9,091
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Deerghanjiviteeya Adhyaya (view source)
Revision as of 15:43, 27 September 2017
, 15:43, 27 September 2017→Sanskrit text, transliteration and english translation
Line 45:
Line 45:
−
Line 738:
Line 916:
सूत्रस्थानम् - १. दीर्घञ्जीवितीयोऽध्यायः
सूत्रस्थानम् - १. दीर्घञ्जीवितीयोऽध्यायः
+
अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
Line 64:
Line 65:
दीर्घं जीवितमन्विच्छन्भरद्वाज उपागमत्|
दीर्घं जीवितमन्विच्छन्भरद्वाज उपागमत्|
+
इन्द्रमुग्रतपा बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरम्||३||
इन्द्रमुग्रतपा बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरम्||३||
dīrghaṁ jīvitamanvicchanbharadvāja upāgamat|
dīrghaṁ jīvitamanvicchanbharadvāja upāgamat|
+
indramugratapā buddhvā śaraṇyamamarēśvaram||3||
indramugratapā buddhvā śaraṇyamamarēśvaram||3||
dIrghaM jIvitamanvicchanbharadvAja upAgamat|
dIrghaM jIvitamanvicchanbharadvAja upAgamat|
+
indramugratapA buddhvA sharaNyamamareshvaram||3||
indramugratapA buddhvA sharaNyamamareshvaram||3||
Line 75:
Line 79:
ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्वेदं प्रजापतिः|
ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्वेदं प्रजापतिः|
+
जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः||४||
जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः||४||
अश्विभ्यां भगवाञ्छक्रः प्रतिपेदे ह केवलम्|
अश्विभ्यां भगवाञ्छक्रः प्रतिपेदे ह केवलम्|
+
ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत्||५||
ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत्||५||
brahmaṇā hi yathāprōktamāyurvēdaṁ prajāpatiḥ|
brahmaṇā hi yathāprōktamāyurvēdaṁ prajāpatiḥ|
+
jagrāha nikhilēnādāvaśvinau tu punastataḥ||4||
jagrāha nikhilēnādāvaśvinau tu punastataḥ||4||
aśvibhyāṁ bhagavāñchakraḥ pratipēdē ha kēvalam|
aśvibhyāṁ bhagavāñchakraḥ pratipēdē ha kēvalam|
+
r̥ṣiprōktō bharadvājastasmācchakramupāgamat||5||
r̥ṣiprōktō bharadvājastasmācchakramupāgamat||5||
brahmaNA hi yathAproktamAyurvedaM prajApatiH|
brahmaNA hi yathAproktamAyurvedaM prajApatiH|
+
jagrAha nikhilenAdAvashvinau tu punastataH||4||
jagrAha nikhilenAdAvashvinau tu punastataH||4||
ashvibhyAM bhagavA~jchakraH pratipede ha kevalam|
ashvibhyAM bhagavA~jchakraH pratipede ha kevalam|
+
RuShiprokto bharadvAjastasmAcchakramupAgamat||5||
RuShiprokto bharadvAjastasmAcchakramupAgamat||5||
At first, Prajapati received [https://en.wikipedia.org/wiki/Ayurveda Ayurveda] in its entirety as recited by Brahma, from whom the Ashwins (received), and from Ashwins lord Indra received it fully. That is why Bharadwaja , as beseeched by the sages, came to Indra.[4-5]
At first, Prajapati received [https://en.wikipedia.org/wiki/Ayurveda Ayurveda] in its entirety as recited by Brahma, from whom the Ashwins (received), and from Ashwins lord Indra received it fully. That is why Bharadwaja , as beseeched by the sages, came to Indra.[4-5]
−====Conference on quest of longevity:====
+====Conference on quest of longevity ====
विघ्नभूता यदा रोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम्|
विघ्नभूता यदा रोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम्|
+
तपोपवासाध्ययनब्रह्मचर्यव्रतायुषाम् ||६||
तपोपवासाध्ययनब्रह्मचर्यव्रतायुषाम् ||६||
तदा भूतेष्वनुक्रोशं पुरस्कृत्य महर्षयः|
तदा भूतेष्वनुक्रोशं पुरस्कृत्य महर्षयः|
+
समेताः पुण्यकर्माणः पार्श्वे हिमवतः शुभे||७||
समेताः पुण्यकर्माणः पार्श्वे हिमवतः शुभे||७||
vighnabhūtā yadā rōgāḥ prādurbhūtāḥ śarīriṇām|
vighnabhūtā yadā rōgāḥ prādurbhūtāḥ śarīriṇām|
+
tapōpavāsādhyayanabrahmacaryavratāyuṣām ||6||
tapōpavāsādhyayanabrahmacaryavratāyuṣām ||6||
tadā bhūtēṣvanukrōśaṁ puraskr̥tya maharṣayaḥ|
tadā bhūtēṣvanukrōśaṁ puraskr̥tya maharṣayaḥ|
+
samētāḥ puṇyakarmāṇaḥ pārśvē himavataḥ śubhē||7||
samētāḥ puṇyakarmāṇaḥ pārśvē himavataḥ śubhē||7||
vighnabhUtA yadA rogAH prAdurbhUtAH sharIriNAm|
vighnabhUtA yadA rogAH prAdurbhUtAH sharIriNAm|
+
tapopavAsAdhyayanabrahmacaryavratAyuShAm ||6||
tapopavAsAdhyayanabrahmacaryavratAyuShAm ||6||
tadA bhUteShvanukroshaM puraskRutya maharShayaH|
tadA bhUteShvanukroshaM puraskRutya maharShayaH|
+
sametAH puNyakarmANaH pArshve himavataH shubhe||7||
sametAH puNyakarmANaH pArshve himavataH shubhe||7||
Line 117:
Line 133:
अङ्गिरा जमदग्निश्च वसिष्ठः कश्यपो भृगुः|
अङ्गिरा जमदग्निश्च वसिष्ठः कश्यपो भृगुः|
+
आत्रेयो गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यो नारदोऽसितः||८||
आत्रेयो गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यो नारदोऽसितः||८||
अगस्त्यो वामदेवश्च मार्कण्डेयाश्वलायनौ|
अगस्त्यो वामदेवश्च मार्कण्डेयाश्वलायनौ|
+
पारिक्षिर्भिक्षुरात्रेयो भरद्वाजः कपिञ्ज(ष्ठ)लः||९||
पारिक्षिर्भिक्षुरात्रेयो भरद्वाजः कपिञ्ज(ष्ठ)लः||९||
विश्वामित्राश्मरथ्यौ च भार्गवश्च्यवनोऽभिजित्|
विश्वामित्राश्मरथ्यौ च भार्गवश्च्यवनोऽभिजित्|
+
गार्ग्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ(न्यौ)वार्क्षिर्देवलगालवौ||१०||
गार्ग्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ(न्यौ)वार्क्षिर्देवलगालवौ||१०||
साङ्कृत्यो बैजवापिश्च कुशिको बादरायणः|
साङ्कृत्यो बैजवापिश्च कुशिको बादरायणः|
+
बडिशः शरलोमा च काप्यकात्यायनावुभौ||११||
बडिशः शरलोमा च काप्यकात्यायनावुभौ||११||
काङ्कायनः कैकशेयो धौम्यो मारीचकाश्यपौ|
काङ्कायनः कैकशेयो धौम्यो मारीचकाश्यपौ|
+
शर्कराक्षो हिरण्याक्षो लोकाक्षः पैङ्गिरेव च||१२||
शर्कराक्षो हिरण्याक्षो लोकाक्षः पैङ्गिरेव च||१२||
शौनकः शाकुनेयश्च मैत्रेयो मैमतायनिः|
शौनकः शाकुनेयश्च मैत्रेयो मैमतायनिः|
+
वैखानसा वालखिल्यास्तथा चान्ये महर्षयः||१३||
वैखानसा वालखिल्यास्तथा चान्ये महर्षयः||१३||
ब्रह्मज्ञानस्य निधयो द(य)मस्य नियमस्य च|
ब्रह्मज्ञानस्य निधयो द(य)मस्य नियमस्य च|
+
तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः||१४||
तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः||१४||
Line 140:
Line 163:
aṅgirā jamadagniśca vasiṣṭhaḥ kaśyapō bhr̥guḥ|
aṅgirā jamadagniśca vasiṣṭhaḥ kaśyapō bhr̥guḥ|
+
ātrēyō gautamaḥ sāṅkhyaḥ pulastyō nāradō'sitaḥ||8||
ātrēyō gautamaḥ sāṅkhyaḥ pulastyō nāradō'sitaḥ||8||
agastyō vāmadēvaśca mārkaṇḍēyāśvalāyanau|
agastyō vāmadēvaśca mārkaṇḍēyāśvalāyanau|
+
pārikṣirbhikṣurātrēyō bharadvājaḥ kapiñja(ṣṭha)laḥ||9||
pārikṣirbhikṣurātrēyō bharadvājaḥ kapiñja(ṣṭha)laḥ||9||
viśvāmitrāśmarathyau ca bhārgavaścyavanō'bhijit|
viśvāmitrāśmarathyau ca bhārgavaścyavanō'bhijit|
+
gārgyaḥ śāṇḍilyakauṇḍilyau(nyau)vārkṣirdēvalagālavau||10||
gārgyaḥ śāṇḍilyakauṇḍilyau(nyau)vārkṣirdēvalagālavau||10||
sāṅkr̥tyō baijavāpiśca kuśikō bādarāyaṇaḥ|
sāṅkr̥tyō baijavāpiśca kuśikō bādarāyaṇaḥ|
+
baḍiśaḥ śaralōmā ca kāpyakātyāyanāvubhau||11||
baḍiśaḥ śaralōmā ca kāpyakātyāyanāvubhau||11||
kāṅkāyanaḥ kaikaśēyō dhaumyō mārīcakāśyapau|
kāṅkāyanaḥ kaikaśēyō dhaumyō mārīcakāśyapau|
+
śarkarākṣō hiraṇyākṣō lōkākṣaḥ paiṅgirēva ca||12||
śarkarākṣō hiraṇyākṣō lōkākṣaḥ paiṅgirēva ca||12||
śaunakaḥ śākunēyaśca maitrēyō maimatāyaniḥ|
śaunakaḥ śākunēyaśca maitrēyō maimatāyaniḥ|
+
vaikhānasā vālakhilyāstathā cānyē maharṣayaḥ||13||
vaikhānasā vālakhilyāstathā cānyē maharṣayaḥ||13||
brahmajñānasya nidhayō da(ya)masya niyamasya ca|
brahmajñānasya nidhayō da(ya)masya niyamasya ca|
+
tapasastējasā dīptā hūyamānā ivāgnayaḥ||14||
tapasastējasā dīptā hūyamānā ivāgnayaḥ||14||
Line 163:
Line 193:
a~ggirA jamadagnishca vasiShThaH kashyapo bhRuguH|
a~ggirA jamadagnishca vasiShThaH kashyapo bhRuguH|
+
Atreyo gautamaH sA~gkhyaH pulastyo nArado~asitaH||8||
Atreyo gautamaH sA~gkhyaH pulastyo nArado~asitaH||8||
agastyo vAmadevashca mArkaNDeyAshvalAyanau|
agastyo vAmadevashca mArkaNDeyAshvalAyanau|
+
pArikShirbhikShurAtreyo bharadvAjaH kapi~jja(ShTha)laH||9||
pArikShirbhikShurAtreyo bharadvAjaH kapi~jja(ShTha)laH||9||
vishvAmitrAshmarathyau ca bhArgavashcyavano~abhijit|
vishvAmitrAshmarathyau ca bhArgavashcyavano~abhijit|
+
gArgyaH shANDilyakauNDilyau(nyau)vArkShirdevalagAlavau||10||
gArgyaH shANDilyakauNDilyau(nyau)vArkShirdevalagAlavau||10||
sA~gkRutyo baijavApishca kushiko bAdarAyaNaH|
sA~gkRutyo baijavApishca kushiko bAdarAyaNaH|
+
baDishaH sharalomA ca kApyakAtyAyanAvubhau||11||
baDishaH sharalomA ca kApyakAtyAyanAvubhau||11||
kA~gkAyanaH kaikasheyo dhaumyo mArIcakAshyapau|
kA~gkAyanaH kaikasheyo dhaumyo mArIcakAshyapau|
+
sharkarAkSho hiraNyAkSho lokAkShaH pai~ggireva ca||12||
sharkarAkSho hiraNyAkSho lokAkShaH pai~ggireva ca||12||
shaunakaH shAkuneyashca maitreyo maimatAyaniH|
shaunakaH shAkuneyashca maitreyo maimatAyaniH|
+
vaikhAnasA vAlakhilyAstathA cAnye maharShayaH||13||
vaikhAnasA vAlakhilyAstathA cAnye maharShayaH||13||
brahmaj~jAnasya nidhayo da(ya)masya niyamasya ca|
brahmaj~jAnasya nidhayo da(ya)masya niyamasya ca|
+
tapasastejasA dIptA hUyamAnA ivAgnayaH||14||
tapasastejasA dIptA hUyamAnA ivAgnayaH||14||
Line 192:
Line 229:
रोगास्तस्यापहर्तारः श्रेयसो जीवितस्य च|
रोगास्तस्यापहर्तारः श्रेयसो जीवितस्य च|
+
प्रादुर्भूतो मनुष्याणामन्तरायो महानयम्||१६||
प्रादुर्भूतो मनुष्याणामन्तरायो महानयम्||१६||
कः स्यात्तेषां शमोपाय इत्युक्त्वा ध्यानमास्थिताः|
कः स्यात्तेषां शमोपाय इत्युक्त्वा ध्यानमास्थिताः|
+
अथ ते शरणं शक्रं ददृशुर्ध्यानचक्षुषा||१७||
अथ ते शरणं शक्रं ददृशुर्ध्यानचक्षुषा||१७||
Line 202:
Line 241:
rōgāstasyāpahartāraḥ śrēyasō jīvitasya ca|
rōgāstasyāpahartāraḥ śrēyasō jīvitasya ca|
+
prādurbhūtō manuṣyāṇāmantarāyō mahānayam||16||
prādurbhūtō manuṣyāṇāmantarāyō mahānayam||16||
kaḥ syāttēṣāṁ śamōpāya ityuktvā dhyānamāsthitāḥ|
kaḥ syāttēṣāṁ śamōpāya ityuktvā dhyānamāsthitāḥ|
+
atha tē śaraṇaṁ śakraṁ dadr̥śurdhyānacakṣuṣā||17||
atha tē śaraṇaṁ śakraṁ dadr̥śurdhyānacakṣuṣā||17||
Line 212:
Line 253:
rogAstasyApahartAraH shreyaso jIvitasya ca|
rogAstasyApahartAraH shreyaso jIvitasya ca|
+
prAdurbhUto manuShyANAmantarAyo mahAnayam||16||
prAdurbhUto manuShyANAmantarAyo mahAnayam||16||
kaH syAtteShAM shamopAya ityuktvA dhyAnamAsthitAH|
kaH syAtteShAM shamopAya ityuktvA dhyAnamAsthitAH|
+
atha te sharaNaM shakraM dadRushurdhyAnacakShuShA||17||
atha te sharaNaM shakraM dadRushurdhyAnacakShuShA||17||
Line 224:
Line 267:
अहमर्थे नियुज्येयमत्रेति प्रथमं वचः|
अहमर्थे नियुज्येयमत्रेति प्रथमं वचः|
+
भरद्वाजोऽब्रवीत्तस्मादृषिभिः स नियोजितः||१९||
भरद्वाजोऽब्रवीत्तस्मादृषिभिः स नियोजितः||१९||
स शक्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम् |
स शक्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम् |
+
ददर्श बलहन्तारं दीप्यमानमिवानलम्||२०||
ददर्श बलहन्तारं दीप्यमानमिवानलम्||२०||
सोऽभिगम्य जयाशीर्भिरभिनन्द्य सुरेश्वरम्|
सोऽभिगम्य जयाशीर्भिरभिनन्द्य सुरेश्वरम्|
+
प्रोवाच विनयाद्धीमानृषीणां वाक्यमुत्तमम्||२१||
प्रोवाच विनयाद्धीमानृषीणां वाक्यमुत्तमम्||२१||
व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः|
व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः|
+
तद्ब्रूहि मे शमोपायं यथावदमरप्रभो||२२||
तद्ब्रूहि मे शमोपायं यथावदमरप्रभो||२२||
तस्मै प्रोवाच भगवानायुर्वेदं शतक्रतुः|
तस्मै प्रोवाच भगवानायुर्वेदं शतक्रतुः|
+
पदैरल्पैर्मतिं बुद्ध्वा विपुलां परमर्षये||२३||
पदैरल्पैर्मतिं बुद्ध्वा विपुलां परमर्षये||२३||
Line 241:
Line 289:
ahamarthē niyujyēyamatrēti prathamaṁ vacaḥ|
ahamarthē niyujyēyamatrēti prathamaṁ vacaḥ|
+
bharadvājō'bravīttasmādr̥ṣibhiḥ sa niyōjitaḥ||19||
bharadvājō'bravīttasmādr̥ṣibhiḥ sa niyōjitaḥ||19||
sa śakrabhavanaṁ gatvā surarṣigaṇamadhyagam [1] |
sa śakrabhavanaṁ gatvā surarṣigaṇamadhyagam [1] |
+
dadarśa balahantāraṁ dīpyamānamivānalam||20||
dadarśa balahantāraṁ dīpyamānamivānalam||20||
sō'bhigamya jayāśīrbhirabhinandya surēśvaram|
sō'bhigamya jayāśīrbhirabhinandya surēśvaram|
+
prōvāca vinayāddhīmānr̥ṣīṇāṁ vākyamuttamam||21||
prōvāca vinayāddhīmānr̥ṣīṇāṁ vākyamuttamam||21||
vyādhayō hi samutpannāḥ sarvaprāṇibhayaṅkarāḥ|
vyādhayō hi samutpannāḥ sarvaprāṇibhayaṅkarāḥ|
+
tadbrūhi mē śamōpāyaṁ yathāvadamaraprabhō||22||
tadbrūhi mē śamōpāyaṁ yathāvadamaraprabhō||22||
tasmai prōvāca bhagavānāyurvēdaṁ śatakratuḥ|
tasmai prōvāca bhagavānāyurvēdaṁ śatakratuḥ|
+
padairalpairmatiṁ buddhvā vipulāṁ paramarṣayē||23||
padairalpairmatiṁ buddhvā vipulāṁ paramarṣayē||23||
Line 258:
Line 311:
ahamarthe niyujyeyamatreti prathamaM vacaH|
ahamarthe niyujyeyamatreti prathamaM vacaH|
+
bharadvAjo~abravIttasmAdRuShibhiH sa niyojitaH||19||
bharadvAjo~abravIttasmAdRuShibhiH sa niyojitaH||19||
sa shakrabhavanaM gatvA surarShigaNamadhyagam [1] |
sa shakrabhavanaM gatvA surarShigaNamadhyagam [1] |
+
dadarsha balahantAraM [2] dIpyamAnamivAnalam||20||
dadarsha balahantAraM [2] dIpyamAnamivAnalam||20||
so~abhigamya [3] jayAshIrbhirabhinandya sureshvaram|
so~abhigamya [3] jayAshIrbhirabhinandya sureshvaram|
+
provAca vinayAddhImAnRuShINAM [4] vAkyamuttamam||21||
provAca vinayAddhImAnRuShINAM [4] vAkyamuttamam||21||
vyAdhayo hi samutpannAH sarvaprANibhaya~gkarAH|
vyAdhayo hi samutpannAH sarvaprANibhaya~gkarAH|
+
tadbrUhi me shamopAyaM yathAvadamaraprabho||22||
tadbrUhi me shamopAyaM yathAvadamaraprabho||22||
tasmai provAca bhagavAnAyurvedaM shatakratuH|
tasmai provAca bhagavAnAyurvedaM shatakratuH|
+
padairalpairmatiM buddhvA vipulAM paramarShaye||23||
padairalpairmatiM buddhvA vipulAM paramarShaye||23||
Line 277:
Line 335:
हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम्|
हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम्|
+
त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः||२४||
त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः||२४||
hētuliṅgauṣadhajñānaṁ svasthāturaparāyaṇam|
hētuliṅgauṣadhajñānaṁ svasthāturaparāyaṇam|
+
trisūtraṁ śāśvataṁ puṇyaṁ bubudhē yaṁ pitāmahaḥ||24||
trisūtraṁ śāśvataṁ puṇyaṁ bubudhē yaṁ pitāmahaḥ||24||
hetuli~ggauShadhaj~jAnaM svasthAturaparAyaNam|
hetuli~ggauShadhaj~jAnaM svasthAturaparAyaNam|
+
trisUtraM shAshvataM puNyaM bubudhe yaM pitAmahaH||24||
trisUtraM shAshvataM puNyaM bubudhe yaM pitAmahaH||24||
Line 288:
Line 349:
सोऽनन्तपारं त्रिस्कन्धमायुर्वेदं महामतिः|
सोऽनन्तपारं त्रिस्कन्धमायुर्वेदं महामतिः|
+
यथावदचिरात् सर्वं बुबुधे तन्मना मुनिः||२५||
यथावदचिरात् सर्वं बुबुधे तन्मना मुनिः||२५||
तेनायुरमितं लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम्|
तेनायुरमितं लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम्|
+
ऋषिभ्योऽनधिकं तच्च शशंसानवशेषयन्||२६||
ऋषिभ्योऽनधिकं तच्च शशंसानवशेषयन्||२६||
sō'nantapāraṁ triskandhamāyurvēdaṁ mahāmatiḥ|
sō'nantapāraṁ triskandhamāyurvēdaṁ mahāmatiḥ|
+
yathāvadacirāt sarvaṁ bubudhē tanmanā muniḥ||25||
yathāvadacirāt sarvaṁ bubudhē tanmanā muniḥ||25||
tēnāyuramitaṁ lēbhē bharadvājaḥ sukhānvitam|
tēnāyuramitaṁ lēbhē bharadvājaḥ sukhānvitam|
+
r̥ṣibhyō'nadhikaṁ tacca śaśaṁsānavaśēṣayan||26||
r̥ṣibhyō'nadhikaṁ tacca śaśaṁsānavaśēṣayan||26||
so~anantapAraM triskandhamAyurvedaM mahAmatiH|
so~anantapAraM triskandhamAyurvedaM mahAmatiH|
+
yathAvadacirAt sarvaM bubudhe tanmanA muniH||25||
yathAvadacirAt sarvaM bubudhe tanmanA muniH||25||
tenAyuramitaM lebhe bharadvAjaH sukhAnvitam|
tenAyuramitaM lebhe bharadvAjaH sukhAnvitam|
+
RuShibhyo~anadhikaM tacca shashaMsAnavasheShayan||26||
RuShibhyo~anadhikaM tacca shashaMsAnavasheShayan||26||
Line 310:
Line 377:
ऋषयश्च भरद्वाजाज्जगृहुस्तं प्रजाहितम्|
ऋषयश्च भरद्वाजाज्जगृहुस्तं प्रजाहितम्|
+
दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो वेदं वर्धनमायुषः||२७||
दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो वेदं वर्धनमायुषः||२७||
महर्षयस्ते ददृशुर्यथावज्ज्ञानचक्षुषा|
महर्षयस्ते ददृशुर्यथावज्ज्ञानचक्षुषा|
+
सामान्यं च विशेषं च गुणान् द्रव्याणि कर्म च||२८||
सामान्यं च विशेषं च गुणान् द्रव्याणि कर्म च||२८||
समवायं च तज्ज्ञात्वा तन्त्रोक्तं विधिमास्थिताः|
समवायं च तज्ज्ञात्वा तन्त्रोक्तं विधिमास्थिताः|
+
लेभिरे परमं शर्म जीवितं चाप्यनित्वरम् ||२९||
लेभिरे परमं शर्म जीवितं चाप्यनित्वरम् ||२९||
r̥ṣayaśca bharadvājājjagr̥hustaṁ prajāhitam|
r̥ṣayaśca bharadvājājjagr̥hustaṁ prajāhitam|
+
dīrghamāyuścikīrṣantō vēdaṁ vardhanamāyuṣaḥ||27||
dīrghamāyuścikīrṣantō vēdaṁ vardhanamāyuṣaḥ||27||
maharṣayastē dadr̥śuryathāvajjñānacakṣuṣā|
maharṣayastē dadr̥śuryathāvajjñānacakṣuṣā|
+
sāmānyaṁ ca viśēṣaṁ ca guṇān dravyāṇi karma ca||28||
sāmānyaṁ ca viśēṣaṁ ca guṇān dravyāṇi karma ca||28||
samavāyaṁ ca tajjñātvā tantrōktaṁ vidhimāsthitāḥ|
samavāyaṁ ca tajjñātvā tantrōktaṁ vidhimāsthitāḥ|
+
lēbhirē paramaṁ śarma jīvitaṁ cāpyanitvaram ||29||
lēbhirē paramaṁ śarma jīvitaṁ cāpyanitvaram ||29||
RuShayashca bharadvAjAjjagRuhustaM prajAhitam|
RuShayashca bharadvAjAjjagRuhustaM prajAhitam|
+
dIrghamAyushcikIrShanto vedaM vardhanamAyuShaH||27||
dIrghamAyushcikIrShanto vedaM vardhanamAyuShaH||27||
−maharShayaste dadRushuryathAvajj~jAnacakShuShA|
+maharShayaste dadRushuryathAvajj~jAnacakShuShA|
+sAmAnyaM ca visheShaM ca guNAn dravyANi karma ca||28||
sAmAnyaM ca visheShaM ca guNAn dravyANi karma ca||28||
samavAyaM ca tajj~jAtvA tantroktaM vidhimAsthitAH|
samavAyaM ca tajj~jAtvA tantroktaM vidhimAsthitAH|
+
lebhire paramaM sharma jIvitaM cApyanitvaram ||29||
lebhire paramaM sharma jIvitaM cApyanitvaram ||29||
Line 341:
Line 417:
अथ मैत्रीपरः पुण्यमायुर्वेदं पुनर्वसुः|
अथ मैत्रीपरः पुण्यमायुर्वेदं पुनर्वसुः|
+
शिष्येभ्यो दत्तवान् षड्भ्यः सर्वभूतानुकम्पया||३०||
शिष्येभ्यो दत्तवान् षड्भ्यः सर्वभूतानुकम्पया||३०||
अग्निवेशश्च भेल(ड)श्च जतूकर्णः पराशरः|
अग्निवेशश्च भेल(ड)श्च जतूकर्णः पराशरः|
+
हारीतः क्षारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुनेर्वचः||३१||
हारीतः क्षारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुनेर्वचः||३१||
atha maitrīparaḥ puṇyamāyurvēdaṁ punarvasuḥ|
atha maitrīparaḥ puṇyamāyurvēdaṁ punarvasuḥ|
+
śiṣyēbhyō dattavān ṣaḍbhyaḥ sarvabhūtānukampayā||30||
śiṣyēbhyō dattavān ṣaḍbhyaḥ sarvabhūtānukampayā||30||
agnivēśaśca bhēla(ḍa)śca jatūkarṇaḥ parāśaraḥ|
agnivēśaśca bhēla(ḍa)śca jatūkarṇaḥ parāśaraḥ|
+
hārītaḥ kṣārapāṇiśca jagr̥hustanmunērvacaḥ||31|
hārītaḥ kṣārapāṇiśca jagr̥hustanmunērvacaḥ||31|
atha maitrIparaH puNyamAyurvedaM punarvasuH|
atha maitrIparaH puNyamAyurvedaM punarvasuH|
+
shiShyebhyo dattavAn ShaDbhyaH sarvabhUtAnukampayA||30||
shiShyebhyo dattavAn ShaDbhyaH sarvabhUtAnukampayA||30||
agniveshashca bhela(Da)shca jatUkarNaH parAsharaH|
agniveshashca bhela(Da)shca jatUkarNaH parAsharaH|
+
hArItaH kShArapANishca jagRuhustanmunervacaH||31||
hArItaH kShArapANishca jagRuhustanmunervacaH||31||
Line 363:
Line 445:
बुद्धेर्विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तरं मुनेः|
बुद्धेर्विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तरं मुनेः|
+
तन्त्रस्य कर्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत्||३२||
तन्त्रस्य कर्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत्||३२||
अथ भेलादयश्चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च|
अथ भेलादयश्चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च|
+
श्रावयामासुरात्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः||३३||
श्रावयामासुरात्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः||३३||
श्रुत्वा सूत्रणमर्थानामृषयः पुण्यकर्मणाम्|
श्रुत्वा सूत्रणमर्थानामृषयः पुण्यकर्मणाम्|
+
यथावत्सूत्रितमिति प्रहृष्टास्तेऽनुमेनिरे||३४||
यथावत्सूत्रितमिति प्रहृष्टास्तेऽनुमेनिरे||३४||
सर्व एवास्तुवंस्तांश्च सर्वभूतहितैषिणः|
सर्व एवास्तुवंस्तांश्च सर्वभूतहितैषिणः|
+
साधु [१] भूतेष्वनुक्रोश इत्युच्चैरब्रुवन् समम्||३५||
साधु [१] भूतेष्वनुक्रोश इत्युच्चैरब्रुवन् समम्||३५||
तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः|
तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः|
+
सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम्||३६||
सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम्||३६||
अहो साध्विति निर्घोषो लोकांस्त्रीनन्ववा(ना)दयत्|
अहो साध्विति निर्घोषो लोकांस्त्रीनन्ववा(ना)दयत्|
+
नभसि स्निग्धगम्भीरो हर्षाद्भूतैरुदीरितः||३७||
नभसि स्निग्धगम्भीरो हर्षाद्भूतैरुदीरितः||३७||
शिवो वायुर्ववौ सर्वा भाभिरुन्मीलिता दिशः|
शिवो वायुर्ववौ सर्वा भाभिरुन्मीलिता दिशः|
+
निपेतुः सजलाश्चैव दिव्याः कुसुमवृष्टयः||३८||
निपेतुः सजलाश्चैव दिव्याः कुसुमवृष्टयः||३८||
अथाग्निवेशप्रमुखान् विविशुर्ज्ञानदेवताः|
अथाग्निवेशप्रमुखान् विविशुर्ज्ञानदेवताः|
+
बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिर्मेधा धृतिः कीर्तिः क्षमा दया||३९||
बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिर्मेधा धृतिः कीर्तिः क्षमा दया||३९||
तानि चानुमतान्येषां तन्त्राणि परमर्षिभिः|
तानि चानुमतान्येषां तन्त्राणि परमर्षिभिः|
+
भ(भा)वाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे||४०||
भ(भा)वाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे||४०||
buddhērviśēṣastatrāsīnnōpadēśāntaraṁ munēḥ|
buddhērviśēṣastatrāsīnnōpadēśāntaraṁ munēḥ|
+
tantrasya kartā prathamamagnivēśō yatō'bhavat||32||
tantrasya kartā prathamamagnivēśō yatō'bhavat||32||
atha bhēlādayaścakruḥ svaṁ svaṁ tantraṁ kr̥tāni ca|
atha bhēlādayaścakruḥ svaṁ svaṁ tantraṁ kr̥tāni ca|
+
śrāvayāmāsurātrēyaṁ sarṣisaṅghaṁ sumēdhasaḥ||33||
śrāvayāmāsurātrēyaṁ sarṣisaṅghaṁ sumēdhasaḥ||33||
śrutvā sūtraṇamarthānāmr̥ṣayaḥ puṇyakarmaṇām|
śrutvā sūtraṇamarthānāmr̥ṣayaḥ puṇyakarmaṇām|
+
yathāvatsūtritamiti prahr̥ṣṭāstē'numēnirē||34||
yathāvatsūtritamiti prahr̥ṣṭāstē'numēnirē||34||
sarva ēvāstuvaṁstāṁśca sarvabhūtahitaiṣiṇaḥ|
sarva ēvāstuvaṁstāṁśca sarvabhūtahitaiṣiṇaḥ|
+
sādhu [1] bhūtēṣvanukrōśa ityuccairabruvan samam||35||
sādhu [1] bhūtēṣvanukrōśa ityuccairabruvan samam||35||
taṁ puṇyaṁ śuśruvuḥ śabdaṁ divi dēvarṣayaḥ sthitāḥ|
taṁ puṇyaṁ śuśruvuḥ śabdaṁ divi dēvarṣayaḥ sthitāḥ|
+
sāmarāḥ paramarṣīṇāṁ śrutvā mumudirē param||36||
sāmarāḥ paramarṣīṇāṁ śrutvā mumudirē param||36||
ahō sādhviti nirghōṣō lōkāṁstrīnanvavā(nā)dayat|
ahō sādhviti nirghōṣō lōkāṁstrīnanvavā(nā)dayat|
+
nabhasi snigdhagambhīrō harṣādbhūtairudīritaḥ||37||
nabhasi snigdhagambhīrō harṣādbhūtairudīritaḥ||37||
śivō vāyurvavau sarvā bhābhirunmīlitā diśaḥ|
śivō vāyurvavau sarvā bhābhirunmīlitā diśaḥ|
+
nipētuḥ sajalāścaiva divyāḥ kusumavr̥ṣṭayaḥ||38||
nipētuḥ sajalāścaiva divyāḥ kusumavr̥ṣṭayaḥ||38||
athāgnivēśapramukhān viviśurjñānadēvatāḥ|
athāgnivēśapramukhān viviśurjñānadēvatāḥ|
+
buddhiḥ siddhiḥ smr̥tirmēdhā dhr̥tiḥ kīrtiḥ kṣamā dayā||39||
buddhiḥ siddhiḥ smr̥tirmēdhā dhr̥tiḥ kīrtiḥ kṣamā dayā||39||
tāni cānumatānyēṣāṁ tantrāṇi paramarṣibhiḥ|
tāni cānumatānyēṣāṁ tantrāṇi paramarṣibhiḥ|
+
bha(bhā)vāya bhūtasaṅghānāṁ pratiṣṭhāṁ bhuvi lēbhirē||40||
bha(bhā)vāya bhūtasaṅghānāṁ pratiṣṭhāṁ bhuvi lēbhirē||40||
buddhervisheShastatrAsInnopadeshAntaraM muneH|
buddhervisheShastatrAsInnopadeshAntaraM muneH|
+
tantrasya kartA prathamamagnivesho yato~abhavat||32||
tantrasya kartA prathamamagnivesho yato~abhavat||32||
atha bhelAdayashcakruH svaM svaM tantraM kRutAni ca|
atha bhelAdayashcakruH svaM svaM tantraM kRutAni ca|
+
shrAvayAmAsurAtreyaM sarShisa~gghaM sumedhasaH||33||
shrAvayAmAsurAtreyaM sarShisa~gghaM sumedhasaH||33||
shrutvA sUtraNamarthAnAmRuShayaH puNyakarmaNAm|
shrutvA sUtraNamarthAnAmRuShayaH puNyakarmaNAm|
+
yathAvatsUtritamiti prahRuShTAste~anumenire||34||
yathAvatsUtritamiti prahRuShTAste~anumenire||34||
sarva evAstuvaMstAMshca sarvabhUtahitaiShiNaH|
sarva evAstuvaMstAMshca sarvabhUtahitaiShiNaH|
+
sAdhu [1] bhUteShvanukrosha ityuccairabruvan samam||35||
sAdhu [1] bhUteShvanukrosha ityuccairabruvan samam||35||
taM puNyaM shushruvuH shabdaM divi devarShayaH sthitAH|
taM puNyaM shushruvuH shabdaM divi devarShayaH sthitAH|
+
sAmarAH paramarShINAM shrutvA mumudire param||36||
sAmarAH paramarShINAM shrutvA mumudire param||36||
aho sAdhviti nirghoSho lokAMstrInanvavA(nA)dayat|
aho sAdhviti nirghoSho lokAMstrInanvavA(nA)dayat|
+
nabhasi snigdhagambhIro harShAdbhUtairudIritaH||37||
nabhasi snigdhagambhIro harShAdbhUtairudIritaH||37||
shivo vAyurvavau sarvA bhAbhirunmIlitA dishaH|
shivo vAyurvavau sarvA bhAbhirunmIlitA dishaH|
+
nipetuH sajalAshcaiva divyAH kusumavRuShTayaH||38||
nipetuH sajalAshcaiva divyAH kusumavRuShTayaH||38||
athAgniveshapramukhAn vivishurj~jAnadevatAH|
athAgniveshapramukhAn vivishurj~jAnadevatAH|
+
buddhiH siddhiH smRutirmedhA dhRutiH kIrtiH kShamA dayA||39||
buddhiH siddhiH smRutirmedhA dhRutiH kIrtiH kShamA dayA||39||
tAni cAnumatAnyeShAM tantrANi paramarShibhiH|
tAni cAnumatAnyeShAM tantrANi paramarShibhiH|
+
bha(bhA)vAya bhUtasa~gghAnAM pratiShThAM bhuvi lebhire||40||
bha(bhA)vAya bhUtasa~gghAnAM pratiShThAM bhuvi lebhire||40||
Line 448:
Line 557:
हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्|
हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्|
+
मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते||४१||
मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते||४१||
hitāhitaṁ sukhaṁ duḥkhamāyustasya hitāhitam|
hitāhitaṁ sukhaṁ duḥkhamāyustasya hitāhitam|
+
mānaṁ ca tacca yatrōktamāyurvēdaḥ sa ucyatē||41||
mānaṁ ca tacca yatrōktamāyurvēdaḥ sa ucyatē||41||
hitAhitaM sukhaM duHkhamAyustasya hitAhitam|
hitAhitaM sukhaM duHkhamAyustasya hitAhitam|
+
mAnaM ca tacca yatroktamAyurvedaH sa ucyate||41||
mAnaM ca tacca yatroktamAyurvedaH sa ucyate||41||
Line 461:
Line 573:
शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगो धारि जीवितम्|
शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगो धारि जीवितम्|
+
नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्यायैरायुरुच्यते||४२||
नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्यायैरायुरुच्यते||४२||
śarīrēndriyasattvātmasaṁyōgō dhāri jīvitam|
śarīrēndriyasattvātmasaṁyōgō dhāri jīvitam|
+
nityagaścānubandhaśca paryāyairāyurucyatē||42||
nityagaścānubandhaśca paryāyairāyurucyatē||42||
sharIrendriyasattvAtmasaMyogo dhAri jIvitam|
sharIrendriyasattvAtmasaMyogo dhAri jIvitam|
+
nityagashcAnubandhashca paryAyairAyurucyate||42||
nityagashcAnubandhashca paryAyairAyurucyate||42||
Line 474:
Line 589:
तस्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः|
तस्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः|
+
वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयोर्हितम् ||४३||
वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयोर्हितम् ||४३||
tasyāyuṣaḥ puṇyatamō vēdō vēdavidāṁ mataḥ|
tasyāyuṣaḥ puṇyatamō vēdō vēdavidāṁ mataḥ|
+
vakṣyatē yanmanuṣyāṇāṁ lōkayōrubhayōrhitam ||43||
vakṣyatē yanmanuṣyāṇāṁ lōkayōrubhayōrhitam ||43||
tasyAyuShaH puNyatamo vedo vedavidAM mataH|
tasyAyuShaH puNyatamo vedo vedavidAM mataH|
+
vakShyate yanmanuShyANAM lokayorubhayorhitam ||43||
vakShyate yanmanuShyANAM lokayorubhayorhitam ||43||
Line 487:
Line 605:
सर्वदा सर्वभावानां सामान्यं वृद्धिकारणम्|
सर्वदा सर्वभावानां सामान्यं वृद्धिकारणम्|
+
ह्रासहेतुर्विशेषश्च, प्रवृत्तिरुभयस्य तु||४४||
ह्रासहेतुर्विशेषश्च, प्रवृत्तिरुभयस्य तु||४४||
sarvadā sarvabhāvānāṁ sāmānyaṁ vr̥ddhikāraṇam|
sarvadā sarvabhāvānāṁ sāmānyaṁ vr̥ddhikāraṇam|
+
hrāsahēturviśēṣaśca, pravr̥ttirubhayasya tu||44||
hrāsahēturviśēṣaśca, pravr̥ttirubhayasya tu||44||
sarvadA sarvabhAvAnAM sAmAnyaM vRuddhikAraNam|
sarvadA sarvabhAvAnAM sAmAnyaM vRuddhikAraNam|
+
hrAsaheturvisheShashca, pravRuttirubhayasya tu||44||
hrAsaheturvisheShashca, pravRuttirubhayasya tu||44||
Line 498:
Line 619:
सामान्यमेकत्वकरं, विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्|
सामान्यमेकत्वकरं, विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्|
+
तुल्यार्थता हि सामान्यं, विशेषस्तु विपर्ययः||४५||
तुल्यार्थता हि सामान्यं, विशेषस्तु विपर्ययः||४५||
sāmānyamēkatvakaraṁ, viśēṣastu pr̥thaktvakr̥t|
sāmānyamēkatvakaraṁ, viśēṣastu pr̥thaktvakr̥t|
+
tulyārthatā hi sāmānyaṁ, viśēṣastu viparyayaḥ||45||
tulyārthatā hi sāmānyaṁ, viśēṣastu viparyayaḥ||45||
sAmAnyamekatvakaraM, visheShastu pRuthaktvakRut|
sAmAnyamekatvakaraM, visheShastu pRuthaktvakRut|
+
tulyArthatA hi sAmAnyaM, visheShastu viparyayaH||45||
tulyArthatA hi sAmAnyaM, visheShastu viparyayaH||45||
Line 511:
Line 635:
सत्त्वमात्मा शरीरं च त्रयमेतत्त्रिदण्डवत्|
सत्त्वमात्मा शरीरं च त्रयमेतत्त्रिदण्डवत्|
+
लोकस्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम्||४६||
लोकस्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम्||४६||
+
स पुमांश्चेतनं तच्च तच्चाधिकरणं स्मृतम्|
स पुमांश्चेतनं तच्च तच्चाधिकरणं स्मृतम्|
+
वेदस्यास्य, तदर्थं हि वेदोऽयं सम्प्रकाशितः||४७||
वेदस्यास्य, तदर्थं हि वेदोऽयं सम्प्रकाशितः||४७||
sattvamātmā śarīraṁ ca trayamētattridaṇḍavat|
sattvamātmā śarīraṁ ca trayamētattridaṇḍavat|
+
lōkastiṣṭhati saṁyōgāttatra sarvaṁ pratiṣṭhitam||46||
lōkastiṣṭhati saṁyōgāttatra sarvaṁ pratiṣṭhitam||46||
sa pumāṁścētanaṁ tacca taccādhikaraṇaṁ smr̥tam|
sa pumāṁścētanaṁ tacca taccādhikaraṇaṁ smr̥tam|
+
vēdasyāsya, tadarthaṁ hi vēdō'yaṁ samprakāśitaḥ||47||
vēdasyāsya, tadarthaṁ hi vēdō'yaṁ samprakāśitaḥ||47||
sattvamAtmA sharIraM ca trayametattridaNDavat|
sattvamAtmA sharIraM ca trayametattridaNDavat|
+
lokastiShThati saMyogAttatra sarvaM pratiShThitam||46||
lokastiShThati saMyogAttatra sarvaM pratiShThitam||46||
sa pumAMshcetanaM tacca taccAdhikaraNaM smRutam|
sa pumAMshcetanaM tacca taccAdhikaraNaM smRutam|
+
vedasyAsya, tadarthaM hi vedo~ayaM samprakAshitaH||47||
vedasyAsya, tadarthaM hi vedo~ayaM samprakAshitaH||47||
Line 532:
Line 663:
खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसङ्ग्रहः|
खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसङ्ग्रहः|
+
सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं, निरिन्द्रियमचेतनम्||४८||
सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं, निरिन्द्रियमचेतनम्||४८||
khādīnyātmā manaḥ kālō diśaśca dravyasaṅgrahaḥ|
khādīnyātmā manaḥ kālō diśaśca dravyasaṅgrahaḥ|
+
sēndriyaṁ cētanaṁ dravyaṁ, nirindriyamacētanam||48||
sēndriyaṁ cētanaṁ dravyaṁ, nirindriyamacētanam||48||
khAdInyAtmA manaH kAlo dishashca dravyasa~ggrahaH|
khAdInyAtmA manaH kAlo dishashca dravyasa~ggrahaH|
+
sendriyaM cetanaM dravyaM, nirindriyamacetanam||48||
sendriyaM cetanaM dravyaM, nirindriyamacetanam||48||
Line 545:
Line 679:
सार्था गुर्वादयो बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः|
सार्था गुर्वादयो बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः|
+
गुणाः प्रोक्ताः . प्रयत्नादि कर्म चेष्टितमुच्यते||४९||
गुणाः प्रोक्ताः . प्रयत्नादि कर्म चेष्टितमुच्यते||४९||
sārthā gurvādayō buddhiḥ prayatnāntāḥ parādayaḥ|
sārthā gurvādayō buddhiḥ prayatnāntāḥ parādayaḥ|
+
guṇāḥ prōktāḥ prayatnādi karma cēṣṭitamucyatē||49||
guṇāḥ prōktāḥ prayatnādi karma cēṣṭitamucyatē||49||
sArthA gurvAdayo buddhiH prayatnAntAH parAdayaH|
sArthA gurvAdayo buddhiH prayatnAntAH parAdayaH|
+
guNAH proktAH prayatnAdi karma ceShTitamucyate||49||
guNAH proktAH prayatnAdi karma ceShTitamucyate||49||
Line 558:
Line 695:
समवायोऽपृथग्भावो भूम्यादीनां गुणैर्मतः|
समवायोऽपृथग्भावो भूम्यादीनां गुणैर्मतः|
+
स नित्यो यत्र हि द्रव्यं न तत्रानियतो गुणः||५०||
स नित्यो यत्र हि द्रव्यं न तत्रानियतो गुणः||५०||
samavāyō'pr̥thagbhāvō bhūmyādīnāṁ guṇairmataḥ|
samavāyō'pr̥thagbhāvō bhūmyādīnāṁ guṇairmataḥ|
+
sa nityō yatra hi dravyaṁ na tatrāniyatō guṇaḥ||50||
sa nityō yatra hi dravyaṁ na tatrāniyatō guṇaḥ||50||
samavAyo~apRuthagbhAvo bhUmyAdInAM guNairmataH|
samavAyo~apRuthagbhAvo bhUmyAdInAM guNairmataH|
+
sa nityo yatra hi dravyaM na tatrAniyato guNaH||50||
sa nityo yatra hi dravyaM na tatrAniyato guNaH||50||
Line 571:
Line 711:
यत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत्|
यत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत्|
+
तद्द्रव्यं
तद्द्रव्यं
yatrāśritāḥ karmaguṇāḥ kāraṇaṁ samavāyi yat|
yatrāśritāḥ karmaguṇāḥ kāraṇaṁ samavāyi yat|
+
taddravyaṁ ||51||
taddravyaṁ ||51||
yatrAshritAH karmaguNAH kAraNaM samavAyi yat|
yatrAshritAH karmaguNAH kAraNaM samavAyi yat|
+
taddravyaM ...|51|
taddravyaM ...|51|
Line 594:
Line 737:
संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यमाश्रितम्|
संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यमाश्रितम्|
+
कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म नान्यदपेक्षते||५२||
कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म नान्यदपेक्षते||५२||
saṁyōgē ca vibhāgē ca kāraṇaṁ dravyamāśritam|
+saṁyōgē ca vibhāgē ca kāraṇaṁ dravyamāśritam|
+kartavyasya kriyā karma karma nānyadapēkṣatē||52||
kartavyasya kriyā karma karma nānyadapēkṣatē||52||
saMyoge ca vibhAge ca kAraNaM dravyamAshritam|
saMyoge ca vibhAge ca kAraNaM dravyamAshritam|
+
kartavyasya kriyA karma karma nAnyadapekShate||52||
kartavyasya kriyA karma karma nAnyadapekShate||52||
Line 607:
Line 753:
इत्युक्तं कारणं कार्यं धातुसाम्यमिहोच्यते|
इत्युक्तं कारणं कार्यं धातुसाम्यमिहोच्यते|
+
धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्||५३||
धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्||५३||
ityuktaṁ kāraṇaṁ kāryaṁ dhātusāmyamihōcyatē|
ityuktaṁ kāraṇaṁ kāryaṁ dhātusāmyamihōcyatē|
+
dhātusāmyakriyā cōktā tantrasyāsya prayōjanam||53||
dhātusāmyakriyā cōktā tantrasyāsya prayōjanam||53||
ityuktaM kAraNaM kAryaM dhAtusAmyamihocyate|
ityuktaM kAraNaM kAryaM dhAtusAmyamihocyate|
+
dhAtusAmyakriyA coktA tantrasyAsya prayojanam||53||
dhAtusAmyakriyA coktA tantrasyAsya prayojanam||53||
Line 620:
Line 769:
कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च|
कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च|
+
द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसङ्ग्रहः||५४||
द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसङ्ग्रहः||५४||
kālabuddhīndriyārthānāṁ yōgō mithyā na cāti ca|
kālabuddhīndriyārthānāṁ yōgō mithyā na cāti ca|
+
dvayāśrayāṇāṁ vyādhīnāṁ trividhō hētusaṅgrahaḥ||54||
dvayāśrayāṇāṁ vyādhīnāṁ trividhō hētusaṅgrahaḥ||54||
kAlabuddhIndriyArthAnAM yogo mithyA na cAti ca|
kAlabuddhIndriyArthAnAM yogo mithyA na cAti ca|
+
dvayAshrayANAM vyAdhInAM trividho hetusa~ggrahaH||54||
dvayAshrayANAM vyAdhInAM trividho hetusa~ggrahaH||54||
Line 633:
Line 785:
शरीरं सत्त्वसञ्ज्ञं च व्याधीनामाश्रयो मतः|
शरीरं सत्त्वसञ्ज्ञं च व्याधीनामाश्रयो मतः|
+
तथा सुखानां, योगस्तु सुखानां कारणं समः||५५||
तथा सुखानां, योगस्तु सुखानां कारणं समः||५५||
śarīraṁ sattvasañjñaṁ ca vyādhīnāmāśrayō mataḥ|
śarīraṁ sattvasañjñaṁ ca vyādhīnāmāśrayō mataḥ|
+
tathā sukhānāṁ, yōgastu sukhānāṁ kāraṇaṁ samaḥ||55||
tathā sukhānāṁ, yōgastu sukhānāṁ kāraṇaṁ samaḥ||55||
sharIraM sattvasa~jj~jaM ca vyAdhInAmAshrayo mataH|
sharIraM sattvasa~jj~jaM ca vyAdhInAmAshrayo mataH|
+
tathA sukhAnAM, yogastu sukhAnAM kAraNaM samaH||55||
tathA sukhAnAM, yogastu sukhAnAM kAraNaM samaH||55||
Line 646:
Line 801:
निर्विकारः परस्त्वात्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः|
निर्विकारः परस्त्वात्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः|
+
चैतन्ये कारणं नित्यो द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः||५६||
चैतन्ये कारणं नित्यो द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः||५६||
nirvikāraḥ parastvātmā sattvabhūtaguṇēndriyaiḥ|
nirvikāraḥ parastvātmā sattvabhūtaguṇēndriyaiḥ|
+
caitanyē kāraṇaṁ nityō draṣṭā paśyati hi kriyāḥ||56||
caitanyē kāraṇaṁ nityō draṣṭā paśyati hi kriyāḥ||56||
nirvikAraH parastvAtmA sattvabhUtaguNendriyaiH|
nirvikAraH parastvAtmA sattvabhUtaguNendriyaiH|
+
caitanye kAraNaM nityo draShTA pashyati hi kriyAH||56||
caitanye kAraNaM nityo draShTA pashyati hi kriyAH||56||
Line 659:
Line 817:
वायुः पित्तं कफश्चोक्तः शारीरो दोषसङ्ग्रहः|
वायुः पित्तं कफश्चोक्तः शारीरो दोषसङ्ग्रहः|
+
मानसः पुनरुद्दिष्टो रजश्च तम एव च||५७||
मानसः पुनरुद्दिष्टो रजश्च तम एव च||५७||
vāyuḥ pittaṁ kaphaścōktaḥ śārīrō dōṣasaṅgrahaḥ|
vāyuḥ pittaṁ kaphaścōktaḥ śārīrō dōṣasaṅgrahaḥ|
+
mānasaḥ punaruddiṣṭō rajaśca tama ēva ca||57||
mānasaḥ punaruddiṣṭō rajaśca tama ēva ca||57||
vAyuH pittaM kaphashcoktaH shArIro doShasa~ggrahaH|
vAyuH pittaM kaphashcoktaH shArIro doShasa~ggrahaH|
+
mAnasaH punaruddiShTo rajashca tama eva ca||57||
mAnasaH punaruddiShTo rajashca tama eva ca||57||
Line 672:
Line 833:
प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः|
प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः|
+
मानसो ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः||५८||
मानसो ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः||५८||
praśāmyatyauṣadhaiḥ pūrvō daivayuktivyapāśrayaiḥ|
praśāmyatyauṣadhaiḥ pūrvō daivayuktivyapāśrayaiḥ|
+
mānasō jñānavijñānadhairyasmr̥tisamādhibhiḥ||58||
mānasō jñānavijñānadhairyasmr̥tisamādhibhiḥ||58||
prashAmyatyauShadhaiH pUrvo daivayuktivyapAshrayaiH|
prashAmyatyauShadhaiH pUrvo daivayuktivyapAshrayaiH|
+
mAnaso j~jAnavij~jAnadhairyasmRutisamAdhibhiH||58||
mAnaso j~jAnavij~jAnadhairyasmRutisamAdhibhiH||58||
Line 685:
Line 849:
रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः|
रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः|
+
विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः सम्प्रशाम्यति||५९||
विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः सम्प्रशाम्यति||५९||
सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णं च द्रवमम्लं सरं कटु|
सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णं च द्रवमम्लं सरं कटु|
+
विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति||६०||
विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति||६०||
गुरुशीतमृदुस्निग्धमधुरस्थिरपिच्छिलाः|
गुरुशीतमृदुस्निग्धमधुरस्थिरपिच्छिलाः|
+
श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैर्गुणाः||६१||
श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैर्गुणाः||६१||
rūkṣaḥ śītō laghuḥ sūkṣmaścalō'tha viśadaḥ kharaḥ|
rūkṣaḥ śītō laghuḥ sūkṣmaścalō'tha viśadaḥ kharaḥ|
+
viparītaguṇairdravyairmārutaḥ sampraśāmyati||59||
viparītaguṇairdravyairmārutaḥ sampraśāmyati||59||
sasnēhamuṣṇaṁ [1] tīkṣṇaṁ ca dravamamlaṁ saraṁ kaṭu|
sasnēhamuṣṇaṁ [1] tīkṣṇaṁ ca dravamamlaṁ saraṁ kaṭu|
+
viparītaguṇaiḥ pittaṁ dravyairāśu praśāmyati||60||
viparītaguṇaiḥ pittaṁ dravyairāśu praśāmyati||60||
guruśītamr̥dusnigdhamadhurasthirapicchilāḥ|
guruśītamr̥dusnigdhamadhurasthirapicchilāḥ|
+
ślēṣmaṇaḥ praśamaṁ yānti viparītaguṇairguṇāḥ||61||
ślēṣmaṇaḥ praśamaṁ yānti viparītaguṇairguṇāḥ||61||
rUkShaH shIto laghuH sUkShmashcalo~atha vishadaH kharaH|
rUkShaH shIto laghuH sUkShmashcalo~atha vishadaH kharaH|
+
viparItaguNairdravyairmArutaH samprashAmyati||59||
viparItaguNairdravyairmArutaH samprashAmyati||59||
sasnehamuShNaM [1] tIkShNaM ca dravamamlaM saraM kaTu|
sasnehamuShNaM [1] tIkShNaM ca dravamamlaM saraM kaTu|
+
viparItaguNaiH pittaM dravyairAshu prashAmyati||60||
viparItaguNaiH pittaM dravyairAshu prashAmyati||60||
gurushItamRudusnigdhamadhurasthirapicchilAH|
gurushItamRudusnigdhamadhurasthirapicchilAH|
+
shleShmaNaH prashamaM yAnti viparItaguNairguNAH||61||
shleShmaNaH prashamaM yAnti viparItaguNairguNAH||61||
Line 714:
Line 887:
विपरीतगुणैर्देशमात्राकालोपपादितैः|
विपरीतगुणैर्देशमात्राकालोपपादितैः|
+
भेषजैर्विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसम्मताः||६२||
भेषजैर्विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसम्मताः||६२||
साधनं न त्वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते|
साधनं न त्वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते|
+
भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते||६३||
भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते||६३||
viparītaguṇairdēśamātrākālōpapāditaiḥ|
viparītaguṇairdēśamātrākālōpapāditaiḥ|
+
bhēṣajairvinivartantē vikārāḥ sādhyasammatāḥ||62||
bhēṣajairvinivartantē vikārāḥ sādhyasammatāḥ||62||
sādhanaṁ na tvasādhyānāṁ vyādhīnāmupadiśyatē|
sādhanaṁ na tvasādhyānāṁ vyādhīnāmupadiśyatē|
+
bhūyaścātō yathādravyaṁ guṇakarmāṇi vakṣyatē||63||
bhūyaścātō yathādravyaṁ guṇakarmāṇi vakṣyatē||63||
viparItaguNairdeshamAtrAkAlopapAditaiH|
viparItaguNairdeshamAtrAkAlopapAditaiH|
+
bheShajairvinivartante vikArAH sAdhyasammatAH||62||
bheShajairvinivartante vikArAH sAdhyasammatAH||62||
रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा|
रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा|
+
निर्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः||६४||
निर्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः||६४||
rasanārthō rasastasya dravyamāpaḥ kṣitistathā|
rasanārthō rasastasya dravyamāpaḥ kṣitistathā|
+
nirvr̥ttau ca viśēṣē ca pratyayāḥ khādayastrayaḥ||64||
nirvr̥ttau ca viśēṣē ca pratyayāḥ khādayastrayaḥ||64||
rasanArtho rasastasya dravyamApaH kShitistathA|
rasanArtho rasastasya dravyamApaH kShitistathA|
+
nirvRuttau ca visheShe ca pratyayAH khAdayastrayaH||64||
nirvRuttau ca visheShe ca pratyayAH khAdayastrayaH||64||
Line 749:
Line 930:
स्वादुरम्लोऽथ लवणः कटुकस्तिक्त एव च|
स्वादुरम्लोऽथ लवणः कटुकस्तिक्त एव च|
+
कषायश्चेति षट्कोऽयं रसानां सङ्ग्रहः स्मृतः||६५||
कषायश्चेति षट्कोऽयं रसानां सङ्ग्रहः स्मृतः||६५||
svāduramlō'tha lavaṇaḥ kaṭukastikta ēva ca|
svāduramlō'tha lavaṇaḥ kaṭukastikta ēva ca|
+
kaṣāyaścēti ṣaṭkō'yaṁ rasānāṁ saṅgrahaḥ smr̥taḥ||65||
kaṣāyaścēti ṣaṭkō'yaṁ rasānāṁ saṅgrahaḥ smr̥taḥ||65||
svAduramlo~atha lavaNaH kaTukastikta eva ca|
svAduramlo~atha lavaNaH kaTukastikta eva ca|
+
kaShAyashceti ShaTko~ayaM rasAnAM sa~ggrahaH smRutaH||65||
kaShAyashceti ShaTko~ayaM rasAnAM sa~ggrahaH smRutaH||65||
Line 760:
Line 944:
स्वाद्वम्ललवणा वायुं, कषायस्वादुतिक्तकाः|
स्वाद्वम्ललवणा वायुं, कषायस्वादुतिक्तकाः|
+
जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः||६६||
जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः||६६||
(कट्वम्ललवणाः पित्तं, स्वाद्वम्ललवणाः कफम्|
(कट्वम्ललवणाः पित्तं, स्वाद्वम्ललवणाः कफम्|
+
कटुतिक्तकषायाश्च कोपयन्ति समीरणम् ||१||)
कटुतिक्तकषायाश्च कोपयन्ति समीरणम् ||१||)
svādvamlalavaṇā vāyuṁ, kaṣāyasvādutiktakāḥ|
svādvamlalavaṇā vāyuṁ, kaṣāyasvādutiktakāḥ|
+
jayanti pittaṁ, ślēṣmāṇaṁ kaṣāyakaṭutiktakāḥ||66||
jayanti pittaṁ, ślēṣmāṇaṁ kaṣāyakaṭutiktakāḥ||66||
+
(kaṭvamlalavaṇāḥ pittaṁ, svādvamlalavaṇāḥ kapham|
(kaṭvamlalavaṇāḥ pittaṁ, svādvamlalavaṇāḥ kapham|
+
kaṭutiktakaṣāyāśca kōpayanti samīraṇam ||1||)|
kaṭutiktakaṣāyāśca kōpayanti samīraṇam ||1||)|
svAdvamlalavaNA vAyuM, kaShAyasvAdutiktakAH|
svAdvamlalavaNA vAyuM, kaShAyasvAdutiktakAH|
+
jayanti pittaM, shleShmANaM kaShAyakaTutiktakAH||66||
jayanti pittaM, shleShmANaM kaShAyakaTutiktakAH||66||
+
(kaTvamlalavaNAH pittaM, svAdvamlalavaNAH kapham|
(kaTvamlalavaNAH pittaM, svAdvamlalavaNAH kapham|
+
kaTutiktakaShAyAshca kopayanti samIraNam ||1||)
kaTutiktakaShAyAshca kopayanti samIraNam ||1||)
Line 780:
Line 972:
किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणम्|
किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणम्|
+
स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चित्त्रिविधं द्रव्यमुच्यते||६७||
स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चित्त्रिविधं द्रव्यमुच्यते||६७||
kiñciddōṣapraśamanaṁ kiñciddhātupradūṣaṇam|
kiñciddōṣapraśamanaṁ kiñciddhātupradūṣaṇam|
+
svasthavr̥ttau mataṁ kiñcittrividhaṁ dravyamucyatē||67||
svasthavr̥ttau mataṁ kiñcittrividhaṁ dravyamucyatē||67||
ki~jciddoShaprashamanaM ki~jciddhAtupradUShaNam|
ki~jciddoShaprashamanaM ki~jciddhAtupradUShaNam|
+
svasthavRuttau mataM ki~jcittrividhaM dravyamucyate||67||
svasthavRuttau mataM ki~jcittrividhaM dravyamucyate||67||
−Drug is of three types- (based on ''prabhava'') (1) some (drugs) are pacifiers of doshas, (2) some vitiate dhatus and (3) some are taken as (responsible for) maintaining normal health. [67]
+Drug is of three types- (based on ''prabhava'') (1) some (drugs) are pacifiers of ''doshas'', (2) some vitiate ''dhatus'' and (3) some are taken as (responsible for) maintaining normal health. [67]
====Classification of Matters according to Source ====
====Classification of Matters according to Source ====
तत् पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं जङ्गमौद्भिदपार्थिवम् |
तत् पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं जङ्गमौद्भिदपार्थिवम् |
+
मधूनि गोरसाः पित्तं वसा मज्जाऽसृगामिषम्||६८||
मधूनि गोरसाः पित्तं वसा मज्जाऽसृगामिषम्||६८||
विण्मूत्रचर्मरेतोऽस्थिस्नायुशृङ्गनखाः खुराः|
विण्मूत्रचर्मरेतोऽस्थिस्नायुशृङ्गनखाः खुराः|
+
जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः||६९||
जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः||६९||
tat punastrividhaṁ prōktaṁ jaṅgamaudbhidapārthivam |
tat punastrividhaṁ prōktaṁ jaṅgamaudbhidapārthivam |
+
madhūni gōrasāḥ pittaṁ vasā majjā'sr̥gāmiṣam||68||
madhūni gōrasāḥ pittaṁ vasā majjā'sr̥gāmiṣam||68||
viṇmūtracarmarētō'sthisnāyuśr̥ṅganakhāḥ khurāḥ|
viṇmūtracarmarētō'sthisnāyuśr̥ṅganakhāḥ khurāḥ|
+
jaṅgamēbhyaḥ prayujyantē kēśā lōmāni rōcanāḥ||69||
jaṅgamēbhyaḥ prayujyantē kēśā lōmāni rōcanāḥ||69||
tat punastrividhaM proktaM ja~ggamaudbhidapArthivam |
tat punastrividhaM proktaM ja~ggamaudbhidapArthivam |
+
madhUni gorasAH pittaM vasA majjA~asRugAmiSham||68||
madhUni gorasAH pittaM vasA majjA~asRugAmiSham||68||