9,091
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Line 80:
Line 80: + + + Line 91:
Line 94: + + + Line 102:
Line 108: + + + Line 115:
Line 124: + + + + + + + + + Line 146:
Line 164: + + + + + + + + + Line 181:
Line 208: + + + Line 192:
Line 222: + + + Line 203:
Line 236: + + + Line 216:
Line 252: + + + Line 227:
Line 266: + + + Line 240:
Line 282: + + + Line 253:
Line 298: + + Line 261:
Line 308: + + Line 269:
Line 318: + + Line 289:
Line 340: + + + Line 304:
Line 358: + + + + + Line 321:
Line 380: + + + + Line 339:
Line 402: + + + + Line 363:
Line 430: + − + + Line 373:
Line 442: + + Line 385:
Line 456: + + + Line 442:
Line 516: + + + Line 453:
Line 530: + + + Line 464:
Line 544: + − + + + Line 477:
Line 560: + + + Line 490:
Line 576: + + + Line 519:
Line 608: + + + Line 530:
Line 622: + + + Line 543:
Line 638: + + + Line 556:
Line 654: + + + + + + + + + Line 589:
Line 696: + +
→Sanskrit Text, Transliteration and English Translation
आयुर्वर्णो बलं स्वास्थ्यमुत्साहोपचयौ प्रभा|
आयुर्वर्णो बलं स्वास्थ्यमुत्साहोपचयौ प्रभा|
ओजस्तेजोऽग्नयः प्राणाश्चोक्ता देहाग्निहेतुकाः||३||
ओजस्तेजोऽग्नयः प्राणाश्चोक्ता देहाग्निहेतुकाः||३||
āyurvarṇō balaṁ svāsthyamutsāhōpacayau prabhā|
āyurvarṇō balaṁ svāsthyamutsāhōpacayau prabhā|
ōjastējō'gnayaḥ prāṇāścōktā dēhāgnihētukāḥ||3||
ōjastējō'gnayaḥ prāṇāścōktā dēhāgnihētukāḥ||3||
AyurvarNo balaM svAsthyamutsAhopacayau prabhA|
AyurvarNo balaM svAsthyamutsAhopacayau prabhA|
ojastejo~agnayaH prANAshcoktA dehAgnihetukAH||3||
ojastejo~agnayaH prANAshcoktA dehAgnihetukAH||3||
शान्तेऽग्नौ म्रियते, युक्ते चिरं जीवत्यनामयः|
शान्तेऽग्नौ म्रियते, युक्ते चिरं जीवत्यनामयः|
रोगी स्याद्विकृते, मूलमग्निस्तस्मान्निरुच्यते||४||
रोगी स्याद्विकृते, मूलमग्निस्तस्मान्निरुच्यते||४||
śāntē'gnau mriyatē, yuktē ciraṁ jīvatyanāmayaḥ|
śāntē'gnau mriyatē, yuktē ciraṁ jīvatyanāmayaḥ|
rōgī syādvikr̥tē, mūlamAgnistasmānnirucyatē||4||
rōgī syādvikr̥tē, mūlamAgnistasmānnirucyatē||4||
shAnte~agnau mriyate, yukte ciraM jIvatyanAmayaH|
shAnte~agnau mriyate, yukte ciraM jIvatyanAmayaH|
rogI syAdvikRute, mUlamagnistasmAnnirucyate||4||
rogI syAdvikRute, mUlamagnistasmAnnirucyate||4||
यदन्नं देहधात्वोजोबलवर्णादिपोषकम्|
यदन्नं देहधात्वोजोबलवर्णादिपोषकम्|
तत्राग्निर्हेतुराहारान्न ह्यपक्वाद्रसादयः||५||
तत्राग्निर्हेतुराहारान्न ह्यपक्वाद्रसादयः||५||
yadannaṁ dēhadhātvōjōbalavarṇādipōṣakam|
yadannaṁ dēhadhātvōjōbalavarṇādipōṣakam|
tatrāgnirhēturāhārānna hyapakvādrasādayaḥ||5||
tatrāgnirhēturāhārānna hyapakvādrasādayaḥ||5||
yadannaM dehadhAtvojobalavarNAdipoShakam|
yadannaM dehadhAtvojobalavarNAdipoShakam|
tatrAgnirheturAhArAnna hyapakvAdrasAdayaH||5||
tatrAgnirheturAhArAnna hyapakvAdrasAdayaH||5||
अन्नमादानकर्मा तु प्राणः कोष्ठं प्रकर्षति|
अन्नमादानकर्मा तु प्राणः कोष्ठं प्रकर्षति|
तद्द्रवैर्भिन्नसङ्घातं स्नेहेन मृदुतां गतम्||६||
तद्द्रवैर्भिन्नसङ्घातं स्नेहेन मृदुतां गतम्||६||
समानेनावधूतोऽग्निरुदर्यः पवनोद्वहः|
समानेनावधूतोऽग्निरुदर्यः पवनोद्वहः|
काले भुक्तं समं सम्यक् पचत्यायुर्विवृद्धये||७||
काले भुक्तं समं सम्यक् पचत्यायुर्विवृद्धये||७||
एवं रसमलायान्नमाशयस्थमधः स्थितः|
एवं रसमलायान्नमाशयस्थमधः स्थितः|
पचत्यग्निर्यथा स्थाल्यामोदनायाम्बुतण्डुलम्||८||
पचत्यग्निर्यथा स्थाल्यामोदनायाम्बुतण्डुलम्||८||
annamādānakarmā tu prāṇaḥ kōṣṭhaṁ prakarṣati|
annamādānakarmā tu prāṇaḥ kōṣṭhaṁ prakarṣati|
taddravairbhinnasaṅghātaṁ snēhēna mr̥dutāṁ gatam||6||
taddravairbhinnasaṅghātaṁ snēhēna mr̥dutāṁ gatam||6||
samānēnāvadhūtō'gnirudaryaḥ [1] pavanōdvahaḥ|
samānēnāvadhūtō'gnirudaryaḥ [1] pavanōdvahaḥ|
kālē bhuktaṁ samaṁ samyak pacatyāyurvivr̥ddhayē||7||
kālē bhuktaṁ samaṁ samyak pacatyāyurvivr̥ddhayē||7||
ēvaṁ rasamalāyānnamāśayasthamadhaḥ sthitaḥ|
ēvaṁ rasamalāyānnamāśayasthamadhaḥ sthitaḥ|
pacatyAgniryathā sthālyāmōdanāyāmbutaṇḍulam||8||
pacatyAgniryathā sthālyāmōdanāyāmbutaṇḍulam||8||
annamAdAnakarmA tu prANaH koShThaM prakarShati|
annamAdAnakarmA tu prANaH koShThaM prakarShati|
taddravairbhinnasa~gghAtaM snehena mRudutAM gatam||6||
taddravairbhinnasa~gghAtaM snehena mRudutAM gatam||6||
samAnenAvadhUto~agnirudaryaH [1] pavanodvahaH|
samAnenAvadhUto~agnirudaryaH [1] pavanodvahaH|
kAle bhuktaM samaM samyak pacatyAyurvivRuddhaye||7||
kAle bhuktaM samaM samyak pacatyAyurvivRuddhaye||7||
evaM rasamalAyAnnamAshayasthamadhaH sthitaH|
evaM rasamalAyAnnamAshayasthamadhaH sthitaH|
pacatyagniryathA sthAlyAmodanAyAmbutaNDulam||8||
pacatyagniryathA sthAlyAmodanAyAmbutaNDulam||8||
अन्नस्य भुक्तमात्रस्य षड्रसस्य प्रपाकतः|
अन्नस्य भुक्तमात्रस्य षड्रसस्य प्रपाकतः|
मधुराद्यात् कफो भावात् फेनभूत [४] उदीर्यते||९||
मधुराद्यात् कफो भावात् फेनभूत [४] उदीर्यते||९||
परं तु पच्यमानस्य विदग्धस्याम्लभावतः|
परं तु पच्यमानस्य विदग्धस्याम्लभावतः|
आशयाच्च्यवमानस्य पित्तमच्छमुदीर्यते||१०||
आशयाच्च्यवमानस्य पित्तमच्छमुदीर्यते||१०||
पक्वाशयं तु प्राप्तस्य शोष्यमाणस्य वह्निना|
पक्वाशयं तु प्राप्तस्य शोष्यमाणस्य वह्निना|
परिपिण्डितपक्वस्य वायुः स्यात् कटुभावतः||११||
परिपिण्डितपक्वस्य वायुः स्यात् कटुभावतः||११||
annasya bhuktamātrasya ṣaḍrasasya prapākataḥ|
annasya bhuktamātrasya ṣaḍrasasya prapākataḥ|
madhurādyāt kaphō bhāvāt phēnabhūta udīryatē||9||
madhurādyāt kaphō bhāvāt phēnabhūta udīryatē||9||
paraṁ tu pacyamānasya vidagdhasyāmlabhāvataḥ|
paraṁ tu pacyamānasya vidagdhasyāmlabhāvataḥ|
āśayāccyavamānasya Pittamacchamudīryatē||10||
āśayāccyavamānasya Pittamacchamudīryatē||10||
pakvāśayaṁ tu prāptasya śōṣyamāṇasya vahninā|
pakvāśayaṁ tu prāptasya śōṣyamāṇasya vahninā|
paripiṇḍitapakvasya Vātaḥ syāt kaṭubhāvataḥ||11||
paripiṇḍitapakvasya Vātaḥ syāt kaṭubhāvataḥ||11||
annasya bhuktamAtrasya ShaDrasasya prapAkataH|
annasya bhuktamAtrasya ShaDrasasya prapAkataH|
madhurAdyAt kapho bhAvAt phenabhUta [4] udIryate||9||
madhurAdyAt kapho bhAvAt phenabhUta [4] udIryate||9||
paraM tu pacyamAnasya vidagdhasyAmlabhAvataH|
paraM tu pacyamAnasya vidagdhasyAmlabhAvataH|
AshayAccyavamAnasya pittamacchamudIryate||10||
AshayAccyavamAnasya pittamacchamudIryate||10||
pakvAshayaM tu prAptasya shoShyamANasya vahninA|
pakvAshayaM tu prAptasya shoShyamANasya vahninA|
paripiNDitapakvasya vAyuH syAt kaTubhAvataH||11||
paripiNDitapakvasya vAyuH syAt kaTubhAvataH||11||
अन्नमिष्टं ह्युपहितमिष्टैर्गन्धादिभिः पृथक्|
अन्नमिष्टं ह्युपहितमिष्टैर्गन्धादिभिः पृथक्|
देहे प्रीणाति गन्धादीन् घ्राणादीनीन्द्रियाणि च||१२||
देहे प्रीणाति गन्धादीन् घ्राणादीनीन्द्रियाणि च||१२||
annamiṣṭaṁ hyupahitamiṣṭairgandhādibhiḥ pr̥thak|
annamiṣṭaṁ hyupahitamiṣṭairgandhādibhiḥ pr̥thak|
dēhē prīṇāti gandhādīn ghrāṇādīnīndriyāṇi ca||12||
dēhē prīṇāti gandhādīn ghrāṇādīnīndriyāṇi ca||12||
annamiShTaM hyupahitamiShTairgandhAdibhiH [1] pRuthak|
annamiShTaM hyupahitamiShTairgandhAdibhiH [1] pRuthak|
dehe prINAti gandhAdIn ghrANAdInIndriyANi [2] ca||12||
dehe prINAti gandhAdIn ghrANAdInIndriyANi [2] ca||12||
भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोष्माणः सनाभसाः|
भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोष्माणः सनाभसाः|
पञ्चाहारगुणान्स्वान्स्वान्पार्थिवादीन्पचन्ति हि||१३||
पञ्चाहारगुणान्स्वान्स्वान्पार्थिवादीन्पचन्ति हि||१३||
bhaumāpyāgnēyavāyavyāḥ pañcōṣmāṇaḥ sanābhasāḥ|
bhaumāpyāgnēyavāyavyāḥ pañcōṣmāṇaḥ sanābhasāḥ|
pañcāhāraguṇānsvānsvānpārthivādīnpacanti hi||13||
pañcāhāraguṇānsvānsvānpārthivādīnpacanti hi||13||
bhaumApyAgneyavAyavyAH pa~jcoShmANaH sanAbhasAH|
bhaumApyAgneyavAyavyAH pa~jcoShmANaH sanAbhasAH|
pa~jcAhAraguNAnsvAnsvAnpArthivAdInpacanti hi||13||
pa~jcAhAraguNAnsvAnsvAnpArthivAdInpacanti hi||13||
यथास्वं स्वं च पुष्णन्ति देहे द्रव्यगुणाः पृथक्|
यथास्वं स्वं च पुष्णन्ति देहे द्रव्यगुणाः पृथक्|
पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाः शेषांश्च कृत्स्नशः||१४||
पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाः शेषांश्च कृत्स्नशः||१४||
yathāsvaṁ svaṁ ca puṣṇanti dēhē dravyaguṇāḥ pr̥thak|
yathāsvaṁ svaṁ ca puṣṇanti dēhē dravyaguṇāḥ pr̥thak|
pārthivāḥ pārthivānēva śēṣāḥ śēṣāṁśca kr̥tsnaśaḥ||14||
pārthivāḥ pārthivānēva śēṣāḥ śēṣāṁśca kr̥tsnaśaḥ||14||
yathAsvaM svaM ca puShNanti dehe dravyaguNAH pRuthak|
yathAsvaM svaM ca puShNanti dehe dravyaguNAH pRuthak|
pArthivAH pArthivAneva sheShAH sheShAMshca kRutsnashaH||14||
pArthivAH pArthivAneva sheShAH sheShAMshca kRutsnashaH||14||
सप्तभिर्देहधातारो धातवो द्विविधं पुनः|
सप्तभिर्देहधातारो धातवो द्विविधं पुनः|
यथास्वमग्निभिः पाकं यान्ति किट्टप्रसादवत् ||१५||
यथास्वमग्निभिः पाकं यान्ति किट्टप्रसादवत् ||१५||
saptabhirdēhadhātārō dhātavō dvividhaṁ punaḥ|
saptabhirdēhadhātārō dhātavō dvividhaṁ punaḥ|
yathāsvamAgnibhiḥ pākaṁ yānti kiṭṭaprasādavat ||15||
yathāsvamAgnibhiḥ pākaṁ yānti kiṭṭaprasādavat ||15||
saptabhirdehadhAtAro dhAtavo dvividhaM punaH|
saptabhirdehadhAtAro dhAtavo dvividhaM punaH|
yathAsvamagnibhiH pAkaM yAnti kiTTaprasAdavat [1] ||15||
yathAsvamagnibhiH pAkaM yAnti kiTTaprasAdavat [1] ||15||
रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदस्ततोऽस्थि च|
रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदस्ततोऽस्थि च|
अस्थ्नो मज्जा ततः शुक्रं शुक्राद्गर्भः प्रसादजः||१६||
अस्थ्नो मज्जा ततः शुक्रं शुक्राद्गर्भः प्रसादजः||१६||
rasādraktaṁ tatō māṁsaṁ māṁsānmēdastatō'sthi ca|
rasādraktaṁ tatō māṁsaṁ māṁsānmēdastatō'sthi ca|
asthnō majjā tataḥ śukraṁ śukrādgarbhaḥ prasādajaḥ||16||
asthnō majjā tataḥ śukraṁ śukrādgarbhaḥ prasādajaḥ||16||
rasAdraktaM tato mAMsaM mAMsAnmedastato~asthi ca|
rasAdraktaM tato mAMsaM mAMsAnmedastato~asthi ca|
asthno majjA tataH shukraM shukrAdgarbhaH prasAdajaH||16||
asthno majjA tataH shukraM shukrAdgarbhaH prasAdajaH||16||
रसात् स्तन्यं ततो रक्तमसृजः कण्डराः सिराः|
रसात् स्तन्यं ततो रक्तमसृजः कण्डराः सिराः|
मांसाद्वसा त्वचः षट् च मेदसः स्नायुसम्भवः||१७||
मांसाद्वसा त्वचः षट् च मेदसः स्नायुसम्भवः||१७||
rasāt stanyaṁ tatō raktamasr̥jaḥ kaṇḍarāḥ sirāḥ|
rasāt stanyaṁ tatō raktamasr̥jaḥ kaṇḍarāḥ sirāḥ|
māṁsādvasā tvacaḥ ṣaṭ ca mēdasaḥ snāyusambhavaḥ ||17||
māṁsādvasā tvacaḥ ṣaṭ ca mēdasaḥ snāyusambhavaḥ ||17||
rasAt stanyaM tato [2] raktamasRujaH kaNDarAH sirAH|
rasAt stanyaM tato [2] raktamasRujaH kaNDarAH sirAH|
mAMsAdvasA tvacaH ShaT ca medasaH snAyusambhavaH [3] ||17||
mAMsAdvasA tvacaH ShaT ca medasaH snAyusambhavaH [3] ||17||
किट्टमन्नस्य विण्मूत्रं, रसस्य तु कफोऽसृजः|
किट्टमन्नस्य विण्मूत्रं, रसस्य तु कफोऽसृजः|
पित्तं, मांसस्य खमला, मलः स्वेदस्तु मेदसः||१८||
पित्तं, मांसस्य खमला, मलः स्वेदस्तु मेदसः||१८||
स्यात्किट्टं केशलोमास्थ्नो, मज्ज्ञः स्नेहोऽक्षिविट्त्वचाम्|
स्यात्किट्टं केशलोमास्थ्नो, मज्ज्ञः स्नेहोऽक्षिविट्त्वचाम्|
प्रसादकिट्टे धातूनां पाकादेवंविधर्च्छतः ||१९||
प्रसादकिट्टे धातूनां पाकादेवंविधर्च्छतः ||१९||
kiṭṭamannasya viṇmūtraṁ, rasasya tu kaphō'sr̥jaḥ|
kiṭṭamannasya viṇmūtraṁ, rasasya tu kaphō'sr̥jaḥ|
Pittaṁ, māṁsasya khamalā, malaḥ svēdastu mēdasaḥ||18||
Pittaṁ, māṁsasya khamalā, malaḥ svēdastu mēdasaḥ||18||
syātkiṭṭaṁ kēśalōmāsthnō, majjñaḥ snēhō'kṣiviṭtvacām|
syātkiṭṭaṁ kēśalōmāsthnō, majjñaḥ snēhō'kṣiviṭtvacām|
prasādakiṭṭē dhātūnāṁ pākādēvaṁvidharcchataḥ ||19||
prasādakiṭṭē dhātūnāṁ pākādēvaṁvidharcchataḥ ||19||
kiTTamannasya viNmUtraM, rasasya tu kapho~asRujaH|
kiTTamannasya viNmUtraM, rasasya tu kapho~asRujaH|
pittaM, mAMsasya khamalA, malaH svedastu medasaH||18||
pittaM, mAMsasya khamalA, malaH svedastu medasaH||18||
syAtkiTTaM keshalomAsthno, majj~jaH sneho~akShiviTtvacAm|
syAtkiTTaM keshalomAsthno, majj~jaH sneho~akShiviTtvacAm|
prasAdakiTTe dhAtUnAM pAkAdevaMvidharcchataH [4] ||19||
prasAdakiTTe dhAtUnAM pAkAdevaMvidharcchataH [4] ||19||
षड्भिः केचिदहोरात्रैरिच्छन्ति परिवर्तनम्|
षड्भिः केचिदहोरात्रैरिच्छन्ति परिवर्तनम्|
सन्तत्या भोज्यधातूनां परिवृत्तिस्तु चक्रवत्||२१||
सन्तत्या भोज्यधातूनां परिवृत्तिस्तु चक्रवत्||२१||
ṣaḍbhiḥ kēcidahōrātrairicchanti parivartanam|
ṣaḍbhiḥ kēcidahōrātrairicchanti parivartanam|
santatyā bhōjyadhātūnāṁ parivr̥ttistu cakravat||21||
santatyā bhōjyadhātūnāṁ parivr̥ttistu cakravat||21||
ShaDbhiH kecidahorAtrairicchanti parivartanam|
ShaDbhiH kecidahorAtrairicchanti parivartanam|
santatyA bhojyadhAtUnAM parivRuttistu cakravat||21||
santatyA bhojyadhAtUnAM parivRuttistu cakravat||21||
(इत्युक्तवन्तमाचार्यं शिष्यस्त्विदमचोदयत्|
(इत्युक्तवन्तमाचार्यं शिष्यस्त्विदमचोदयत्|
रसाद्रक्तं विसदृशात् कथं देहेऽभिजायते||२२||
रसाद्रक्तं विसदृशात् कथं देहेऽभिजायते||२२||
रसस्य च न रागोऽस्ति स कथं याति रक्तताम्|
रसस्य च न रागोऽस्ति स कथं याति रक्तताम्|
द्रवाद्रक्तात्स्थिरं मांसं कथं तज्जायते नृणाम्||२३||
द्रवाद्रक्तात्स्थिरं मांसं कथं तज्जायते नृणाम्||२३||
द्रवधातोः स्थिरान्मांसान्मेदसः सम्भवः कथम्|
द्रवधातोः स्थिरान्मांसान्मेदसः सम्भवः कथम्|
श्लक्ष्णाभ्यां मांसमेदोभ्यां खरत्वं कथमस्थिषु||२४||
श्लक्ष्णाभ्यां मांसमेदोभ्यां खरत्वं कथमस्थिषु||२४||
खरेष्वस्थिषु मज्जा च केन स्निग्धो मृदुस्तथा|
खरेष्वस्थिषु मज्जा च केन स्निग्धो मृदुस्तथा|
मज्ज्ञश्च परिणामेन यदि शुक्रं प्रवर्तते||२५||
मज्ज्ञश्च परिणामेन यदि शुक्रं प्रवर्तते||२५||
सर्वदेहगतं शुक्रं प्रवदन्ति मनीषिणः|
सर्वदेहगतं शुक्रं प्रवदन्ति मनीषिणः|
तथाऽस्थिमध्यमज्ज्ञश्च शुक्रं भवति देहिनाम्||२६||
तथाऽस्थिमध्यमज्ज्ञश्च शुक्रं भवति देहिनाम्||२६||
(ityuktavantamācāryaṁ śiṣyastvidamacōdayat|
(ityuktavantamācāryaṁ śiṣyastvidamacōdayat|
rasādraktaṁ visadr̥śāt kathaṁ dēhē'bhijāyatē||22||
rasādraktaṁ visadr̥śāt kathaṁ dēhē'bhijāyatē||22||
rasasya ca na rāgō'sti sa kathaṁ yāti raktatām|
rasasya ca na rāgō'sti sa kathaṁ yāti raktatām|
dravādraktātsthiraṁ māṁsaṁ kathaṁ tajjāyatē nr̥ṇām||23||
dravādraktātsthiraṁ māṁsaṁ kathaṁ tajjāyatē nr̥ṇām||23||
dravadhātōḥ sthirānmāṁsānmēdasaḥ sambhavaḥ katham|
dravadhātōḥ sthirānmāṁsānmēdasaḥ sambhavaḥ katham|
ślakṣṇābhyāṁ māṁsamēdōbhyāṁ kharatvaṁ kathamasthiṣu||24||
ślakṣṇābhyāṁ māṁsamēdōbhyāṁ kharatvaṁ kathamasthiṣu||24||
kharēṣvasthiṣu majjā ca kēna snigdhō mr̥dustathā|
kharēṣvasthiṣu majjā ca kēna snigdhō mr̥dustathā|
majjñaśca pariṇāmēna yadi śukraṁ pravartatē||25||
majjñaśca pariṇāmēna yadi śukraṁ pravartatē||25||
(ityuktavantamAcAryaM [6] shiShyastvidamacodayat|
(ityuktavantamAcAryaM [6] shiShyastvidamacodayat|
rasAdraktaM visadRushAt [7] kathaM dehe~abhijAyate||22||
rasAdraktaM visadRushAt [7] kathaM dehe~abhijAyate||22||
rasasya ca na rAgo~asti sa kathaM yAti raktatAm|
rasasya ca na rAgo~asti sa kathaM yAti raktatAm|
dravAdraktAtsthiraM mAMsaM kathaM tajjAyate nRuNAm||23||
dravAdraktAtsthiraM mAMsaM kathaM tajjAyate nRuNAm||23||
dravadhAtoH [8] sthirAnmAMsAnmedasaH sambhavaH katham|
dravadhAtoH [8] sthirAnmAMsAnmedasaH sambhavaH katham|
shlakShNAbhyAM mAMsamedobhyAM kharatvaM kathamasthiShu||24||
shlakShNAbhyAM mAMsamedobhyAM kharatvaM kathamasthiShu||24||
khareShvasthiShu majjA ca kena snigdho mRudustathA|
khareShvasthiShu majjA ca kena snigdho mRudustathA|
majj~jashca pariNAmena yadi shukraM pravartate||25||
majj~jashca pariNAmena yadi shukraM pravartate||25||
तेजो रसानां सर्वेषां मनुजानां यदुच्यते|
तेजो रसानां सर्वेषां मनुजानां यदुच्यते|
पित्तोष्मणः स रागेण रसो रक्तत्वमृच्छति||२८||
पित्तोष्मणः स रागेण रसो रक्तत्वमृच्छति||२८||
ēvamuktastu śiṣyēṇa guruḥ prāhēdamuttaram||27||
ēvamuktastu śiṣyēṇa guruḥ prāhēdamuttaram||27||
tējō rasānāṁ sarvēṣāṁ manujānāṁ yaducyatē|
tējō rasānāṁ sarvēṣāṁ manujānāṁ yaducyatē|
pittōṣmaṇaḥ sa rāgēṇa rasō raktatvamr̥cchati||28||
pittōṣmaṇaḥ sa rāgēṇa rasō raktatvamr̥cchati||28||
chidraM na dRushyate~asthnAM ca tanniHsarati vA katham|
chidraM na dRushyate~asthnAM ca tanniHsarati vA katham|
evamuktastu shiShyeNa guruH prAhedamuttaram||27||
evamuktastu shiShyeNa guruH prAhedamuttaram||27||
tejo rasAnAM sarveShAM manujAnAM yaducyate|
tejo rasAnAM sarveShAM manujAnAM yaducyate|
pittoShmaNaH sa rAgeNa raso raktatvamRucchati||28||
pittoShmaNaH sa rAgeNa raso raktatvamRucchati||28||
वाय्वम्बुतेजसा रक्तमूष्मणा चाभिसंयुतम्|
वाय्वम्बुतेजसा रक्तमूष्मणा चाभिसंयुतम्|
स्थिरतां प्राप्य मांसं स्यात् स्वोष्मणा पक्वमेव तत् ||२९||
स्थिरतां प्राप्य मांसं स्यात् स्वोष्मणा पक्वमेव तत् ||२९||
vāyvambutējasā raktamūṣmaṇā cābhisaṁyutam|
vāyvambutējasā raktamūṣmaṇā cābhisaṁyutam|
sthiratāṁ prāpya māṁsaṁ syāt svōṣmaṇā pakvamēva tat ||29||
sthiratāṁ prāpya māṁsaṁ syāt svōṣmaṇā pakvamēva tat ||29||
vAyvambutejasA raktamUShmaNA cAbhisaMyutam|
vAyvambutejasA raktamUShmaNA cAbhisaMyutam|
sthiratAM prApya mAMsaM syAt svoShmaNA pakvameva tat [9] ||29||
sthiratAM prApya mAMsaM syAt svoShmaNA pakvameva tat [9] ||29||
वाय्वाकाशादिभिर्भावैः सौषिर्यं जायतेऽस्थिषु|
वाय्वाकाशादिभिर्भावैः सौषिर्यं जायतेऽस्थिषु|
तेन स्रवति तच्छुक्रं नवात् कुम्भादिवोदकम्||३३||
तेन स्रवति तच्छुक्रं नवात् कुम्भादिवोदकम्||३३||
स्रोतोभिः स्यन्दते देहात् समन्ताच्छुक्रवाहिभिः |
स्रोतोभिः स्यन्दते देहात् समन्ताच्छुक्रवाहिभिः |
हर्षेणोदीरितं वेगात् सङ्कल्पाच्च मनोभवात्||३४||
हर्षेणोदीरितं वेगात् सङ्कल्पाच्च मनोभवात्||३४||
विलीनं घृतवद्व्यायामोष्मणा स्थानविच्युतम्|
विलीनं घृतवद्व्यायामोष्मणा स्थानविच्युतम्|
बस्तौ सम्भृत्य निर्याति स्थलान्निम्नादिवोदकम्)||३५||
बस्तौ सम्भृत्य निर्याति स्थलान्निम्नादिवोदकम्)||३५||
vāyvākāśādibhirbhāvaiḥ sauṣiryaṁ jāyatē'sthiṣu|
vāyvākāśādibhirbhāvaiḥ sauṣiryaṁ jāyatē'sthiṣu|
tēna sravati tacchukraṁ navāt kumbhādivōdakam||33||
tēna sravati tacchukraṁ navāt kumbhādivōdakam||33||
srōtōbhiḥ syandatē dēhāt samantācchukravāhibhiḥ |
srōtōbhiḥ syandatē dēhāt samantācchukravāhibhiḥ |
harṣēṇōdīritaṁ vēgāt saṅkalpācca manōbhavāt||34||
harṣēṇōdīritaṁ vēgāt saṅkalpācca manōbhavāt||34||
vilīnaṁ ghr̥tavadvyāyāmōṣmaṇā sthānavicyutam|
vilīnaṁ ghr̥tavadvyāyāmōṣmaṇā sthānavicyutam|
bastau sambhr̥tya niryāti sthalānnimnādivōdakam)||35||
bastau sambhr̥tya niryāti sthalānnimnādivōdakam)||35||
vAyvAkAshAdibhirbhAvaiH sauShiryaM jAyate~asthiShu|
vAyvAkAshAdibhirbhAvaiH sauShiryaM jAyate~asthiShu|
tena sravati tacchukraM navAt kumbhAdivodakam||33||
tena sravati tacchukraM navAt kumbhAdivodakam||33||
srotobhiH syandate dehAt samantAcchukravAhibhiH [11] |
srotobhiH syandate dehAt samantAcchukravAhibhiH [11] |
harSheNodIritaM vegAt sa~gkalpAcca manobhavAt||34||
harSheNodIritaM vegAt sa~gkalpAcca manobhavAt||34||
vilInaM ghRutavadvyAyAmoShmaNA sthAnavicyutam|
vilInaM ghRutavadvyAyAmoShmaNA sthAnavicyutam|
bastau sambhRutya niryAti sthalAnnimnAdivodakam)||35||
bastau sambhRutya niryAti sthalAnnimnAdivodakam)||35||
व्यानेन रसधातुर्हि विक्षेपोचितकर्मणा|
व्यानेन रसधातुर्हि विक्षेपोचितकर्मणा|
युगपत् सर्वतोऽजस्रं देहे विक्षिप्यते सदा||३६||
युगपत् सर्वतोऽजस्रं देहे विक्षिप्यते सदा||३६||
vyānēna rasadhāturhi vikṣēpōcitakarmaṇā|
vyānēna rasadhāturhi vikṣēpōcitakarmaṇā|
yugapat sarvatō'jasraṁ dēhē vikṣipyatē sadā||36||
yugapat sarvatō'jasraṁ dēhē vikṣipyatē sadā||36||
vyAnena rasadhAturhi vikShepocitakarmaNA|
vyAnena rasadhAturhi vikShepocitakarmaNA|
yugapat sarvato~ajasraM dehe vikShipyate sadA||36||
yugapat sarvato~ajasraM dehe vikShipyate sadA||36||
क्षिप्यमाणः खवैगुण्याद्रसः सज्जति यत्र सः|
क्षिप्यमाणः खवैगुण्याद्रसः सज्जति यत्र सः|
करोति विकृतिं तत्र खे वर्षमिव तोयदः||३७||
करोति विकृतिं तत्र खे वर्षमिव तोयदः||३७||
kṣipyamāṇaḥ khavaiguṇyādrasaḥ sajjati yatra saḥ|
kṣipyamāṇaḥ khavaiguṇyādrasaḥ sajjati yatra saḥ|
karōti vikr̥tiṁ tatra khē varṣamiva tōyadaḥ||37||
karōti vikr̥tiṁ tatra khē varṣamiva tōyadaḥ||37||
kShipyamANaH khavaiguNyAdrasaH sajjati yatra saH|
kShipyamANaH khavaiguNyAdrasaH sajjati yatra saH|
karoti [12] vikRutiM tatra khe varShamiva toyadaH||37||
karoti [12] vikRutiM tatra khe varShamiva toyadaH||37||
अन्नस्य पक्ता सर्वेषां पक्तॄणामधिपो मतः|
अन्नस्य पक्ता सर्वेषां पक्तॄणामधिपो मतः|
तन्मूलास्ते हि तद्वृद्धिक्षयवृद्धिक्षयात्मकाः||३९||
तन्मूलास्ते हि तद्वृद्धिक्षयवृद्धिक्षयात्मकाः||३९||
annasya paktā sarvēṣāṁ paktr̥̄ṇāmadhipō mataḥ|
annasya paktā sarvēṣāṁ paktr̥̄ṇāmadhipō mataḥ|
tanmūlāstē hi tadvr̥ddhikṣayavr̥ddhikṣayātmakāḥ||39||
tanmūlāstē hi tadvr̥ddhikṣayavr̥ddhikṣayātmakāḥ||39||
annasya paktA sarveShAM paktRUNAmadhipo mataH|
annasya paktA sarveShAM paktRUNAmadhipo mataH|
tanmUlAste hi tadvRuddhikShayavRuddhikShayAtmakAH||39||
tanmUlAste hi tadvRuddhikShayavRuddhikShayAtmakAH||39||
तस्मात्तं विधिवद्युक्तैरन्नपानेन्धनैर्हितैः|
तस्मात्तं विधिवद्युक्तैरन्नपानेन्धनैर्हितैः|
पालयेत् प्रयतस्तस्य स्थितौ ह्ययुर्बलस्थितिः||४०||
पालयेत् प्रयतस्तस्य स्थितौ ह्ययुर्बलस्थितिः||४०||
tasmāttaṁ vidhivadyuktairannapānēndhanairhitaiḥ|
tasmāttaṁ vidhivadyuktairannapānēndhanairhitaiḥ|
pālayēt prayatastasya sthitau hyayurbalasthitiḥ||40||
pālayēt prayatastasya sthitau hyayurbalasthitiḥ||40||
tasmAttaM vidhivadyuktairannapAnendhanairhitaiH|
tasmAttaM vidhivadyuktairannapAnendhanairhitaiH|
pAlayet prayatastasya sthitau hyayurbalasthitiH||40||
pAlayet prayatastasya sthitau hyayurbalasthitiH||40||
यो हि भुङ्क्ते विधिं त्याक्त्वा ग्रहणीदोषजान् गदान्|
यो हि भुङ्क्ते विधिं त्याक्त्वा ग्रहणीदोषजान् गदान्|
स लौल्याल्लभते शीघ्रं, वक्ष्यन्तेऽतः परं तु ते||४१||
स लौल्याल्लभते शीघ्रं, वक्ष्यन्तेऽतः परं तु ते||४१||
yō hi bhuṅktē vidhiṁ tyāktvā Grahaṇī dōṣajān gadān|
yō hi bhuṅktē vidhiṁ tyāktvā Grahaṇī dōṣajān gadān|
sa laulyāllabhatē śīghraṁ, vakṣyantē'taḥ paraṁ tu tē||41||
sa laulyāllabhatē śīghraṁ, vakṣyantē'taḥ paraṁ tu tē||41||
yo hi bhu~gkte vidhiM tyAktvA grahaNIdoShajAn gadAn|
yo hi bhu~gkte vidhiM tyAktvA grahaNIdoShajAn gadAn|
sa laulyAllabhate shIghraM, vakShyante~ataH paraM tu te||41||
sa laulyAllabhate shIghraM, vakShyante~ataH paraM tu te||41||
अभोजनादजीर्णातिभोजनाद्विषमाशनात्|
अभोजनादजीर्णातिभोजनाद्विषमाशनात्|
असात्म्यगुरुशीतातिरूक्षसन्दुष्टभोजनात्||४२||
असात्म्यगुरुशीतातिरूक्षसन्दुष्टभोजनात्||४२||
विरेकवमनस्नेहविभ्रमाद्व्याधिकर्षणात्|
विरेकवमनस्नेहविभ्रमाद्व्याधिकर्षणात्|
देशकालर्तुवैषम्याद्वेगानां च विधारणात्||४३||
देशकालर्तुवैषम्याद्वेगानां च विधारणात्||४३||
दुष्यत्यग्निः, स दुष्टोऽन्नं न तत् पचति लघ्वपि|
दुष्यत्यग्निः, स दुष्टोऽन्नं न तत् पचति लघ्वपि|
अपच्यमानं शुक्तत्वं यात्यन्नं विषरूपताम् ||४४||
अपच्यमानं शुक्तत्वं यात्यन्नं विषरूपताम् ||४४||
abhōjanādajīrṇātibhōjanādviṣamāśanāt|
abhōjanādajīrṇātibhōjanādviṣamāśanāt|
asātmyaguruśītātirūkṣasanduṣṭabhōjanāt||42||
asātmyaguruśītātirūkṣasanduṣṭabhōjanāt||42||
virēkavāmanasnēhavibhramādvyādhikarṣaṇāt|
virēkavāmanasnēhavibhramādvyādhikarṣaṇāt|
dēśakālartuvaiṣamyādvēgānāṁ ca vidhāraṇāt||43||
dēśakālartuvaiṣamyādvēgānāṁ ca vidhāraṇāt||43||
duṣyatyāgniḥ, sa duṣṭō'nnaṁ na tat pacati laghvapi|
duṣyatyāgniḥ, sa duṣṭō'nnaṁ na tat pacati laghvapi|
apacyamānaṁ śuktatvaṁ yātyannaṁ viṣarūpatām ||44||
apacyamānaṁ śuktatvaṁ yātyannaṁ viṣarūpatām ||44||
abhojanAdajIrNAtibhojanAdviShamAshanAt|
abhojanAdajIrNAtibhojanAdviShamAshanAt|
asAtmyagurushItAtirUkShasanduShTabhojanAt||42||
asAtmyagurushItAtirUkShasanduShTabhojanAt||42||
virekavamanasnehavibhramAdvyAdhikarShaNAt|
virekavamanasnehavibhramAdvyAdhikarShaNAt|
deshakAlartuvaiShamyAdvegAnAM ca vidhAraNAt||43||
deshakAlartuvaiShamyAdvegAnAM ca vidhAraNAt||43||
duShyatyagniH, sa duShTo~annaM na tat pacati laghvapi|
duShyatyagniH, sa duShTo~annaM na tat pacati laghvapi|
apacyamAnaM shuktatvaM yAtyannaM viSharUpatAm [14] ||44||
apacyamAnaM shuktatvaM yAtyannaM viSharUpatAm [14] ||44||
तस्य लिङ्गमजीर्णस्य विष्टम्भः सदनं तथा|
तस्य लिङ्गमजीर्णस्य विष्टम्भः सदनं तथा|
शिरसो रुक् च मूर्च्छा च भ्रमः पृष्ठकटिग्रहः||४५||
शिरसो रुक् च मूर्च्छा च भ्रमः पृष्ठकटिग्रहः||४५||
जृम्भाऽङ्गमर्दस्तृष्णा च ज्वरश्छर्दिः प्रवाहणम्|
जृम्भाऽङ्गमर्दस्तृष्णा च ज्वरश्छर्दिः प्रवाहणम्|
अरोचकोऽविपाकश्च, घोरमन्नविषं च तत्||४६||
अरोचकोऽविपाकश्च, घोरमन्नविषं च तत्||४६||