9,091
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Line 44:
Line 44: + + + Line 57:
Line 60: + + − + + + + + Line 80:
Line 89: − + + + Line 96:
Line 107: + + + − + + + + + + + Line 135:
Line 155: + + + + + + Line 164:
Line 190: + + + + + + Line 189:
Line 221: + + − + + + + + − + Line 215:
Line 253: + + + + + + Line 243:
Line 287: + + + Line 256:
Line 303: + + + Line 269:
Line 319: + + + Line 280:
Line 333: + + + + + + Line 304:
Line 363: + + + + + + + + + Line 341:
Line 409: + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Line 442:
Line 534: + + +
→Sanskrit Text, Transliteration and English Translation
यशस्विनं ब्रह्मतपोद्युतिभ्यां ज्वलन्तमग्न्यर्कसमप्रभावम्|
यशस्विनं ब्रह्मतपोद्युतिभ्यां ज्वलन्तमग्न्यर्कसमप्रभावम्|
पुनर्वसुं भूतहिते निविष्टं पप्रच्छ शिष्योऽत्रिजमग्निवेशः||३||
पुनर्वसुं भूतहिते निविष्टं पप्रच्छ शिष्योऽत्रिजमग्निवेशः||३||
yaśasvinaṁ brahmatapōdyutibhyāṁ jvalantamagnyarkasamaprabhāvam|
yaśasvinaṁ brahmatapōdyutibhyāṁ jvalantamagnyarkasamaprabhāvam|
punarvasuṁ bhūtahitē niviṣṭaṁ papraccha śiṣyō'trijamagnivēśaḥ||3||
punarvasuṁ bhūtahitē niviṣṭaṁ papraccha śiṣyō'trijamagnivēśaḥ||3||
yashasvinaM brahmatapodyutibhyAM jvalantamagnyarkasamaprabhAvam|
yashasvinaM brahmatapodyutibhyAM jvalantamagnyarkasamaprabhAvam|
punarvasuM bhUtahite niviShTaM papraccha shiShyo~atrijamagniveshaH||3||
punarvasuM bhUtahite niviShTaM papraccha shiShyo~atrijamagniveshaH||3||
याश्छर्दयः पञ्च पुरा त्वयोक्ता रोगाधिकारे भिषजां वरिष्ठ!|
याश्छर्दयः पञ्च पुरा त्वयोक्ता रोगाधिकारे भिषजां वरिष्ठ!|
तासां चिकित्सां सनिदानलिङ्गां यथावदाचक्ष्व नृणां हितार्थम्||४||
तासां चिकित्सां सनिदानलिङ्गां यथावदाचक्ष्व नृणां हितार्थम्||४||
तदग्निवेशस्य वचो निशम्य प्रीतो भिषक्श्रेष्ठ इदं जगाद|
तदग्निवेशस्य वचो निशम्य प्रीतो भिषक्श्रेष्ठ इदं जगाद|
याश्छर्दयः पञ्च पुरा मयोक्तास्ता विस्तरेण ब्रुवतो निबोध||५||
याश्छर्दयः पञ्च पुरा मयोक्तास्ता विस्तरेण ब्रुवतो निबोध||५||
yāśchardayaḥ pañca purā tvayōktā rōgādhikārē bhiṣajāṁ variṣṭha!|
yāśchardayaḥ pañca purā tvayōktā rōgādhikārē bhiṣajāṁ variṣṭha!|
tāsāṁ cikitsāṁ sanidānaliṅgāṁ yathāvadācakṣva nr̥ṇāṁ hitārtham||4||
tāsāṁ cikitsāṁ sanidānaliṅgāṁ yathāvadācakṣva nr̥ṇāṁ hitārtham||4||
tadagnivēśasya vacō niśamya prītō bhiṣakśrēṣṭha idaṁ jagāda|
tadagnivēśasya vacō niśamya prītō bhiṣakśrēṣṭha idaṁ jagāda|
yāśchardayaḥ pañca purā mayōktāstā vistarēṇa bruvatō nibōdha||5||
yāśchardayaḥ pañca purā mayōktāstā vistarēṇa bruvatō nibōdha||5||
yAshchardayaH pa~jca purA tvayoktA rogAdhikAre bhiShajAM variShTha!|
yAshchardayaH pa~jca purA tvayoktA rogAdhikAre bhiShajAM variShTha!|
tAsAM cikitsAM sanidAnali~ggAM yathAvadAcakShva nRuNAM hitArtham||4||
tAsAM cikitsAM sanidAnali~ggAM yathAvadAcakShva nRuNAM hitArtham||4||
tadagniveshasya vaco nishamya prIto bhiShakshreShTha idaM jagAda|
tadagniveshasya vaco nishamya prIto bhiShakshreShTha idaM jagAda|
yAshchardayaH pa~jca purA mayoktAstA vistareNa bruvato nibodha||5||
yAshchardayaH pa~jca purA mayoktAstA vistareNa bruvato nibodha||5||
==== Classification and premonitory symptoms ====
==== Classification and premonitory symptoms ====
दोषैः पृथक्त्रिप्रभवाश्चतस्रो [१] द्बिष्टार्थयोगादपि पञ्चमी स्यात्|
दोषैः पृथक्त्रिप्रभवाश्चतस्रो [१] द्बिष्टार्थयोगादपि पञ्चमी स्यात्|
तासां हृदुत्क्लेशकफप्रसेकौ द्वेषोऽशने चैव हि पूर्वरूपम्||६|
तासां हृदुत्क्लेशकफप्रसेकौ द्वेषोऽशने चैव हि पूर्वरूपम्||६|
dōṣaiḥ pr̥thaktriprabhavāścatasrō dbiṣṭārthayōgādapi pañcamī syāt|
dōṣaiḥ pr̥thaktriprabhavāścatasrō dbiṣṭārthayōgādapi pañcamī syāt|
tāsāṁ hr̥dutklēśakaphaprasēkau dvēṣō'śanē caiva hi pūrvarūpam||6||
tāsāṁ hr̥dutklēśakaphaprasēkau dvēṣō'śanē caiva hi pūrvarūpam||6||
व्यायामतीक्ष्णौषधशोकरोगभयोपवासाद्यतिकर्शितस्य|
व्यायामतीक्ष्णौषधशोकरोगभयोपवासाद्यतिकर्शितस्य|
वायुर्महास्रोतसि सम्प्रवृद्ध उत्क्लेश्य दोषांस्तत ऊर्ध्वमस्यन्||७||
वायुर्महास्रोतसि सम्प्रवृद्ध उत्क्लेश्य दोषांस्तत ऊर्ध्वमस्यन्||७||
आमाशयोत्क्लेशकृतां च मर्म प्रपीडयंश्छर्दिमुदीरयेत्तु|
आमाशयोत्क्लेशकृतां च मर्म प्रपीडयंश्छर्दिमुदीरयेत्तु|
हृत्पार्श्वपीडामुखशोषमूर्धनाभ्यर्तिकासस्वरभेदतोदैः||८||
हृत्पार्श्वपीडामुखशोषमूर्धनाभ्यर्तिकासस्वरभेदतोदैः||८||
उद्गारशब्दप्रबलं सफेनं विच्छिन्नकृष्णं तनुकं कषायम्|
उद्गारशब्दप्रबलं सफेनं विच्छिन्नकृष्णं तनुकं कषायम्|
कृच्छ्रेण चाल्पं महता च वेगेनार्तोऽनिलाच्छर्दयतीह दुःखम्||९||
कृच्छ्रेण चाल्पं महता च वेगेनार्तोऽनिलाच्छर्दयतीह दुःखम्||९||
vyāyāmatīkṣṇauṣadhaśōkarōgabhayōpavāsādyatikarśitasya|
vyāyāmatīkṣṇauṣadhaśōkarōgabhayōpavāsādyatikarśitasya|
vāyurmahāsrōtasi sampravr̥ddha utklēśya dōṣāṁstata ūrdhvamasyan||7||
vāyurmahāsrōtasi sampravr̥ddha utklēśya dōṣāṁstata ūrdhvamasyan||7||
āmāśayōtklēśakr̥tāṁ ca marma prapīḍayaṁśchardimudīrayēttu|
āmāśayōtklēśakr̥tāṁ ca marma prapīḍayaṁśchardimudīrayēttu|
hr̥tpārśvapīḍāmukhaśōṣamūrdhanābhyartikāsasvarabhēdatōdaiḥ||8||
hr̥tpārśvapīḍāmukhaśōṣamūrdhanābhyartikāsasvarabhēdatōdaiḥ||8||
udgāraśabdaprabalaṁ saphēnaṁ vicchinnakr̥ṣṇaṁ tanukaṁ kaṣāyam|
udgāraśabdaprabalaṁ saphēnaṁ vicchinnakr̥ṣṇaṁ tanukaṁ kaṣāyam|
kr̥cchrēṇa cālpaṁ mahatā ca vēgēnārtō'nilācchardayatīha duḥkham||9||
kr̥cchrēṇa cālpaṁ mahatā ca vēgēnārtō'nilācchardayatīha duḥkham||9||
vyAyAmatIkShNauShadhashokarogabhayopavAsAdyatikarshitasya|
vyAyAmatIkShNauShadhashokarogabhayopavAsAdyatikarshitasya|
vAyurmahAsrotasi [1] sampravRuddha utkleshya doShAMstata Urdhvamasyan||7||
vAyurmahAsrotasi [1] sampravRuddha utkleshya doShAMstata Urdhvamasyan||7||
AmAshayotkleshakRutAM ca marma prapIDayaMshchardimudIrayettu|
AmAshayotkleshakRutAM ca marma prapIDayaMshchardimudIrayettu|
hRutpArshvapIDAmukhashoShamUrdhanAbhyartikAsasvarabhedatodaiH||8||
hRutpArshvapIDAmukhashoShamUrdhanAbhyartikAsasvarabhedatodaiH||8||
udgArashabdaprabalaM saphenaM vicchinnakRuShNaM tanukaM kaShAyam|
udgArashabdaprabalaM saphenaM vicchinnakRuShNaM tanukaM kaShAyam|
kRucchreNa cAlpaM mahatA ca vegenArto~anilAcchardayatIha duHkham||9||
kRucchreNa cAlpaM mahatA ca vegenArto~anilAcchardayatIha duHkham||9||
अजीर्णकट्वम्लविदाह्यशीतैरामाशये पित्तमुदीर्णवेगम्|
अजीर्णकट्वम्लविदाह्यशीतैरामाशये पित्तमुदीर्णवेगम्|
रसायनीभिर्विसृतं प्रपीड्य मर्मोर्ध्वमागम्य वमिं करोति||१०||
रसायनीभिर्विसृतं प्रपीड्य मर्मोर्ध्वमागम्य वमिं करोति||१०||
मूर्च्छापिपासामुखशोषमूर्धताल्वक्षिसन्तापतमोभ्रमार्तः|
मूर्च्छापिपासामुखशोषमूर्धताल्वक्षिसन्तापतमोभ्रमार्तः|
पीतं भृशोष्णं हरितं सतिक्तं धूम्रं च पित्तेन वमेत् सदाहम्||११||
पीतं भृशोष्णं हरितं सतिक्तं धूम्रं च पित्तेन वमेत् सदाहम्||११||
ajīrṇakaṭvamlavidāhyaśītairāmāśayē pittamudīrṇavēgam|
ajīrṇakaṭvamlavidāhyaśītairāmāśayē pittamudīrṇavēgam|
rasāyanībhirvisr̥taṁ prapīḍya marmōrdhvamāgamya vamiṁ karōti||10||
rasāyanībhirvisr̥taṁ prapīḍya marmōrdhvamāgamya vamiṁ karōti||10||
mūrcchāpipāsāmukhaśōṣamūrdhatālvakṣisantāpatamōbhramārtaḥ|
mūrcchāpipāsāmukhaśōṣamūrdhatālvakṣisantāpatamōbhramārtaḥ|
pītaṁ bhr̥śōṣṇaṁ haritaṁ satiktaṁ dhūmraṁ ca pittēna vamēt sadāham||11||
pītaṁ bhr̥śōṣṇaṁ haritaṁ satiktaṁ dhūmraṁ ca pittēna vamēt sadāham||11||
ajIrNakaTvamlavidAhyashItairAmAshaye pittamudIrNavegam|
ajIrNakaTvamlavidAhyashItairAmAshaye pittamudIrNavegam|
rasAyanIbhirvisRutaM prapIDya marmordhvamAgamya vamiM karoti||10||
rasAyanIbhirvisRutaM prapIDya marmordhvamAgamya vamiM karoti||10||
mUrcchApipAsAmukhashoShamUrdhatAlvakShisantApatamobhramArtaH|
mUrcchApipAsAmukhashoShamUrdhatAlvakShisantApatamobhramArtaH|
pItaM bhRushoShNaM haritaM satiktaM dhUmraM ca pittena vamet sadAham||11||
pItaM bhRushoShNaM haritaM satiktaM dhUmraM ca pittena vamet sadAham||11||
स्निग्धातिगुर्वामविदाहिभोज्यैः स्वप्नादिभिश्चैव कफोऽतिवृद्धः|
स्निग्धातिगुर्वामविदाहिभोज्यैः स्वप्नादिभिश्चैव कफोऽतिवृद्धः|
उरः शिरो मर्म रसायनीश्च सर्वाः समावृत्य वमिं करोति||१२||
उरः शिरो मर्म रसायनीश्च सर्वाः समावृत्य वमिं करोति||१२||
तन्द्रास्यमाधुर्यकफप्रसेकसन्तोषनिद्रारुचिगौरवार्तः|
तन्द्रास्यमाधुर्यकफप्रसेकसन्तोषनिद्रारुचिगौरवार्तः|
स्निग्धं घनं स्वादु कफाद्विशुद्धं सलोमहर्षोऽल्परुजं वमेत्तु||१३||
स्निग्धं घनं स्वादु कफाद्विशुद्धं सलोमहर्षोऽल्परुजं वमेत्तु||१३||
snigdhātigurvāmavidāhibhōjyaiḥ svapnādibhiścaiva kaphō'tivr̥ddhaḥ|
snigdhātigurvāmavidāhibhōjyaiḥ svapnādibhiścaiva kaphō'tivr̥ddhaḥ|
uraḥ śirō marma rasāyanīśca sarvāḥ samāvr̥tya vamiṁ karōti||12||
uraḥ śirō marma rasāyanīśca sarvāḥ samāvr̥tya vamiṁ karōti||12||
tandrāsyamādhuryakaphaprasēkasantōṣanidrārucigauravārtaḥ|
tandrāsyamādhuryakaphaprasēkasantōṣanidrārucigauravārtaḥ|
snigdhaṁ ghanaṁ svādu kaphādviśuddhaṁ salōmaharṣō'lparujaṁ vamēttu||13||
snigdhaṁ ghanaṁ svādu kaphādviśuddhaṁ salōmaharṣō'lparujaṁ vamēttu||13||
snigdhAtigurvAmavidAhibhojyaiH svapnAdibhishcaiva kapho~ativRuddhaH|
snigdhAtigurvAmavidAhibhojyaiH svapnAdibhishcaiva kapho~ativRuddhaH|
uraH shiro marma rasAyanIshca sarvAH samAvRutya vamiM karoti||12||
uraH shiro marma rasAyanIshca sarvAH samAvRutya vamiM karoti||12||
tandrAsyamAdhuryakaphaprasekasantoShanidrArucigauravArtaH|
tandrAsyamAdhuryakaphaprasekasantoShanidrArucigauravArtaH|
snigdhaM ghanaM svAdu kaphAdvishuddhaM salomaharSho~alparujaM vamettu||13||
snigdhaM ghanaM svAdu kaphAdvishuddhaM salomaharSho~alparujaM vamettu||13||
समश्नतः सर्वरसान् प्रसक्तमामप्रदोषर्तुविपर्ययैश्च|
समश्नतः सर्वरसान् प्रसक्तमामप्रदोषर्तुविपर्ययैश्च|
सर्वे प्रकोपं युगपत् प्रपन्नाश्छर्दिं त्रिदोषां जनयन्ति दोषाः||१४||
सर्वे प्रकोपं युगपत् प्रपन्नाश्छर्दिं त्रिदोषां जनयन्ति दोषाः||१४||
शूलाविपाकारुचिदाहतृष्णाश्वासप्रमोहप्रबला प्रसक्तम्|
शूलाविपाकारुचिदाहतृष्णाश्वासप्रमोहप्रबला प्रसक्तम्|
छर्दिस्त्रिदोषाल्लवणाम्लनीलसान्द्रोष्णरक्तं वमतां नृणां स्यात्||१५||
छर्दिस्त्रिदोषाल्लवणाम्लनीलसान्द्रोष्णरक्तं वमतां नृणां स्यात्||१५||
samaśnataḥ sarvarasān prasaktamāmapradōṣartuviparyayaiśca|
samaśnataḥ sarvarasān prasaktamāmapradōṣartuviparyayaiśca|
sarvē prakōpaṁ yugapat prapannāśchardiṁ tridōṣāṁ janayanti dōṣāḥ||14||
sarvē prakōpaṁ yugapat prapannāśchardiṁ tridōṣāṁ janayanti dōṣāḥ||14||
śūlāvipākārucidāhatr̥ṣṇāśvāsapramōhaprabalā prasaktam|
śūlāvipākārucidāhatr̥ṣṇāśvāsapramōhaprabalā prasaktam|
chardistridōṣāllavaṇāmlanīlasāndrōṣṇaraktaṁ vamatāṁ nr̥ṇāṁ syāt||15||
chardistridōṣāllavaṇāmlanīlasāndrōṣṇaraktaṁ vamatāṁ nr̥ṇāṁ syāt||15||
samashnataH sarvarasAn prasaktamAmapradoShartuviparyayaishca|
samashnataH sarvarasAn prasaktamAmapradoShartuviparyayaishca|
sarve prakopaM yugapat prapannAshchardiM tridoShAM janayanti doShAH||14||
sarve prakopaM yugapat prapannAshchardiM tridoShAM janayanti doShAH||14||
shUlAvipAkArucidAhatRuShNAshvAsapramohaprabalA prasaktam|
shUlAvipAkArucidAhatRuShNAshvAsapramohaprabalA prasaktam|
chardistridoShAllavaNAmlanIlasAndroShNaraktaM vamatAM nRuNAM syAt||15||
chardistridoShAllavaNAmlanIlasAndroShNaraktaM vamatAM nRuNAM syAt||15||
Because of constant indulgence in diet consisting of wholesome and unwholesome diet together, having all categories of taste together because of ''ama-dosha'' (ailments caused by improper digestion) and because of seasonal perversions, all the three ''doshas'' get simultaneously aggravated and cause ''sannipatika chhardi''.
Because of constant indulgence in diet consisting of wholesome and unwholesome diet together, having all categories of taste together because of ''ama-dosha'' (ailments caused by improper digestion) and because of seasonal perversions, all the three ''doshas'' get simultaneously aggravated and cause ''sannipatika chhardi''.
The signs and symptoms of this type of vomiting are, as follows:
The signs and symptoms of this type of vomiting are as follows:
#Colic pain, indigestion, anorexia, burning sensation, morbid thirst, dyspnea and fainting spells that are severe and persistent;
#Colic pain, indigestion, anorexia, burning sensation, morbid thirst, dyspnea and fainting spells that are severe and persistent;
#Vomitus is salty, sour, blue, dense, hot and reddish [14-15]
#Vomitus is salty, sour, blue, dense, hot and reddish [14-15]
विट्स्वेदमूत्राम्बुवहानि वायुः स्रोतांसि संरुध्य यदोर्ध्वमेति|
विट्स्वेदमूत्राम्बुवहानि वायुः स्रोतांसि संरुध्य यदोर्ध्वमेति|
उत्सन्नदोषस्य समाचितं तं दोषं समुद्धूय नरस्य कोष्ठात्||१६||
उत्सन्नदोषस्य समाचितं तं दोषं समुद्धूय नरस्य कोष्ठात्||१६||
विण्मूत्रयोस्तत् समवर्णगन्धं तृट्श्वासहिक्कार्तियुतं प्रसक्तम्|
विण्मूत्रयोस्तत् समवर्णगन्धं तृट्श्वासहिक्कार्तियुतं प्रसक्तम्|
प्रच्छर्दयेद्दुष्टमिहातिवेगात्तयाऽर्दितश्चाशु विनाशमेति||१७||
प्रच्छर्दयेद्दुष्टमिहातिवेगात्तयाऽर्दितश्चाशु विनाशमेति||१७||
viṭsvēdamūtrāmbuvahāni vāyuḥ srōtāṁsi saṁrudhya yadōrdhvamēti|
viṭsvēdamūtrāmbuvahāni vāyuḥ srōtāṁsi saṁrudhya yadōrdhvamēti|
utsannadōṣasya samācitaṁ taṁ dōṣaṁ samuddhūya narasya kōṣṭhāt||16||
utsannadōṣasya samācitaṁ taṁ dōṣaṁ samuddhūya narasya kōṣṭhāt||16||
viṇmūtrayōstat samavarṇagandhaṁ tr̥ṭśvāsahikkārtiyutaṁ prasaktam|
viṇmūtrayōstat samavarṇagandhaṁ tr̥ṭśvāsahikkārtiyutaṁ prasaktam|
pracchardayēdduṣṭamihātivēgāttayā'rditaścāśu vināśamēti||17||
pracchardayēdduṣṭamihātivēgāttayā'rditaścāśu vināśamēti||17||
viTsvedamUtrAmbuvahAni vAyuH srotAMsi saMrudhya yadordhvameti|
viTsvedamUtrAmbuvahAni vAyuH srotAMsi saMrudhya yadordhvameti|
utsannadoShasya samAcitaM taM doShaM samuddhUya narasya koShThAt||16||
utsannadoShasya samAcitaM taM doShaM samuddhUya narasya koShThAt||16||
viNmUtrayostat samavarNagandhaM tRuTshvAsahikkArtiyutaM prasaktam|
viNmUtrayostat samavarNagandhaM tRuTshvAsahikkArtiyutaM prasaktam|
pracchardayedduShTamihAtivegAttayA~arditashcAshu vinAshameti||17||
pracchardayedduShTamihAtivegAttayA~arditashcAshu vinAshameti||17||
द्विष्टप्रतीपाशुचिपूत्यमेध्यबीभत्सगन्धाशनदर्शनैश्च|
द्विष्टप्रतीपाशुचिपूत्यमेध्यबीभत्सगन्धाशनदर्शनैश्च|
यच्छर्दयेत्तप्तमना मनोध्नैर्द्विष्टार्थसंयोगभवा मता सा||१८||
यच्छर्दयेत्तप्तमना मनोध्नैर्द्विष्टार्थसंयोगभवा मता सा||१८||
dviṣṭapratīpāśucipūtyamēdhyabībhatsagandhāśanadarśanaiśca|
dviṣṭapratīpāśucipūtyamēdhyabībhatsagandhāśanadarśanaiśca|
yacchardayēttaptamanā manōdhnairdviṣṭārthasaṁyōgabhavā matā sā||18||
yacchardayēttaptamanā manōdhnairdviṣṭārthasaṁyōgabhavā matā sā||18||
dviShTapratIpAshucipUtyamedhyabIbhatsagandhAshanadarshanaishca|
dviShTapratIpAshucipUtyamedhyabIbhatsagandhAshanadarshanaishca|
yacchardayettaptamanA manodhnairdviShTArthasaMyogabhavA matA sA||18||
yacchardayettaptamanA manodhnairdviShTArthasaMyogabhavA matA sA||18||
क्षीणस्य या छर्दिरतिप्रवृद्धा सोपद्रवा शोणितपूययुक्ता|
क्षीणस्य या छर्दिरतिप्रवृद्धा सोपद्रवा शोणितपूययुक्ता|
सचन्द्रिकां तां प्रवदन्त्यसाध्यां साध्यां चिकित्सेदनुपद्रवां च||१९||
सचन्द्रिकां तां प्रवदन्त्यसाध्यां साध्यां चिकित्सेदनुपद्रवां च||१९||
kṣīṇasya yā chardiratipravr̥ddhā sōpadravā śōṇitapūyayuktā|
kṣīṇasya yā chardiratipravr̥ddhā sōpadravā śōṇitapūyayuktā|
sacandrikāṁ tāṁ pravadantyasādhyāṁ sādhyāṁ cikitsēdanupadravāṁ ca||19||
sacandrikāṁ tāṁ pravadantyasādhyāṁ sādhyāṁ cikitsēdanupadravāṁ ca||19||
kShINasya yA chardiratipravRuddhA sopadravA shoNitapUyayuktA|
kShINasya yA chardiratipravRuddhA sopadravA shoNitapUyayuktA|
sacandrikAM tAM pravadantyasAdhyAM sAdhyAM cikitsedanupadravAM ca||19||
sacandrikAM tAM pravadantyasAdhyAM sAdhyAM cikitsedanupadravAM ca||19||
आमाशयोत्क्लेशभवा हि सर्वाश्छर्द्यो मता लङ्घनमेव तस्मात्|
आमाशयोत्क्लेशभवा हि सर्वाश्छर्द्यो मता लङ्घनमेव तस्मात्|
प्राक्कारयेन्मारुतजां विमुच्य संशोधनं वा कफपित्तहारि||२०||
प्राक्कारयेन्मारुतजां विमुच्य संशोधनं वा कफपित्तहारि||२०||
āmāśayōtklēśabhavā hi sarvāśchardyō matā laṅghanamēva tasmāt|
āmāśayōtklēśabhavā hi sarvāśchardyō matā laṅghanamēva tasmāt|
prākkārayēnmārutajāṁ vimucya saṁśōdhanaṁ vā kaphapittahāri||20||
prākkārayēnmārutajāṁ vimucya saṁśōdhanaṁ vā kaphapittahāri||20||
AmAshayotkleshabhavA hi sarvAshchardyo matA la~gghanameva tasmAt|
AmAshayotkleshabhavA hi sarvAshchardyo matA la~gghanameva tasmAt|
prAkkArayenmArutajAM vimucya saMshodhanaM vA kaphapittahAri||20||
prAkkArayenmArutajAM vimucya saMshodhanaM vA kaphapittahAri||20||
चूर्णानि लिह्यान्मधुनाऽभयानां हृद्यानि वा यानि विरेचनानि|
चूर्णानि लिह्यान्मधुनाऽभयानां हृद्यानि वा यानि विरेचनानि|
मद्यैः पयोभिश्च युतानि युक्त्या नयन्त्यधो दोषमुदीर्णमूर्ध्वम्||२१||
मद्यैः पयोभिश्च युतानि युक्त्या नयन्त्यधो दोषमुदीर्णमूर्ध्वम्||२१||
वल्लीफलाद्यैर्वमनं पिबेद्वा यो दुर्बलस्तं शमनैश्चिकित्सेत्|
वल्लीफलाद्यैर्वमनं पिबेद्वा यो दुर्बलस्तं शमनैश्चिकित्सेत्|
रसैर्मनोज्ञैर्लघुभिर्विशुष्कैर्भक्ष्यैः सभोज्यैर्विविधैश्च पानैः||२२||
रसैर्मनोज्ञैर्लघुभिर्विशुष्कैर्भक्ष्यैः सभोज्यैर्विविधैश्च पानैः||२२||
cūrṇāni lihyānmadhunā'bhayānāṁ hr̥dyāni vā yāni virēcanāni|
cūrṇāni lihyānmadhunā'bhayānāṁ hr̥dyāni vā yāni virēcanāni|
madyaiḥ payōbhiśca yutāni yuktyā nayantyadhō dōṣamudīrṇamūrdhvam||21||
madyaiḥ payōbhiśca yutāni yuktyā nayantyadhō dōṣamudīrṇamūrdhvam||21||
vallīphalādyairvamanaṁ pibēdvā yō durbalastaṁ śamanaiścikitsēt|
vallīphalādyairvamanaṁ pibēdvā yō durbalastaṁ śamanaiścikitsēt|
rasairmanōjñairlaghubhirviśuṣkairbhakṣyaiḥ sabhōjyairvividhaiśca pānaiḥ||22||
rasairmanōjñairlaghubhirviśuṣkairbhakṣyaiḥ sabhōjyairvividhaiśca pānaiḥ||22||
cUrNAni lihyAnmadhunA~abhayAnAM hRudyAni vA yAni virecanAni|
cUrNAni lihyAnmadhunA~abhayAnAM hRudyAni vA yAni virecanAni|
madyaiH payobhishca yutAni yuktyA nayantyadho doShamudIrNamUrdhvam||21||
madyaiH payobhishca yutAni yuktyA nayantyadho doShamudIrNamUrdhvam||21||
vallIphalAdyairvamanaM pibedvA yo durbalastaM shamanaishcikitset|
vallIphalAdyairvamanaM pibedvA yo durbalastaM shamanaishcikitset|
rasairmanoj~jairlaghubhirvishuShkairbhakShyaiH sabhojyairvividhaishca pAnaiH||22||
rasairmanoj~jairlaghubhirvishuShkairbhakShyaiH sabhojyairvividhaishca pAnaiH||22||
सुसंस्कृतास्तित्तिरिबर्हिलावरसा व्यपोहन्त्यनिलप्रवृत्ताम्|
सुसंस्कृतास्तित्तिरिबर्हिलावरसा व्यपोहन्त्यनिलप्रवृत्ताम्|
छर्दिं तथा कोलकुलत्थधान्यबिल्वादिमूलाम्लयवैश्च यूषः||२३||
छर्दिं तथा कोलकुलत्थधान्यबिल्वादिमूलाम्लयवैश्च यूषः||२३||
वातात्मिकायां हृदयद्रवार्तो नरः पिबेत् सैन्धववद्धृतं तु|
वातात्मिकायां हृदयद्रवार्तो नरः पिबेत् सैन्धववद्धृतं तु|
सिद्धं तथा धान्यकनागराभ्यां दध्ना च तोयेन च दाडिमस्य||२४||
सिद्धं तथा धान्यकनागराभ्यां दध्ना च तोयेन च दाडिमस्य||२४||
व्योषेण युक्तां लवणैस्त्रिभिश्च घृतस्य मात्रामथवा विदध्यात्|
व्योषेण युक्तां लवणैस्त्रिभिश्च घृतस्य मात्रामथवा विदध्यात्|
स्निग्धानि हृद्यानि च भोजनानि रसैः सयूषैर्दधिदाडिमाम्लैः||२५||
स्निग्धानि हृद्यानि च भोजनानि रसैः सयूषैर्दधिदाडिमाम्लैः||२५||
susaṁskr̥tāstittiribarhilāvarasā vyapōhantyanilapravr̥ttām|
susaṁskr̥tāstittiribarhilāvarasā vyapōhantyanilapravr̥ttām|
chardiṁ tathā kōlakulatthadhānyabilvādimūlāmlayavaiśca yūṣaḥ||23||
chardiṁ tathā kōlakulatthadhānyabilvādimūlāmlayavaiśca yūṣaḥ||23||
vātātmikāyāṁ [1] hr̥dayadravārtō naraḥ pibēt saindhavavaddhr̥taṁ tu|
vātātmikāyāṁ [1] hr̥dayadravārtō naraḥ pibēt saindhavavaddhr̥taṁ tu|
siddhaṁ tathā dhānyakanāgarābhyāṁ dadhnā ca tōyēna ca dāḍimasya||24||
siddhaṁ tathā dhānyakanāgarābhyāṁ dadhnā ca tōyēna ca dāḍimasya||24||
vyōṣēṇa yuktāṁ lavaṇaistribhiśca ghr̥tasya mātrāmathavā vidadhyāt|
vyōṣēṇa yuktāṁ lavaṇaistribhiśca ghr̥tasya mātrāmathavā vidadhyāt|
snigdhāni hr̥dyāni ca bhōjanāni rasaiḥ sayūṣairdadhidāḍimāmlaiḥ||25||
snigdhāni hr̥dyāni ca bhōjanāni rasaiḥ sayūṣairdadhidāḍimāmlaiḥ||25||
SusamskrutAstittiribrhilAvrasA vyapohantyanilapravRuttAm|
SusamskrutAstittiribrhilAvrasA vyapohantyanilapravRuttAm|
chardiM tathA kolakulatthadhAnyabilvAdimUlAmlayavaishca yUShaH||23||
chardiM tathA kolakulatthadhAnyabilvAdimUlAmlayavaishca yUShaH||23||
vAtAtmikAyAM hRudayadravArto naraH pibet saindhavavaddhRutaM tu|
vAtAtmikAyAM hRudayadravArto naraH pibet saindhavavaddhRutaM tu|
siddhaM tathA dhAnyakanAgarAbhyAM dadhnA ca toyena ca dADimasya||24||
siddhaM tathA dhAnyakanAgarAbhyAM dadhnA ca toyena ca dADimasya||24||
vyoSheNa yuktAM lavaNaistribhishca ghRutasya mAtrAmathavA vidadhyAt|
vyoSheNa yuktAM lavaNaistribhishca ghRutasya mAtrAmathavA vidadhyAt|
snigdhAni hRudyAni ca bhojanAni rasaiH sayUShairdadhidADimAmlaiH||25||
snigdhAni hRudyAni ca bhojanAni rasaiH sayUShairdadhidADimAmlaiH||25||
पित्तात्मिकायामनुलोमनार्थं द्राक्षाविदारीक्षुरसैस्त्रिवृत् स्यात्|
पित्तात्मिकायामनुलोमनार्थं द्राक्षाविदारीक्षुरसैस्त्रिवृत् स्यात्|
कफाशयस्थं त्वतिमात्रवृद्धं पित्तं हरेत् स्वादुभिरूर्ध्वमेव||२६||
कफाशयस्थं त्वतिमात्रवृद्धं पित्तं हरेत् स्वादुभिरूर्ध्वमेव||२६||
शुद्धाय काले मधुशर्कराभ्यां लाजैश्च मन्थं यदि वाऽपि पेयाम्|
शुद्धाय काले मधुशर्कराभ्यां लाजैश्च मन्थं यदि वाऽपि पेयाम्|
प्रदापयेन्मुद्गरसेन वाऽपि शाल्योदनं जाङ्गलजै रसैर्वा||२७||
प्रदापयेन्मुद्गरसेन वाऽपि शाल्योदनं जाङ्गलजै रसैर्वा||२७||
सितोपलामाक्षिकपिप्पलीभिः कुल्माषलाजायवसक्तुगृञ्जान्|
सितोपलामाक्षिकपिप्पलीभिः कुल्माषलाजायवसक्तुगृञ्जान्|
खर्जूरमांसान्यथ नारिकेलं द्राक्षामथो वा बदराणि लिह्यात्||२८||
खर्जूरमांसान्यथ नारिकेलं द्राक्षामथो वा बदराणि लिह्यात्||२८||
स्रोतोजलाजोत्पलकोलमज्जचूर्णानि लिह्यान्मधुनाऽभयां च|
स्रोतोजलाजोत्पलकोलमज्जचूर्णानि लिह्यान्मधुनाऽभयां च|
कोलास्थिमज्जाञ्जनमक्षिकाविड्लाजासितामागधिकाकणान् वा||२९||
कोलास्थिमज्जाञ्जनमक्षिकाविड्लाजासितामागधिकाकणान् वा||२९||
द्राक्षारसं वाऽपि पिबेत् सुशीतं मृद्भृष्टलोष्टप्रभवं जलं वा|
द्राक्षारसं वाऽपि पिबेत् सुशीतं मृद्भृष्टलोष्टप्रभवं जलं वा|
जम्ब्वाम्रयोः पल्लवजं कषायं पिबेत् सुशीतं मधुसंयुतं वा||३०||
जम्ब्वाम्रयोः पल्लवजं कषायं पिबेत् सुशीतं मधुसंयुतं वा||३०||
निशि स्थितं वारि समुद्गकृष्णं सोशीरधान्यं चणकोदकं वा|
निशि स्थितं वारि समुद्गकृष्णं सोशीरधान्यं चणकोदकं वा|
गवेधुकामूलजलं गुडूच्या जलं पिबेदिक्षुरसं पयो वा||३१||
गवेधुकामूलजलं गुडूच्या जलं पिबेदिक्षुरसं पयो वा||३१||
सेव्यं पिबेत् काञ्चनगैरिकं वा सबालकं तण्डुलधावनेन|
सेव्यं पिबेत् काञ्चनगैरिकं वा सबालकं तण्डुलधावनेन|
धात्रीरसेनोत्तमचन्दनं वा तृष्णावमिघ्नानि समाक्षिकाणि||३२||
धात्रीरसेनोत्तमचन्दनं वा तृष्णावमिघ्नानि समाक्षिकाणि||३२||
कल्कं तथा चन्दनचव्यमांसीद्राक्षोत्तमाबालकगैरिकाणाम्|
कल्कं तथा चन्दनचव्यमांसीद्राक्षोत्तमाबालकगैरिकाणाम्|
शीताम्बुना गैरिकशालिचूर्णं मूर्वां तथा तण्डुलधावनेन||३३||
शीताम्बुना गैरिकशालिचूर्णं मूर्वां तथा तण्डुलधावनेन||३३||
pittātmikāyāmanulōmanārthaṁ drākṣāvidārīkṣurasaistrivr̥t syāt|
pittātmikāyāmanulōmanārthaṁ drākṣāvidārīkṣurasaistrivr̥t syāt|
kaphāśayasthaṁ tvatimātravr̥ddhaṁ pittaṁ harēt svādubhirūrdhvamēva||26||
kaphāśayasthaṁ tvatimātravr̥ddhaṁ pittaṁ harēt svādubhirūrdhvamēva||26||
śuddhāya kālē madhuśarkarābhyāṁ lājaiśca manthaṁ yadi vā'pi pēyām|
śuddhāya kālē madhuśarkarābhyāṁ lājaiśca manthaṁ yadi vā'pi pēyām|
pradāpayēnmudgarasēna vā'pi śālyōdanaṁ jāṅgalajai rasairvā||27||
pradāpayēnmudgarasēna vā'pi śālyōdanaṁ jāṅgalajai rasairvā||27||
sitōpalāmākṣikapippalībhiḥ kulmāṣalājāyavasaktugr̥ñjān|
sitōpalāmākṣikapippalībhiḥ kulmāṣalājāyavasaktugr̥ñjān|
kharjūramāṁsānyatha nārikēlaṁ drākṣāmathō vā badarāṇi lihyāt||28||
kharjūramāṁsānyatha nārikēlaṁ drākṣāmathō vā badarāṇi lihyāt||28||
srōtōjalājōtpalakōlamajjacūrṇāni lihyānmadhunā'bhayāṁ ca|
srōtōjalājōtpalakōlamajjacūrṇāni lihyānmadhunā'bhayāṁ ca|
kōlāsthimajjāñjanamakṣikāviḍlājāsitāmāgadhikākaṇān vā||29||
kōlāsthimajjāñjanamakṣikāviḍlājāsitāmāgadhikākaṇān vā||29||
drākṣārasaṁ vā'pi pibēt suśītaṁ mr̥dbhr̥ṣṭalōṣṭaprabhavaṁ jalaṁ vā|
drākṣārasaṁ vā'pi pibēt suśītaṁ mr̥dbhr̥ṣṭalōṣṭaprabhavaṁ jalaṁ vā|
jambvāmrayōḥ pallavajaṁ kaṣāyaṁ pibēt suśītaṁ madhusaṁyutaṁ vā||30||
jambvāmrayōḥ pallavajaṁ kaṣāyaṁ pibēt suśītaṁ madhusaṁyutaṁ vā||30||
niśi sthitaṁ vāri samudgakr̥ṣṇaṁ sōśīradhānyaṁ caṇakōdakaṁ vā|
niśi sthitaṁ vāri samudgakr̥ṣṇaṁ sōśīradhānyaṁ caṇakōdakaṁ vā|
gavēdhukāmūlajalaṁ guḍūcyā jalaṁ pibēdikṣurasaṁ payō vā||31||
gavēdhukāmūlajalaṁ guḍūcyā jalaṁ pibēdikṣurasaṁ payō vā||31||
sēvyaṁ pibēt kāñcanagairikaṁ vā sabālakaṁ taṇḍuladhāvanēna|
sēvyaṁ pibēt kāñcanagairikaṁ vā sabālakaṁ taṇḍuladhāvanēna|
dhātrīrasēnōttamacandanaṁ vā tr̥ṣṇāvamighnāni samākṣikāṇi||32||
dhātrīrasēnōttamacandanaṁ vā tr̥ṣṇāvamighnāni samākṣikāṇi||32||
kalkaṁ tathā candanacavyamāṁsīdrākṣōttamābālakagairikāṇām|
kalkaṁ tathā candanacavyamāṁsīdrākṣōttamābālakagairikāṇām|
śītāmbunā gairikaśālicūrṇaṁ mūrvāṁ tathā taṇḍuladhāvanēna||33||
śītāmbunā gairikaśālicūrṇaṁ mūrvāṁ tathā taṇḍuladhāvanēna||33||
pittAtmikAyAmanulomanArthaM drAkShAvidArIkShurasaistrivRut syAt|
pittAtmikAyAmanulomanArthaM drAkShAvidArIkShurasaistrivRut syAt|
kaphAshayasthaM tvatimAtravRuddhaM pittaM haret svAdubhirUrdhvameva||26||
kaphAshayasthaM tvatimAtravRuddhaM pittaM haret svAdubhirUrdhvameva||26||
shuddhAya kAle madhusharkarAbhyAM lAjaishca manthaM yadi vA~api peyAm|
shuddhAya kAle madhusharkarAbhyAM lAjaishca manthaM yadi vA~api peyAm|
pradApayenmudgarasena vA~api shAlyodanaM jA~ggalajai rasairvA||27||
pradApayenmudgarasena vA~api shAlyodanaM jA~ggalajai rasairvA||27||
sitopalAmAkShikapippalIbhiH kulmAShalAjAyavasaktugRu~jjAn|
sitopalAmAkShikapippalIbhiH kulmAShalAjAyavasaktugRu~jjAn|
kharjUramAMsAnyatha nArikelaM drAkShAmatho vA badarANi lihyAt||28||
kharjUramAMsAnyatha nArikelaM drAkShAmatho vA badarANi lihyAt||28||
srotojalAjotpalakolamajjacUrNAni lihyAnmadhunA~abhayAM ca|
srotojalAjotpalakolamajjacUrNAni lihyAnmadhunA~abhayAM ca|
kolAsthimajjA~jjanamakShikAviDlAjAsitAmAgadhikAkaNAn vA||29||
kolAsthimajjA~jjanamakShikAviDlAjAsitAmAgadhikAkaNAn vA||29||
drAkShArasaM vA~api pibet sushItaM mRudbhRuShTaloShTaprabhavaM jalaM vA|
drAkShArasaM vA~api pibet sushItaM mRudbhRuShTaloShTaprabhavaM jalaM vA|
jambvAmrayoH pallavajaM kaShAyaM pibet sushItaM madhusaMyutaM vA||30||
jambvAmrayoH pallavajaM kaShAyaM pibet sushItaM madhusaMyutaM vA||30||
nishi sthitaM vAri samudgakRuShNaM soshIradhAnyaM caNakodakaM vA|
nishi sthitaM vAri samudgakRuShNaM soshIradhAnyaM caNakodakaM vA|
gavedhukAmUlajalaM guDUcyA jalaM pibedikShurasaM payo vA||31||
gavedhukAmUlajalaM guDUcyA jalaM pibedikShurasaM payo vA||31||
sevyaM pibet kA~jcanagairikaM vA sabAlakaM taNDuladhAvanena|
sevyaM pibet kA~jcanagairikaM vA sabAlakaM taNDuladhAvanena|
dhAtrIrasenottamacandanaM vA tRuShNAvamighnAni samAkShikANi||32||
dhAtrIrasenottamacandanaM vA tRuShNAvamighnAni samAkShikANi||32||
kalkaM tathA candanacavyamAMsIdrAkShottamAbAlakagairikANAm|
kalkaM tathA candanacavyamAMsIdrAkShottamAbAlakagairikANAm|
shItAmbunA gairikashAlicUrNaM mUrvAM tathA taNDuladhAvanena||33||
shItAmbunA gairikashAlicUrNaM mUrvAM tathA taNDuladhAvanena||33||
कफात्मिकायां वमनं प्रशस्तं सपिप्पलीसर्षपनिम्बतोयैः|
कफात्मिकायां वमनं प्रशस्तं सपिप्पलीसर्षपनिम्बतोयैः|
पिण्डीतकैः सैन्धवसम्प्रयुक्तैर्वम्यां कफामाशयशोधनार्थम्||३४||
पिण्डीतकैः सैन्धवसम्प्रयुक्तैर्वम्यां कफामाशयशोधनार्थम्||३४||
गोधूमशालीन् सयवान् पुराणान् यूषैः पटोलामृतचित्रकाणाम्|
गोधूमशालीन् सयवान् पुराणान् यूषैः पटोलामृतचित्रकाणाम्|
व्योषस्य निम्बस्य च तक्रसिद्धैर्यूषैः फलाम्लैः कटुभिस्तथाऽद्यात्||३५||
व्योषस्य निम्बस्य च तक्रसिद्धैर्यूषैः फलाम्लैः कटुभिस्तथाऽद्यात्||३५||
रसांश्च शूल्यानि च जाङ्गलानां मांसानि जीर्णान्मधुसीध्वरिष्टान्|
रसांश्च शूल्यानि च जाङ्गलानां मांसानि जीर्णान्मधुसीध्वरिष्टान्|
रागांस्तथा षाडवपानकानि द्राक्षाकपित्थैः फलपूरकैश्च||३६||
रागांस्तथा षाडवपानकानि द्राक्षाकपित्थैः फलपूरकैश्च||३६||