Changes

Jump to navigation Jump to search
4,723 bytes added ,  11:59, 14 January 2020
no edit summary
Line 1: Line 1:  +
{{#seo:
 +
|title=Atisara Chikitsa
 +
|titlemode=append
 +
|keywords=atisara, diarrhea, ama, nirama, sangrahi treatment, pichcha basti
 +
|description=Chikitsa Sthana Chapter 19. Management of Atisara (diarrhea and associated disorders)
 +
}}
 +
 
<big>'''[[Chikitsa Sthana]] Chapter 19. Management of Atisara (diarrhea and associated disorders)</big>'''
 
<big>'''[[Chikitsa Sthana]] Chapter 19. Management of Atisara (diarrhea and associated disorders)</big>'''
   Line 66: Line 73:  
==== Historical origins of ''atisara'' ====
 
==== Historical origins of ''atisara'' ====
   −
अथभगवान्पुनर्वसुरात्रेयस्तदग्निवेशवचनमनुनिशम्योवाच- श्रूयतामग्निवेश! सर्वमेतदखिलेनव्याख्यायमानम् |  
+
अथभगवान्पुनर्वसुरात्रेयस्तदग्निवेशवचनमनुनिशम्योवाच- श्रूयतामग्निवेश! सर्वमेतदखिलेनव्याख्यायमानम् | <br />
आदिकालेखलुयज्ञेषुपशवःसमालभनीयाबभूवुर्नालम्भायप्रक्रियन्तेस्म |  
+
आदिकालेखलुयज्ञेषुपशवःसमालभनीयाबभूवुर्नालम्भायप्रक्रियन्तेस्म | <br />
ततोदक्षयज्ञंप्रत्यवरकालंमनोःपुत्राणांनरिष्यन्नाभागेक्ष्वाकुनृगशर्यात्यादीनांक्रतुषुपशूनामेवाभ्यनुज्ञानात्पशवःप्रोक्षणमवापुः |  
+
ततोदक्षयज्ञंप्रत्यवरकालंमनोःपुत्राणांनरिष्यन्नाभागेक्ष्वाकुनृगशर्यात्यादीनांक्रतुषुपशूनामेवाभ्यनुज्ञानात्पशवःप्रोक्षणमवापुः | <br />
अतश्चप्रत्यवरकालंपृषध्रेणदीर्घसत्रेणयजतापशूनामलाभाद्गवामालम्भःप्रवर्तितः |  
+
अतश्चप्रत्यवरकालंपृषध्रेणदीर्घसत्रेणयजतापशूनामलाभाद्गवामालम्भःप्रवर्तितः | <br />
तंदृष्ट्वाप्रव्यथिताभूतगणाः, तेषांचोपयोगादुपाकृतानांगवांगौरवादौष्ण्यादसात्म्यत्वादशस्तोपयोगाच्चोपहताग्नीनामुपहतमनसां[१]चातीसारःपूर्वमुत्पन्नःपृषध्रयज्ञे ||४||
+
तंदृष्ट्वाप्रव्यथिताभूतगणाः, तेषांचोपयोगादुपाकृतानांगवांगौरवादौष्ण्यादसात्म्यत्वादशस्तोपयोगाच्चोपहताग्नीनामुपहतमनसां[१]चातीसारःपूर्वमुत्पन्नःपृषध्रयज्ञे ||४|| <br />
   −
atha bhagavān punarvasurātrēyastadagnivēśavacanamanuniśamyōvāca- śrūyatāmagnivēśa!sarvamētadakhilēna vyākhyāyamānam|  
+
atha bhagavān punarvasurātrēyastadagnivēśavacanamanuniśamyōvāca- śrūyatāmagnivēśa!sarvamētadakhilēna vyākhyāyamānam| <br />
ādikālē khalu yajñēṣu paśavaḥ samālabhanīyā babhūvurnālambhāya prakriyantē sma|  
+
ādikālē khalu yajñēṣu paśavaḥ samālabhanīyā babhūvurnālambhāya prakriyantē sma| <br />
tatō dakṣayajñaṁ pratyavarakālaṁ manōḥ putrāṇāṁ nariṣyannābhāgēkṣvākunr̥gaśaryātyādīnāṁ kratuṣupaśūnāmēvābhyanujñānāt paśavaḥ prōkṣaṇamavāpuḥ|  
+
tatō dakṣayajñaṁ pratyavarakālaṁ manōḥ putrāṇāṁ nariṣyannābhāgēkṣvākunr̥gaśaryātyādīnāṁ kratuṣupaśūnāmēvābhyanujñānāt paśavaḥ prōkṣaṇamavāpuḥ| <br />
ataśca pratyavarakālaṁ pr̥ṣadhrēṇa dīrghasatrēṇa yajatā paśūnāmalābhādgavāmālambhaḥ pravartitaḥ|  
+
ataśca pratyavarakālaṁ pr̥ṣadhrēṇa dīrghasatrēṇa yajatā paśūnāmalābhādgavāmālambhaḥ pravartitaḥ| <br />
taṁ dr̥ṣṭvā pravyathitā bhūtagaṇāḥ, tēṣāṁ cōpayōgādupākr̥tānāṁ gavāṁgauravādauṣṇyādasātmyatvādaśastōpayōgāccōpahatāgnīnāmupahatamanasāṁ [1] cātīsāraḥpūrvamutpannaḥ pr̥ṣadhrayajñē||4||  
+
taṁ dr̥ṣṭvā pravyathitā bhūtagaṇāḥ, tēṣāṁ cōpayōgādupākr̥tānāṁ gavāṁgauravādauṣṇyādasātmyatvādaśastōpayōgāccōpahatāgnīnāmupahatamanasāṁ [1] cātīsāraḥpūrvamutpannaḥ pr̥ṣadhrayajñē||4|| <br />
   −
atha bhagavAn punarvasurAtreyastadagniveshavacanamanunishamyovAca- shrUyatAmagnivesha!sarvametadakhilena vyAkhyAyamAnam|  
+
atha bhagavAn punarvasurAtreyastadagniveshavacanamanunishamyovAca- shrUyatAmagnivesha!sarvametadakhilena vyAkhyAyamAnam| <br />
AdikAle khalu yaj~jeShu pashavaH samAlabhanIyA babhUvurnAlambhAya prakriyante sma|  
+
AdikAle khalu yaj~jeShu pashavaH samAlabhanIyA babhUvurnAlambhAya prakriyante sma| <br />
tato dakShayaj~jaM pratyavarakAlaM manoH putrANAMnariShyannAbhAgekShvAkunRugasharyAtyAdInAM kratuShu pashUnAmevAbhyanuj~jAnAt pashavaHprokShaNamavApuH|  
+
tato dakShayaj~jaM pratyavarakAlaM manoH putrANAMnariShyannAbhAgekShvAkunRugasharyAtyAdInAM kratuShu pashUnAmevAbhyanuj~jAnAt pashavaHprokShaNamavApuH| <br />
atashca pratyavarakAlaM pRuShadhreNa dIrghasatreNa yajatA pashUnAmalAbhAdgavAmAlambhaHpravartitaH|  
+
atashca pratyavarakAlaM pRuShadhreNa dIrghasatreNa yajatA pashUnAmalAbhAdgavAmAlambhaHpravartitaH| <br />
taM dRuShTvA pravyathitA bhUtagaNAH, teShAM copayogAdupAkRutAnAM gavAMgauravAdauShNyAdasAtmyatvAdashastopayogAccopahatAgnInAmupahatamanasAM [1] cAtIsAraHpUrvamutpannaH pRuShadhrayaj~je||4||  
+
taM dRuShTvA pravyathitA bhUtagaNAH, teShAM copayogAdupAkRutAnAM gavAMgauravAdauShNyAdasAtmyatvAdashastopayogAccopahatAgnInAmupahatamanasAM [1] cAtIsAraHpUrvamutpannaH pRuShadhrayaj~je||4|| <br />
    
After consideration of the above submission of Agnivesha, Lord Punarvasu said, “O Agnivesha, listen to me. I shall give a detailed response to your question.   
 
After consideration of the above submission of Agnivesha, Lord Punarvasu said, “O Agnivesha, listen to me. I shall give a detailed response to your question.   
Line 90: Line 97:  
==== ''Vataja atisara'' ====
 
==== ''Vataja atisara'' ====
   −
अथावरकालंवातलस्यवातातपव्यायामात्रनिषेविणोरूक्षाल्पप्रमिताशिनस्तीक्ष्णमद्यव्यवायनित्यस्योदावर्तयतश्चवेगान्वायुःप्रकोपमापद्यते, पक्ताचोपहन्यते; सवायुःकुपितोऽग्नावुपहतेमूत्रस्वेदौपुरीषाशयमुपहृत्य, ताभ्यांपुरीषंद्रवीकृत्य, अतीसारायप्रकल्पते |  
+
अथावरकालंवातलस्यवातातपव्यायामात्रनिषेविणोरूक्षाल्पप्रमिताशिनस्तीक्ष्णमद्यव्यवायनित्यस्योदावर्तयतश्चवेगान्वायुःप्रकोपमापद्यते, पक्ताचोपहन्यते; सवायुःकुपितोऽग्नावुपहतेमूत्रस्वेदौपुरीषाशयमुपहृत्य, ताभ्यांपुरीषंद्रवीकृत्य, अतीसारायप्रकल्पते | <br />
तस्यरूपाणि- विज्जलमामंविप्लुतमवसादिरूक्षंद्रवंसशूलमामगन्धमीषच्छब्दमशब्दंवाविबद्धमूत्रवातमतिसार्यतेपुरीषं, वायुश्चान्तःकोष्ठेसशब्दशूलस्तिर्यक्चरतिविबद्धइत्यामातिसारोवातात् |  
+
तस्यरूपाणि- विज्जलमामंविप्लुतमवसादिरूक्षंद्रवंसशूलमामगन्धमीषच्छब्दमशब्दंवाविबद्धमूत्रवातमतिसार्यतेपुरीषं, वायुश्चान्तःकोष्ठेसशब्दशूलस्तिर्यक्चरतिविबद्धइत्यामातिसारोवातात् | <br />
पक्वंवाविबद्धमल्पाल्पंसशब्दंसशूलफेनपिच्छापरिकर्तिकंहृष्टरोमाविनिःश्वसञ्शुष्कमुखःकट्यूरुत्रिकजानुपृष्ठपार्श्वशूलीभ्रष्टगुदोमुहुर्मुहुर्विग्रथितमुपवेश्यतेपुरीषंवातात्; तमाहुरनुग्रथितमित्येके, वातानुग्रथितवर्चस्त्वात् ||५||
+
पक्वंवाविबद्धमल्पाल्पंसशब्दंसशूलफेनपिच्छापरिकर्तिकंहृष्टरोमाविनिःश्वसञ्शुष्कमुखःकट्यूरुत्रिकजानुपृष्ठपार्श्वशूलीभ्रष्टगुदोमुहुर्मुहुर्विग्रथितमुपवेश्यतेपुरीषंवातात्; तमाहुरनुग्रथितमित्येके, वातानुग्रथितवर्चस्त्वात् ||५||<br />
   −
athāvarakālaṁ vātalasya vātātapavyāyāmātimātraniṣēviṇōrūkṣālpapramitāśinastīkṣṇamadyavyavāyanityasyōdāvartayataśca vēgān vāyuḥ prakōpamāpadyatē, paktācōpahanyatē; sa vāyuḥ kupitō'gnāvupahatē mūtrasvēdau purīṣāśayamupahr̥tya, tābhyāṁ purīṣaṁdravīkr̥tya, atīsārāya prakalpatē|  
+
athāvarakālaṁ vātalasya vātātapavyāyāmātimātraniṣēviṇōrūkṣālpapramitāśinastīkṣṇamadyavyavāyanityasyōdāvartayataśca vēgān vāyuḥ prakōpamāpadyatē, paktācōpahanyatē; sa vāyuḥ kupitō'gnāvupahatē mūtrasvēdau purīṣāśayamupahr̥tya, tābhyāṁ purīṣaṁdravīkr̥tya, atīsārāya prakalpatē| <br />
tasya rūpāṇivijjalamāmaṁ viplutamavasādi rūkṣaṁ dravaṁ saśūlamāmagandhamīṣacchabdamaśabdaṁvā vibaddhamūtravātamatisāryatē purīṣaṁ, vāyuścāntaḥkōṣṭhē saśabdaśūlastiryak carati vibaddhaityāmātisārō vātāt|  
+
tasya rūpāṇivijjalamāmaṁ viplutamavasādi rūkṣaṁ dravaṁ saśūlamāmagandhamīṣacchabdamaśabdaṁvā vibaddhamūtravātamatisāryatē purīṣaṁ, vāyuścāntaḥkōṣṭhē saśabdaśūlastiryak carati vibaddhaityāmātisārō vātāt| <br />
pakvaṁ vā vibaddhamalpālpaṁ saśabdaṁ saśūlaphēnapicchāparikartikaṁ hr̥ṣṭarōmā viniḥśvasañśuṣkamukhaḥ kaṭyūrutrikajānupr̥ṣṭhapārśvaśūlī bhraṣṭagudō muhurmuhurvigrathitamupavēśyatē purīṣaṁvātāt; tamāhuranugrathitamityēkē, vātānugrathitavarcastvāt||5||
+
pakvaṁ vā vibaddhamalpālpaṁ saśabdaṁ saśūlaphēnapicchāparikartikaṁ hr̥ṣṭarōmā viniḥśvasañśuṣkamukhaḥ kaṭyūrutrikajānupr̥ṣṭhapārśvaśūlī bhraṣṭagudō muhurmuhurvigrathitamupavēśyatē purīṣaṁvātāt; tamāhuranugrathitamityēkē, vātānugrathitavarcastvāt||5|| <br />
   −
athAvarakAlaM vAtalasya vAtAtapavyAyAmAtimAtraniSheviNorUkShAlpapramitAshinastIkShNamadyavyavAyanityasyodAvartayatashca vegAn vAyuHprakopamApadyate, paktA copahanyate; sa vAyuH kupito~agnAvupahate mUtrasvedaupurIShAshayamupahRutya, tAbhyAM purIShaM dravIkRutya, atIsArAya prakalpate|  
+
athAvarakAlaM vAtalasya vAtAtapavyAyAmAtimAtraniSheviNorUkShAlpapramitAshinastIkShNamadyavyavAyanityasyodAvartayatashca vegAn vAyuHprakopamApadyate, paktA copahanyate; sa vAyuH kupito~agnAvupahate mUtrasvedaupurIShAshayamupahRutya, tAbhyAM purIShaM dravIkRutya, atIsArAya prakalpate| <br />
tasya rUpANi- vijjalamAmaM viplutamavasAdi rUkShaM dravaMsashUlamAmagandhamIShacchabdamashabdaM vA vibaddhamUtravAtamatisAryate purIShaM,vAyushcAntaHkoShThe sashabdashUlastiryak carati vibaddha ityAmAtisAro vAtAt|  
+
tasya rUpANi- vijjalamAmaM viplutamavasAdi rUkShaM dravaMsashUlamAmagandhamIShacchabdamashabdaM vA vibaddhamUtravAtamatisAryate purIShaM,vAyushcAntaHkoShThe sashabdashUlastiryak carati vibaddha ityAmAtisAro vAtAt| <br />
pakvaM vA vibaddhamalpAlpaM sashabdaM sashUlaphenapicchAparikartikaM hRuShTaromA viniHshvasa~jshuShkamukhaH kaTyUrutrikajAnupRuShThapArshvashUlI bhraShTagudomuhurmuhurvigrathitamupaveshyate purIShaM vAtAt; tamAhuranugrathitamityeke,vAtAnugrathitavarcastvAt||5||  
+
pakvaM vA vibaddhamalpAlpaM sashabdaM sashUlaphenapicchAparikartikaM hRuShTaromA viniHshvasa~jshuShkamukhaH kaTyUrutrikajAnupRuShThapArshvashUlI bhraShTagudomuhurmuhurvigrathitamupaveshyate purIShaM vAtAt; tamAhuranugrathitamityeke,vAtAnugrathitavarcastvAt||5|| <br />
    
*''Vata'' dominant ''atisara'' occurs if a person with ''vata'' dominant constitution indulges in following: Exposure to strong wind, excess sunlight, and physical exercise;
 
*''Vata'' dominant ''atisara'' occurs if a person with ''vata'' dominant constitution indulges in following: Exposure to strong wind, excess sunlight, and physical exercise;
Line 136: Line 143:  
==== ''Pittaja atisara'' ====
 
==== ''Pittaja atisara'' ====
   −
पित्तलस्यपुनरम्ललवणकटुकक्षारोष्णतीक्ष्णातिमात्रनिषेविणःप्रतताग्निसूर्यसन्तापोष्णमारुतोपहतगात्रस्यक्रोधेर्ष्याबहुलस्यपित्तंप्रकोपमापद्यते |  
+
पित्तलस्यपुनरम्ललवणकटुकक्षारोष्णतीक्ष्णातिमात्रनिषेविणःप्रतताग्निसूर्यसन्तापोष्णमारुतोपहतगात्रस्यक्रोधेर्ष्याबहुलस्यपित्तंप्रकोपमापद्यते | <br />
तत्प्रकुपितंद्रवत्वादूष्माणमुपहत्यपुरीषाशयविसृतमौष्ण्याद्द्रवत्वात्सरत्वाच्चभित्त्वापुरीषमतिसारायप्रकल्पते | तस्यरूपाणि- हारिद्रंहरितंनीलंकृष्णंरक्तपित्तोपहितमतिदुर्गन्धमतिसार्यते[१]पुरीषं, तृष्णादाह स्वेद मूर्च्छाशूलब्रध्नसन्तापपाकपरीतइतिपित्तातिसारः ||६||  
+
तत्प्रकुपितंद्रवत्वादूष्माणमुपहत्यपुरीषाशयविसृतमौष्ण्याद्द्रवत्वात्सरत्वाच्चभित्त्वापुरीषमतिसारायप्रकल्पते | <br />
 +
तस्यरूपाणि- हारिद्रंहरितंनीलंकृष्णंरक्तपित्तोपहितमतिदुर्गन्धमतिसार्यते[१]पुरीषं, तृष्णादाह स्वेद मूर्च्छाशूलब्रध्नसन्तापपाकपरीतइतिपित्तातिसारः ||६|| <br />
   −
pittalasya punaramlalavaṇakaṭukakṣārōṣṇatīkṣṇātimātraniṣēviṇaḥpratatāgnisūryasantāpōṣṇamārutōpahatagātrasya krōdhērṣyābahulasya pittaṁ prakōpamāpadyatē|  
+
pittalasya punaramlalavaṇakaṭukakṣārōṣṇatīkṣṇātimātraniṣēviṇaḥpratatāgnisūryasantāpōṣṇamārutōpahatagātrasya krōdhērṣyābahulasya pittaṁ prakōpamāpadyatē| <br />
tat prakupitaṁ dravatvādūṣmāṇamupahatya purīṣāśayavisr̥tamauṣṇyād dravatvāt saratvācca bhittvāpurīṣamatisārāya prakalpatē|  
+
tat prakupitaṁ dravatvādūṣmāṇamupahatya purīṣāśayavisr̥tamauṣṇyād dravatvāt saratvācca bhittvāpurīṣamatisārāya prakalpatē| <br />
 
tasya rūpāṇi- hāridraṁ haritaṁ nīlaṁ  
 
tasya rūpāṇi- hāridraṁ haritaṁ nīlaṁ  
kr̥ṣṇaṁ raktapittōpahitamatidurgandhamatisāryatē [1] purīṣaṁ,tr̥ṣṇādāhasvēdamūrcchāśūlabradhnasantāpapākaparīta iti pittātisāraḥ||6||  
+
kr̥ṣṇaṁ raktapittōpahitamatidurgandhamatisāryatē [1] purīṣaṁ,tr̥ṣṇādāhasvēdamūrcchāśūlabradhnasantāpapākaparīta iti pittātisāraḥ||6|| <br />
   −
pittalasya punaramlalavaNakaTukakShAroShNatIkShNAtimAtraniSheviNaHpratatAgnisUryasantApoShNamArutopahatagAtrasya krodherShyAbahulasya pittaM prakopamApadyate|  
+
pittalasya punaramlalavaNakaTukakShAroShNatIkShNAtimAtraniSheviNaHpratatAgnisUryasantApoShNamArutopahatagAtrasya krodherShyAbahulasya pittaM prakopamApadyate| <br />
tat prakupitaM dravatvAdUShmANamupahatya purIShAshayavisRutamauShNyAd dravatvAt saratvAccabhittvA purIShamatisArAya prakalpate|  
+
tat prakupitaM dravatvAdUShmANamupahatya purIShAshayavisRutamauShNyAd dravatvAt saratvAccabhittvA purIShamatisArAya prakalpate| <br />
 
tasya rUpANi- hAridraM haritaM nIlaM  
 
tasya rUpANi- hAridraM haritaM nIlaM  
kRuShNaM raktapittopahitamatidurgandhamatisAryate [1] purIShaM,tRuShNAdAhasvedamUrcchAshUlabradhnasantApapAkaparIta iti pittAtisAraH||6||  
+
kRuShNaM raktapittopahitamatidurgandhamatisAryate [1] purIShaM,tRuShNAdAhasvedamUrcchAshUlabradhnasantApapAkaparIta iti pittAtisAraH||6|| <br />
    
A person of ''pittaja'' constitution, by indulging in the following etiological factors, gets afflicted by ''pittaja atisara'':
 
A person of ''pittaja'' constitution, by indulging in the following etiological factors, gets afflicted by ''pittaja atisara'':
Line 164: Line 172:  
==== ''Kaphaja atisara'' ====
 
==== ''Kaphaja atisara'' ====
   −
श्लेष्मलस्यतुगुरुमधुरशीतस्निग्धोपसेविनःसम्पूरकस्याचिन्तयतोदिवास्वप्नपरस्यालसस्यश्लेष्माप्रकोपमापद्यते |  
+
श्लेष्मलस्यतुगुरुमधुरशीतस्निग्धोपसेविनःसम्पूरकस्याचिन्तयतोदिवास्वप्नपरस्यालसस्यश्लेष्माप्रकोपमापद्यते | <br />
सस्वभावाद्गुरुमधुरशीतस्निग्धःस्रस्तोऽग्निमुपहत्य सौम्यस्वभावात्पुरीषाशयमुपहत्यो पक्लेद्यपुरीषमतिसारायकल्पते |  
+
सस्वभावाद्गुरुमधुरशीतस्निग्धःस्रस्तोऽग्निमुपहत्य सौम्यस्वभावात्पुरीषाशयमुपहत्यो पक्लेद्यपुरीषमतिसारायकल्पते | <br />
तस्यरूपाणि- स्निग्धंश्वेतंपिच्छिलंतन्तुमदामंगुरुदुर्गन्धंश्लेष्मोपहितमनुबद्धशूलमल्पाल्पमभीक्ष्णमतिसार्यतेसप्रवाहिकं, गुरूदरगुदबस्तिवङ्क्षणदेशःकृतेऽप्यकृतसञ्ज्ञःसलोमहर्षःसोत्क्लेशोनिद्रालस्यपरीतःसदनोऽन्नद्वेषीचेतिश्लेष्मातिसारः ||७||
+
तस्यरूपाणि- स्निग्धंश्वेतंपिच्छिलंतन्तुमदामंगुरुदुर्गन्धंश्लेष्मोपहितमनुबद्धशूलमल्पाल्पमभीक्ष्णमतिसार्यतेसप्रवाहिकं, गुरूदरगुदबस्तिवङ्क्षणदेशःकृतेऽप्यकृतसञ्ज्ञःसलोमहर्षःसोत्क्लेशोनिद्रालस्यपरीतःसदनोऽन्नद्वेषीचेतिश्लेष्मातिसारः ||७||  
   −
ślēṣmalasya tu gurumadhuraśītasnigdhōpasēvinaḥ sampūrakasyācintayatō divāsvapnaparasyālasasyaślēṣmā prakōpamāpadyatē|  
+
ślēṣmalasya tu gurumadhuraśītasnigdhōpasēvinaḥ sampūrakasyācintayatō divāsvapnaparasyālasasyaślēṣmā prakōpamāpadyatē| <br />
sa svabhāvād gurumadhuraśītasnigdhaḥ srastō'gnimupahatya saumyasvabhāvātpurīṣāśayamupahatyōpaklēdya purīṣamatisārāya kalpatē|  
+
sa svabhāvād gurumadhuraśītasnigdhaḥ srastō'gnimupahatya saumyasvabhāvātpurīṣāśayamupahatyōpaklēdya purīṣamatisārāya kalpatē| <br />
tasya rūpāṇi- snigdhaṁ śvētaṁ picchilaṁ tantumadāmaṁ guru durgandhaṁślēṣmōpahitamanubaddhaśūlamalpālpamabhīkṣṇamatisāryatē sapravāhikaṁ,gurūdaragudabastivaṅkṣaṇadēśaḥ kr̥tē'pyakr̥tasañjñaḥ salōmaharṣaḥ sōtklēśō nidrālasyaparītaḥsadanō'nnadvēṣī cēti ślēṣmātisāraḥ||7||  
+
tasya rūpāṇi- snigdhaṁ śvētaṁ picchilaṁ tantumadāmaṁ guru durgandhaṁślēṣmōpahitamanubaddhaśūlamalpālpamabhīkṣṇamatisāryatē sapravāhikaṁ,gurūdaragudabastivaṅkṣaṇadēśaḥ kr̥tē'pyakr̥tasañjñaḥ salōmaharṣaḥ sōtklēśō nidrālasyaparītaḥsadanō'nnadvēṣī cēti ślēṣmātisāraḥ||7|| <br />
   −
shleShmalasya tu gurumadhurashItasnigdhopasevinaH sampUrakasyAcintayatodivAsvapnaparasyAlasasya shleShmA prakopamApadyate|  
+
shleShmalasya tu gurumadhurashItasnigdhopasevinaH sampUrakasyAcintayatodivAsvapnaparasyAlasasya shleShmA prakopamApadyate| <br />
sa svabhAvAd gurumadhurashItasnigdhaH srasto~agnimupahatya saumyasvabhAvAtpurIShAshayamupahatyopakledya purIShamatisArAya kalpate|  
+
sa svabhAvAd gurumadhurashItasnigdhaH srasto~agnimupahatya saumyasvabhAvAtpurIShAshayamupahatyopakledya purIShamatisArAya kalpate| <br />
tasya rUpANi- snigdhaM shvetaM picchilaM tantumadAmaM guru durgandhaMshleShmopahitamanubaddhashUlamalpAlpamabhIkShNamatisAryate sapravAhikaM,gurUdaragudabastiva~gkShaNadeshaH kRute~apyakRutasa~jj~jaH salomaharShaH sotkleshonidrAlasyaparItaH sadano~annadveShI ceti shleShmAtisAraH||7||  
+
tasya rUpANi- snigdhaM shvetaM picchilaM tantumadAmaM guru durgandhaMshleShmopahitamanubaddhashUlamalpAlpamabhIkShNamatisAryate sapravAhikaM,gurUdaragudabastiva~gkShaNadeshaH kRute~apyakRutasa~jj~jaH salomaharShaH sotkleshonidrAlasyaparItaH sadano~annadveShI ceti shleShmAtisAraH||7|| <br />
    
A person of ''kaphaja'' type of constitution indulging in the following factors experiences the manifestation of ''kaphaja atisara'':
 
A person of ''kaphaja'' type of constitution indulging in the following factors experiences the manifestation of ''kaphaja atisara'':
Line 222: Line 230:  
==== Signs and symptoms of ''sannipataja atisara'' ====
 
==== Signs and symptoms of ''sannipataja atisara'' ====
   −
अपिचशोणितादीन्धातूनतिप्रकृष्टं[१]दूषयन्तोधातुदोषस्वभावकृतानतीसारवर्णानुपदर्शयन्ति |  
+
अपिचशोणितादीन्धातूनतिप्रकृष्टं[१]दूषयन्तोधातुदोषस्वभावकृतानतीसारवर्णानुपदर्शयन्ति | <br />
तत्रशोणितादिषुधातुष्वतिप्रदुष्टेषुहारिद्रहरितनीलमाञ्जिष्ठमांसधावनसन्निकाशंरक्तंकृष्णंश्वेतंवराहभेदःसदृशमनुबद्धवेदनमवेदनंवासमासव्यत्यासादुपवेश्यतेशकृद्ग्रथितमामंसकृत्, सकृदपिपक्वमनतिक्षीणमांसशोणितबलोमन्दाग्निर्विहतमुखरसश्च; तादृशमातुरंकृच्छ्रसाध्यंविद्यात् |  
+
तत्रशोणितादिषुधातुष्वतिप्रदुष्टेषुहारिद्रहरितनीलमाञ्जिष्ठमांसधावनसन्निकाशंरक्तंकृष्णंश्वेतंवराहभेदःसदृशमनुबद्धवेदनमवेदनंवासमासव्यत्यासादुपवेश्यतेशकृद्ग्रथितमामंसकृत्, सकृदपिपक्वमनतिक्षीणमांसशोणितबलोमन्दाग्निर्विहतमुखरसश्च; तादृशमातुरंकृच्छ्रसाध्यंविद्यात् | <br />
 
एभिर्वर्णैरतिसार्यमाणंसोपद्रवमातुरमसाध्योऽयमितिप्रत्याचक्षीत; तद्यथा- पक्वशोणिताभं[२]यकृत्खण्डोपमंमेदोमांसोदकसन्निकाशंदधिघृतमज्जतैलवसाक्षीरवेसवाराभमतिनीलमतिरक्तमतिकृष्णमुदकमिवाच्छंपुनर्मेचकाभमतिस्निग्धं
 
एभिर्वर्णैरतिसार्यमाणंसोपद्रवमातुरमसाध्योऽयमितिप्रत्याचक्षीत; तद्यथा- पक्वशोणिताभं[२]यकृत्खण्डोपमंमेदोमांसोदकसन्निकाशंदधिघृतमज्जतैलवसाक्षीरवेसवाराभमतिनीलमतिरक्तमतिकृष्णमुदकमिवाच्छंपुनर्मेचकाभमतिस्निग्धं
 
हरितनीलकषायवर्णंकर्बुरमाविलंपिच्छिलंतन्तुमदामंचन्द्रकोपगतमतिकुणपपूतिपूयगन्ध्यामाममत्स्यगन्धिमक्षिकाकान्तं[३]कुथितबहुधातुस्रावमल्पपुरीषमपुरीषंवाऽतिसार्यमाणं
 
हरितनीलकषायवर्णंकर्बुरमाविलंपिच्छिलंतन्तुमदामंचन्द्रकोपगतमतिकुणपपूतिपूयगन्ध्यामाममत्स्यगन्धिमक्षिकाकान्तं[३]कुथितबहुधातुस्रावमल्पपुरीषमपुरीषंवाऽतिसार्यमाणं
Line 229: Line 237:  
सर्वपर्वास्थिशूलिनमरोचकारतिप्रलापसम्मोहपरीतंसहसोपरतविकारमतिसारिणमचिकित्स्यंविद्यात्; इतिसन्निपातातिसारः ||९||  
 
सर्वपर्वास्थिशूलिनमरोचकारतिप्रलापसम्मोहपरीतंसहसोपरतविकारमतिसारिणमचिकित्स्यंविद्यात्; इतिसन्निपातातिसारः ||९||  
   −
api ca śōṇitādīn dhātūnatiprakr̥ṣṭaṁ [1] dūṣayantō dhātudōṣasvabhāvakr̥tānatīsāravarṇānupadarśayanti|  
+
api ca śōṇitādīn dhātūnatiprakr̥ṣṭaṁ [1] dūṣayantō dhātudōṣasvabhāvakr̥tānatīsāravarṇānupadarśayanti| <br />
 
tatra śōṇitādiṣu dhātuṣvatipraduṣṭēṣu hāridraharitanīlamāñjiṣṭhamāṁsadhāvanasannikāśaṁ raktaṁkr̥ṣṇaṁ śvētaṁ varāhabhēdaḥsadr̥śamanubaddhavēdanamavēdanaṁ vā samāsavyatyāsādupavēśyatēśakr̥d grathitamāmaṁ sakr̥t, sakr̥dapi  
 
tatra śōṇitādiṣu dhātuṣvatipraduṣṭēṣu hāridraharitanīlamāñjiṣṭhamāṁsadhāvanasannikāśaṁ raktaṁkr̥ṣṇaṁ śvētaṁ varāhabhēdaḥsadr̥śamanubaddhavēdanamavēdanaṁ vā samāsavyatyāsādupavēśyatēśakr̥d grathitamāmaṁ sakr̥t, sakr̥dapi  
pakvamanatikṣīṇamāṁsaśōṇitabalō mandāgnirvihatamukharasaśca;tādr̥śamāturaṁ kr̥cchrasādhyaṁ vidyāt|  
+
pakvamanatikṣīṇamāṁsaśōṇitabalō mandāgnirvihatamukharasaśca;tādr̥śamāturaṁ kr̥cchrasādhyaṁ vidyāt| <br />
 
ēbhirvarṇairatisāryamāṇaṁ sōpadravamāturamasādhyō'yamiti pratyācakṣīta; tadyathā- pakvaśōṇitābhaṁ[2] yakr̥tkhaṇḍōpamaṁ mēdōmāṁsōdakasannikāśaṁdadhighr̥tamajjatailavasākṣīravēsavārābhamatinīlamatiraktamatikr̥ṣṇamudakamivācchaṁpunarmēcakābhamatisnigdhaṁ haritanīlakaṣāyavarṇaṁ karburamāvilaṁ picchilaṁ tantumadāmaṁcandrakōpagatamatikuṇapapūtipūyagandhyāmāmamatsyagandhi makṣikākāntaṁ [3]kuthitabahudhātusrāvamalpapurīṣamapurīṣaṁ vā'tisāryamāṇaṁtr̥ṣṇādāhajvarabhramatamakahikkāśvāsānubandhamativēdanamavēdanaṁ vā srastapakvagudaṁpatitagudavaliṁ muktanālamatikṣīṇabalamāṁsaśōṇitaṁsarvaparvāsthiśūlinamarōcakāratipralāpasammōhaparītaṁ sahasōparatavikāramatisāriṇamacikitsyaṁvidyāt; iti sannipātātisāraḥ||9||
 
ēbhirvarṇairatisāryamāṇaṁ sōpadravamāturamasādhyō'yamiti pratyācakṣīta; tadyathā- pakvaśōṇitābhaṁ[2] yakr̥tkhaṇḍōpamaṁ mēdōmāṁsōdakasannikāśaṁdadhighr̥tamajjatailavasākṣīravēsavārābhamatinīlamatiraktamatikr̥ṣṇamudakamivācchaṁpunarmēcakābhamatisnigdhaṁ haritanīlakaṣāyavarṇaṁ karburamāvilaṁ picchilaṁ tantumadāmaṁcandrakōpagatamatikuṇapapūtipūyagandhyāmāmamatsyagandhi makṣikākāntaṁ [3]kuthitabahudhātusrāvamalpapurīṣamapurīṣaṁ vā'tisāryamāṇaṁtr̥ṣṇādāhajvarabhramatamakahikkāśvāsānubandhamativēdanamavēdanaṁ vā srastapakvagudaṁpatitagudavaliṁ muktanālamatikṣīṇabalamāṁsaśōṇitaṁsarvaparvāsthiśūlinamarōcakāratipralāpasammōhaparītaṁ sahasōparatavikāramatisāriṇamacikitsyaṁvidyāt; iti sannipātātisāraḥ||9||
   −
api ca shoNitAdIn dhAtUnatiprakRuShTaM [1] dUShayantodhAtudoShasvabhAvakRutAnatIsAravarNAnupadarshayanti|  
+
api ca shoNitAdIn dhAtUnatiprakRuShTaM [1] dUShayantodhAtudoShasvabhAvakRutAnatIsAravarNAnupadarshayanti| <br />
tatra shoNitAdiShu dhAtuShvatipraduShTeShu hAridraharitanIlamA~jjiShThamAMsadhAvanasannikAshaMraktaM kRuShNaM shvetaM varAhabhedaHsadRushamanubaddhavedanamavedanaM vAsamAsavyatyAsAdupaveshyate shakRud grathitamAmaM sakRut, sakRudapipakvamanatikShINamAMsashoNitabalo mandAgnirvihatamukharasashca; tAdRushamAturaMkRucchrasAdhyaM vidyAt|  
+
tatra shoNitAdiShu dhAtuShvatipraduShTeShu hAridraharitanIlamA~jjiShThamAMsadhAvanasannikAshaMraktaM kRuShNaM shvetaM varAhabhedaHsadRushamanubaddhavedanamavedanaM vAsamAsavyatyAsAdupaveshyate shakRud grathitamAmaM sakRut, sakRudapipakvamanatikShINamAMsashoNitabalo mandAgnirvihatamukharasashca; tAdRushamAturaMkRucchrasAdhyaM vidyAt| <br />
 
ebhirvarNairatisAryamANaM sopadravamAturamasAdhyo~ayamiti pratyAcakShIta; tadyathA-pakvashoNitAbhaM [2] yakRutkhaNDopamaM medomAMsodakasannikAshaMdadhighRutamajjatailavasAkShIravesavArAbhamatinIlamatiraktamatikRuShNamudakamivAcchaMpunarmecakAbhamatisnigdhaM haritanIlakaShAyavarNaM karburamAvilaM picchilaM tantumadAmaMcandrakopagatamatikuNapapUtipUyagandhyAmAmamatsyagandhi makShikAkAntaM [3]kuthitabahudhAtusrAvamalpapurIShamapurIShaM vA~atisAryamANaMtRuShNAdAhajvarabhramatamakahikkAshvAsAnubandhamativedanamavedanaM vA srastapakvagudaMpatitagudavaliM muktanAlamatikShINabalamAMsashoNitaMsarvaparvAsthishUlinamarocakAratipralApasammohaparItaM sahasoparatavikAramatisAriNamacikitsyaMvidyAt; iti sannipAtAtisAraH||9||  
 
ebhirvarNairatisAryamANaM sopadravamAturamasAdhyo~ayamiti pratyAcakShIta; tadyathA-pakvashoNitAbhaM [2] yakRutkhaNDopamaM medomAMsodakasannikAshaMdadhighRutamajjatailavasAkShIravesavArAbhamatinIlamatiraktamatikRuShNamudakamivAcchaMpunarmecakAbhamatisnigdhaM haritanIlakaShAyavarNaM karburamAvilaM picchilaM tantumadAmaMcandrakopagatamatikuNapapUtipUyagandhyAmAmamatsyagandhi makShikAkAntaM [3]kuthitabahudhAtusrAvamalpapurIShamapurIShaM vA~atisAryamANaMtRuShNAdAhajvarabhramatamakahikkAshvAsAnubandhamativedanamavedanaM vA srastapakvagudaMpatitagudavaliM muktanAlamatikShINabalamAMsashoNitaMsarvaparvAsthishUlinamarocakAratipralApasammohaparItaM sahasoparatavikAramatisAriNamacikitsyaMvidyAt; iti sannipAtAtisAraH||9||  
   Line 278: Line 286:  
==== Exogenous (psychological) diarrhea ====
 
==== Exogenous (psychological) diarrhea ====
   −
आगन्तूद्वावतीसारौमानसौभयशोकजौ |  
+
आगन्तूद्वावतीसारौमानसौभयशोकजौ | <br />
तत्तयोर्लक्षणंवायोर्यदतीसारलक्षणम् ||११||
+
तत्तयोर्लक्षणंवायोर्यदतीसारलक्षणम् ||११||<br />
   −
āgantū dvāvatīsārau mānasau bhayaśōkajau|  
+
āgantū dvāvatīsārau mānasau bhayaśōkajau| <br />
tattayōrlakṣaṇaṁ vāyōryadatīsāralakṣaṇam||11||  
+
tattayōrlakṣaṇaṁ vāyōryadatīsāralakṣaṇam||11|| <br />
   −
AgantU dvAvatIsArau mAnasau bhayashokajau|  
+
AgantU dvAvatIsArau mAnasau bhayashokajau| <br />
tattayorlakShaNaM vAyoryadatIsAralakShaNam||11||
+
tattayorlakShaNaM vAyoryadatIsAralakShaNam||11||<br />
    
The exogenous type of ''atisara'' (diarrhea) is of mental origin and is of two types. One of these is caused by fear and the other is caused by grief. Their signs and symptoms are similar to those of the ''vatika'' type of ''atisara''. Thus ''atisara'' or diarrhea is of two types, viz., ''nija'' or endogenous (like ''vataja, pittaja, kaphaja'' and ''sannipataja atisara'' and ''agantuja/manasa'' or exogenous [11]
 
The exogenous type of ''atisara'' (diarrhea) is of mental origin and is of two types. One of these is caused by fear and the other is caused by grief. Their signs and symptoms are similar to those of the ''vatika'' type of ''atisara''. Thus ''atisara'' or diarrhea is of two types, viz., ''nija'' or endogenous (like ''vataja, pittaja, kaphaja'' and ''sannipataja atisara'' and ''agantuja/manasa'' or exogenous [11]
Line 291: Line 299:  
==== Management of exogenous (psychological) diarrhea ====
 
==== Management of exogenous (psychological) diarrhea ====
   −
मारुतोभयशोकाभ्यांशीघ्रंहिपरिकुप्यति |  
+
मारुतोभयशोकाभ्यांशीघ्रंहिपरिकुप्यति | <br />
तयोःक्रियावातहरीहर्षणाश्वासनानिच ||१२||  
+
तयोःक्रियावातहरीहर्षणाश्वासनानिच ||१२|| <br />
   −
इत्युक्ताःषडतीसाराः, साध्यानांसाधनंत्वतः |  
+
इत्युक्ताःषडतीसाराः, साध्यानांसाधनंत्वतः | <br />
प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वेणयथावत्तन्निबोधत ||१३||
+
प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वेणयथावत्तन्निबोधत ||१३||<br />
   −
mārutō bhayaśōkābhyāṁ śīghraṁ hi parikupyati|  
+
mārutō bhayaśōkābhyāṁ śīghraṁ hi parikupyati| <br />
tayōḥ kriyā vātaharī harṣaṇāśvāsanāni ca||12||  
+
tayōḥ kriyā vātaharī harṣaṇāśvāsanāni ca||12|| <br />
   −
ityuktāḥ ṣaḍatīsārāḥ, sādhyānāṁ sādhanaṁ tvataḥ|  
+
ityuktāḥ ṣaḍatīsārāḥ, sādhyānāṁ sādhanaṁ tvataḥ| <br />
pravakṣyāmyanupūrvēṇa yathāvattannibōdhata||13||
+
pravakṣyāmyanupūrvēṇa yathāvattannibōdhata||13||<br />
   −
mAruto bhayashokAbhyAM shIghraM hi parikupyati|  
+
mAruto bhayashokAbhyAM shIghraM hi parikupyati| <br />
tayoH kriyA vAtaharI harShaNAshvAsanAni ca||12||  
+
tayoH kriyA vAtaharI harShaNAshvAsanAni ca||12|| <br />
   −
ityuktAH ShaDatIsArAH, sAdhyAnAM sAdhanaM tvataH|  
+
ityuktAH ShaDatIsArAH, sAdhyAnAM sAdhanaM tvataH| <br />
pravakShyAmyanupUrveNa yathAvattannibodhata||13||  
+
pravakShyAmyanupUrveNa yathAvattannibodhata||13|| <br />
    
The following therapies help to cure ''agantuja/manasa'' or exogenous:
 
The following therapies help to cure ''agantuja/manasa'' or exogenous:
Line 315: Line 323:  
==== Principles of treatment ====
 
==== Principles of treatment ====
   −
दोषाःसन्निचितायस्यविदग्धाहारमूर्च्छिताः |  
+
दोषाःसन्निचितायस्यविदग्धाहारमूर्च्छिताः | <br />
अतीसारायकल्पन्तेभूयस्तान्सम्प्रवर्तयेत् ||१४||  
+
अतीसारायकल्पन्तेभूयस्तान्सम्प्रवर्तयेत् ||१४|| <br />
   −
नतुसङ्ग्रहणंदेयंपूर्वमामातिसारिणे |  
+
नतुसङ्ग्रहणंदेयंपूर्वमामातिसारिणे | <br />
विबध्यमानाःप्राग्दोषाजनयन्त्यामयान्बहून् ||१५||  
+
विबध्यमानाःप्राग्दोषाजनयन्त्यामयान्बहून् ||१५|| <br />
   −
दण्डकालसकाध्मानग्रहण्यर्शोगदांस्तथा |  
+
दण्डकालसकाध्मानग्रहण्यर्शोगदांस्तथा | <br />
शोथपाण्ड्वामयप्लीहकुष्ठगुल्मोदरज्वरान् ||१६||  
+
शोथपाण्ड्वामयप्लीहकुष्ठगुल्मोदरज्वरान् ||१६|| <br />
   −
तस्मादुपेक्षेतोत्क्लिष्टान्वर्तमानान्स्वयंमलान् |  
+
तस्मादुपेक्षेतोत्क्लिष्टान्वर्तमानान्स्वयंमलान् | <br />
कृच्छ्रंवावहतांदद्यादभयांसम्प्रवर्तिनीम् ||१७||  
+
कृच्छ्रंवावहतांदद्यादभयांसम्प्रवर्तिनीम् ||१७|| <br />
   −
तयाप्रवाहितेदोषेप्रशाम्यत्युदरामयः |  
+
तयाप्रवाहितेदोषेप्रशाम्यत्युदरामयः | <br />
जायतेदेहलघुताजठराग्निश्चवर्धते ||१८||  
+
जायतेदेहलघुताजठराग्निश्चवर्धते ||१८|| <br />
   −
प्रमथ्यांमध्यदोषाणांदद्याद्दीपनपाचनीम् |  
+
प्रमथ्यांमध्यदोषाणांदद्याद्दीपनपाचनीम् | <br />
लङ्घनंचाल्पदोषाणांप्रशस्तमतिसारिणाम् ||१९||
+
लङ्घनंचाल्पदोषाणांप्रशस्तमतिसारिणाम् ||१९||<br />
   −
dōṣāḥ sannicitā yasya vidagdhāhāramūrcchitāḥ|  
+
dōṣāḥ sannicitā yasya vidagdhāhāramūrcchitāḥ| <br />
atīsārāya kalpantē bhūyastān sampravartayēt||14||
+
atīsārāya kalpantē bhūyastān sampravartayēt||14||<br />
 
   
 
   
na tu saṅgrahaṇaṁ dēyaṁ pūrvamāmātisāriṇē|  
+
na tu saṅgrahaṇaṁ dēyaṁ pūrvamāmātisāriṇē| <br />
vibadhyamānāḥ prāgdōṣā janayantyāmayān bahūn||15||  
+
vibadhyamānāḥ prāgdōṣā janayantyāmayān bahūn||15|| <br />
   −
daṇḍakālasakādhmānagrahaṇyarśōgadāṁstathā|  
+
daṇḍakālasakādhmānagrahaṇyarśōgadāṁstathā| <br />
śōthapāṇḍvāmayaplīhakuṣṭhagulmōdarajvarān||16||  
+
śōthapāṇḍvāmayaplīhakuṣṭhagulmōdarajvarān||16|| <br />
   −
tasmādupēkṣētōtkliṣṭān vartamānān svayaṁ malān|  
+
tasmādupēkṣētōtkliṣṭān vartamānān svayaṁ malān| <br />
kr̥cchraṁ vā vahatāṁ dadyādabhayāṁ sampravartinīm||17||  
+
kr̥cchraṁ vā vahatāṁ dadyādabhayāṁ sampravartinīm||17||<br />
   −
tayā pravāhitē dōṣē praśāmyatyudarāmayaḥ|  
+
tayā pravāhitē dōṣē praśāmyatyudarāmayaḥ| <br />
jāyatē dēhalaghutā jaṭharāgniśca vardhatē||18||  
+
jāyatē dēhalaghutā jaṭharāgniśca vardhatē||18|| <br />
   −
pramathyāṁ madhyadōṣāṇāṁ dadyāddīpanapācanīm|  
+
pramathyāṁ madhyadōṣāṇāṁ dadyāddīpanapācanīm| <br />
laṅghanaṁ cālpadōṣāṇāṁ praśastamatisāriṇām||19||  
+
laṅghanaṁ cālpadōṣāṇāṁ praśastamatisāriṇām||19|| <br />
   −
doShAH sannicitA yasya vidagdhAhAramUrcchitAH|  
+
doShAH sannicitA yasya vidagdhAhAramUrcchitAH| <br />
atIsArAya kalpante bhUyastAn sampravartayet||14||  
+
atIsArAya kalpante bhUyastAn sampravartayet||14|| <br />
   −
na tu sa~ggrahaNaM deyaM pUrvamAmAtisAriNe|  
+
na tu sa~ggrahaNaM deyaM pUrvamAmAtisAriNe| <br />
vibadhyamAnAH prAgdoShA janayantyAmayAn bahUn||15||  
+
vibadhyamAnAH prAgdoShA janayantyAmayAn bahUn||15|| <br />
   −
daNDakAlasakAdhmAnagrahaNyarshogadAMstathA|  
+
daNDakAlasakAdhmAnagrahaNyarshogadAMstathA| <br />
shothapANDvAmayaplIhakuShThagulmodarajvarAn||16||  
+
shothapANDvAmayaplIhakuShThagulmodarajvarAn||16|| <br />
   −
tasmAdupekShetotkliShTAn vartamAnAn svayaM malAn|  
+
tasmAdupekShetotkliShTAn vartamAnAn svayaM malAn| <br />
kRucchraM vA vahatAM dadyAdabhayAM sampravartinIm||17||  
+
kRucchraM vA vahatAM dadyAdabhayAM sampravartinIm||17|| <br />
   −
tayA pravAhite doShe prashAmyatyudarAmayaH|  
+
tayA pravAhite doShe prashAmyatyudarAmayaH| <br />
jAyate dehalaghutA jaTharAgnishca vardhate||18||  
+
jAyate dehalaghutA jaTharAgnishca vardhate||18|| <br />
   −
pramathyAM madhyadoShANAM dadyAddIpanapAcanIm|  
+
pramathyAM madhyadoShANAM dadyAddIpanapAcanIm| <br />
la~gghanaM cAlpadoShANAM prashastamatisAriNAm||19||  
+
la~gghanaM cAlpadoShANAM prashastamatisAriNAm||19|| <br />
    
The following principles of treatment are used in management of ''atisara'':
 
The following principles of treatment are used in management of ''atisara'':
Line 382: Line 390:  
==== Recipes of ''pramathya'' ====
 
==== Recipes of ''pramathya'' ====
   −
पिप्पलीनागरंधान्यंभूतीकमभयावचा |  
+
पिप्पलीनागरंधान्यंभूतीकमभयावचा | <br />
ह्रीवेरंभद्रमुस्तानिबिल्वंनागरधान्यकम् ||२०||  
+
ह्रीवेरंभद्रमुस्तानिबिल्वंनागरधान्यकम् ||२०|| <br />
   −
पृश्निपर्णीश्वदंष्ट्राचसमङ्गाकण्टकारिका |  
+
पृश्निपर्णीश्वदंष्ट्राचसमङ्गाकण्टकारिका | <br />
तिस्रःप्रमथ्याविहिताःश्लोकार्धैरतिसारिणाम् ||२१||  
+
तिस्रःप्रमथ्याविहिताःश्लोकार्धैरतिसारिणाम् ||२१|| <br />
   −
वचाप्रतिविषाभ्यांवामुस्तपर्पटकेनवा |  
+
वचाप्रतिविषाभ्यांवामुस्तपर्पटकेनवा | <br />
ह्रीवेरशृङ्गवेराभ्यांपक्वंवापाययेज्जलम् ||२२||
+
ह्रीवेरशृङ्गवेराभ्यांपक्वंवापाययेज्जलम् ||२२||<br />
   −
pippalī nāgaraṁ dhānyaṁ bhūtīkamabhayā vacā|  
+
pippalī nāgaraṁ dhānyaṁ bhūtīkamabhayā vacā| <br />
hrīvēraṁ bhadramustāni bilvaṁ nāgaradhānyakam||20||  
+
hrīvēraṁ bhadramustāni bilvaṁ nāgaradhānyakam||20||<br />
   −
pr̥śniparṇī śvadaṁṣṭrā ca samaṅgā kaṇṭakārikā|  
+
pr̥śniparṇī śvadaṁṣṭrā ca samaṅgā kaṇṭakārikā| <br />
tisraḥ pramathyā vihitāḥ ślōkārdhairatisāriṇām||21||  
+
tisraḥ pramathyā vihitāḥ ślōkārdhairatisāriṇām||21|| <br />
   −
vacāprativiṣābhyāṁ vā mustaparpaṭakēna vā|  
+
vacāprativiṣābhyāṁ vā mustaparpaṭakēna vā| <br />
hrīvēraśr̥ṅgavērābhyāṁ pakvaṁ vā pāyayējjalam||22||  
+
hrīvēraśr̥ṅgavērābhyāṁ pakvaṁ vā pāyayējjalam||22|| <br />
   −
pippalI nAgaraM dhAnyaM bhUtIkamabhayA vacA|  
+
pippalI nAgaraM dhAnyaM bhUtIkamabhayA vacA| <br />
hrIveraM bhadramustAni bilvaM nAgaradhAnyakam||20||  
+
hrIveraM bhadramustAni bilvaM nAgaradhAnyakam||20|| <br />
   −
pRushniparNI shvadaMShTrA ca sama~ggA kaNTakArikA|  
+
pRushniparNI shvadaMShTrA ca sama~ggA kaNTakArikA| <br />
tisraH pramathyA vihitAH shlokArdhairatisAriNAm||21||  
+
tisraH pramathyA vihitAH shlokArdhairatisAriNAm||21|| <br />
   −
vacAprativiShAbhyAM vA mustaparpaTakena vA|  
+
vacAprativiShAbhyAM vA mustaparpaTakena vA| <br />
hrIverashRu~ggaverAbhyAM pakvaM vA pAyayejjalam||22||
+
hrIverashRu~ggaverAbhyAM pakvaM vA pAyayejjalam||22||<br />
    
Three recipes of ''pramathya'' which are useful in the treatment of diarrhea are as follow:
 
Three recipes of ''pramathya'' which are useful in the treatment of diarrhea are as follow:
Line 422: Line 430:  
==== Diet and drinks for ''atisara'' patient ====
 
==== Diet and drinks for ''atisara'' patient ====
   −
युक्तेऽन्नकालेक्षुत्क्षामंलघून्यन्नानिभोजयेत् |  
+
युक्तेऽन्नकालेक्षुत्क्षामंलघून्यन्नानिभोजयेत् | <br />
तथासशीघ्रमाप्नोतिरुचिमग्निबलंबलम् ||२३||  
+
तथासशीघ्रमाप्नोतिरुचिमग्निबलंबलम् ||२३|| <br />
   −
तक्रेणावन्तिसोमेनयवाग्वातर्पणेनवा |  
+
तक्रेणावन्तिसोमेनयवाग्वातर्पणेनवा | <br />
सुरयामधुनाचादौयथासात्म्यमुपाचरेत् ||२४||  
+
सुरयामधुनाचादौयथासात्म्यमुपाचरेत् ||२४|| <br />
   −
यवागूभिर्विलेपीभिःखडैर्यूषैरसौदनैः |  
+
यवागूभिर्विलेपीभिःखडैर्यूषैरसौदनैः | <br />
दीपनग्राहिसंयुक्तैःक्रमश्चस्यादतःपरम् ||२५||
+
दीपनग्राहिसंयुक्तैःक्रमश्चस्यादतःपरम् ||२५||<br />
   −
yuktē'nnakālē kṣutkṣāmaṁ laghūnyannāni bhōjayēt|  
+
yuktē'nnakālē kṣutkṣāmaṁ laghūnyannāni bhōjayēt| <br />
tathā sa śīghramāpnōti rucimagnibalaṁ balam||23||  
+
tathā sa śīghramāpnōti rucimagnibalaṁ balam||23|| <br />
   −
takrēṇāvantisōmēna yavāgvā tarpaṇēna vā|  
+
takrēṇāvantisōmēna yavāgvā tarpaṇēna vā| <br />
surayā madhunā cādau yathāsātmyamupācarēt||24||  
+
surayā madhunā cādau yathāsātmyamupācarēt||24||<br />
   −
yavāgūbhirvilēpībhiḥ khaḍairyūṣai rasaudanaiḥ|  
+
yavāgūbhirvilēpībhiḥ khaḍairyūṣai rasaudanaiḥ| <br />
dīpanagrāhisaṁyuktaiḥ kramaśca syādataḥ param||25||
+
dīpanagrāhisaṁyuktaiḥ kramaśca syādataḥ param||25||<br />
 
   
 
   
yukte~annakAle kShutkShAmaM laghUnyannAni bhojayet|  
+
yukte~annakAle kShutkShAmaM laghUnyannAni bhojayet| <br />
tathA sa shIghramApnoti rucimagnibalaM balam||23||  
+
tathA sa shIghramApnoti rucimagnibalaM balam||23|| <br />
   −
takreNAvantisomena yavAgvA tarpaNena vA|  
+
takreNAvantisomena yavAgvA tarpaNena vA| <br />
surayA madhunA cAdau yathAsAtmyamupAcaret||24||  
+
surayA madhunA cAdau yathAsAtmyamupAcaret||24||<br />
   −
yavAgUbhirvilepIbhiH khaDairyUShai rasaudanaiH|  
+
yavAgUbhirvilepIbhiH khaDairyUShai rasaudanaiH| <br />
dIpanagrAhisaMyuktaiH kramashca syAdataH param||25||  
+
dIpanagrAhisaMyuktaiH kramashca syAdataH param||25|| <br />
    
*At appropriate meal time, if the patient feels hungry, light food should be given to eat. It enhances the appetite and stimulates agni and as a result the strength is promoted immediately.
 
*At appropriate meal time, if the patient feels hungry, light food should be given to eat. It enhances the appetite and stimulates agni and as a result the strength is promoted immediately.
Line 456: Line 464:  
==== Treatment of ''vataja atisara'' ====
 
==== Treatment of ''vataja atisara'' ====
   −
शालपर्णींपृश्निपर्णींबृहतींकण्टकारिकाम् |  
+
शालपर्णींपृश्निपर्णींबृहतींकण्टकारिकाम् | <br />
बलांश्वदंष्ट्रांबिल्वानिपाठांनागरधान्यकम् ||२६||  
+
बलांश्वदंष्ट्रांबिल्वानिपाठांनागरधान्यकम् ||२६|| <br />
   −
शटींपलाशंहपुषांवचांजीरकपिप्पलीम् |  
+
शटींपलाशंहपुषांवचांजीरकपिप्पलीम् | <br />
यवानींपिप्पलीमूलंचित्रकंहस्तिपिप्पलीम् ||२७||  
+
यवानींपिप्पलीमूलंचित्रकंहस्तिपिप्पलीम् ||२७||<br />
   −
वृक्षाम्लंदाडिमाम्लंचसहिङ्गुबिडसैन्धवम् |  
+
वृक्षाम्लंदाडिमाम्लंचसहिङ्गुबिडसैन्धवम् | <br />
प्रयोजयेदन्नपानेविधिनासूपकल्पितम् ||२८||  
+
प्रयोजयेदन्नपानेविधिनासूपकल्पितम् ||२८|| <br />
   −
वातश्लेष्महरोह्येषगणोदीपनपाचनः |  
+
वातश्लेष्महरोह्येषगणोदीपनपाचनः | <br />
ग्राहीबल्योरोचनश्चतस्माच्छस्तोऽतिसारिणाम् ||२९||
+
ग्राहीबल्योरोचनश्चतस्माच्छस्तोऽतिसारिणाम् ||२९||<br />
   −
śālaparṇīṁ pr̥śniparṇīṁ br̥hatīṁ kaṇṭakārikām|  
+
śālaparṇīṁ pr̥śniparṇīṁ br̥hatīṁ kaṇṭakārikām| <br />
balāṁ śvadaṁṣṭrāṁ bilvāni pāṭhāṁ nāgaradhānyakam||26||  
+
balāṁ śvadaṁṣṭrāṁ bilvāni pāṭhāṁ nāgaradhānyakam||26|| <br />
   −
śaṭīṁ palāśaṁ hapuṣāṁ vacāṁ jīrakapippalīm|  
+
śaṭīṁ palāśaṁ hapuṣāṁ vacāṁ jīrakapippalīm| <br />
yavānīṁ pippalīmūlaṁ citrakaṁ hastipippalīm||27||  
+
yavānīṁ pippalīmūlaṁ citrakaṁ hastipippalīm||27|| <br />
   −
vr̥kṣāmlaṁ dāḍimāmlaṁ ca sahiṅgu biḍasaindhavam|  
+
vr̥kṣāmlaṁ dāḍimāmlaṁ ca sahiṅgu biḍasaindhavam| <br />
prayōjayēdannapānē vidhinā sūpakalpitam||28||  
+
prayōjayēdannapānē vidhinā sūpakalpitam||28|| <br />
   −
vātaślēṣmaharō hyēṣa gaṇō dīpanapācanaḥ|  
+
vātaślēṣmaharō hyēṣa gaṇō dīpanapācanaḥ| <br />
grāhī balyō rōcanaśca tasmācchastō'tisāriṇām||29||  
+
grāhī balyō rōcanaśca tasmācchastō'tisāriṇām||29|| <br />
   −
shAlaparNIM pRushniparNIM bRuhatIM kaNTakArikAm|  
+
shAlaparNIM pRushniparNIM bRuhatIM kaNTakArikAm| <br />
balAM shvadaMShTrAM bilvAni pAThAM nAgaradhAnyakam||26||  
+
balAM shvadaMShTrAM bilvAni pAThAM nAgaradhAnyakam||26|| <br />
   −
shaTIM palAshaM hapuShAM vacAM jIrakapippalIm|  
+
shaTIM palAshaM hapuShAM vacAM jIrakapippalIm| <br />
yavAnIM pippalImUlaM citrakaM hastipippalIm||27||  
+
yavAnIM pippalImUlaM citrakaM hastipippalIm||27|| <br />
   −
vRukShAmlaM dADimAmlaM ca sahi~ggu biDasaindhavam|  
+
vRukShAmlaM dADimAmlaM ca sahi~ggu biDasaindhavam| <br />
prayojayedannapAne vidhinA sUpakalpitam||28||  
+
prayojayedannapAne vidhinA sUpakalpitam||28|| <br />
   −
vAtashleShmaharo hyeSha gaNo dIpanapAcanaH|  
+
vAtashleShmaharo hyeSha gaNo dIpanapAcanaH| <br />
grAhI balyo rocanashca tasmAcchasto~atisAriNAm||29||  
+
grAhI balyo rocanashca tasmAcchasto~atisAriNAm||29|| <br />
    
The following drugs are useful for the cure of ''vataja atisara'' (diarrhea):
 
The following drugs are useful for the cure of ''vataja atisara'' (diarrhea):
Line 498: Line 506:  
==== Management of diarrhea associated with pain ====
 
==== Management of diarrhea associated with pain ====
   −
आमेपरिणतेयस्तुविबद्धमतिसार्यते |                                                  
+
आमेपरिणतेयस्तुविबद्धमतिसार्यते |         <br />                                         
सशूलपिच्छमल्पाल्पंबहुशःसप्रवाहिकम् ||३०||  
+
सशूलपिच्छमल्पाल्पंबहुशःसप्रवाहिकम् ||३०|| <br />
   −
यूषेणमूलकानांतंबदराणामथापिवा |  
+
यूषेणमूलकानांतंबदराणामथापिवा | <br />
उपोदिकायाःक्षीरिण्यायवान्यावास्तुकस्यवा ||३१||  
+
उपोदिकायाःक्षीरिण्यायवान्यावास्तुकस्यवा ||३१|| <br />
   −
सुवर्चलायाश्चञ्चोर्वाशाकेनावल्गुजस्यवा |  
+
सुवर्चलायाश्चञ्चोर्वाशाकेनावल्गुजस्यवा | <br />
शट्याःकर्कारुकाणांवाजीवन्त्याश्चिर्भटस्यवा ||३२||  
+
शट्याःकर्कारुकाणांवाजीवन्त्याश्चिर्भटस्यवा ||३२|| <br />
   −
लोणिकायाःसपाठायाःशुष्कशाकेनवापुनः |  
+
लोणिकायाःसपाठायाःशुष्कशाकेनवापुनः | <br />
दधिदाडिमसिद्धेनबहुस्नेहेनभोजयेत् ||३३||
+
दधिदाडिमसिद्धेनबहुस्नेहेनभोजयेत् ||३३||<br />
   −
āmē pariṇatē yastu vibaddhamatisāryatē|  
+
āmē pariṇatē yastu vibaddhamatisāryatē| <br />
saśūlapicchamalpālpaṁ bahuśaḥ sapravāhikam||30||
+
saśūlapicchamalpālpaṁ bahuśaḥ sapravāhikam||30||<br />
 
   
 
   
yūṣēṇa mūlakānāṁ taṁ badarāṇāmathāpi vā|  
+
yūṣēṇa mūlakānāṁ taṁ badarāṇāmathāpi vā| <br />
upōdikāyāḥ kṣīriṇyā yavānyā vāstukasya vā||31||  
+
upōdikāyāḥ kṣīriṇyā yavānyā vāstukasya vā||31|| <br />
   −
suvarcalāyāścañcōrvā śākēnāvalgujasya vā|  
+
suvarcalāyāścañcōrvā śākēnāvalgujasya vā| <br />
śaṭyāḥ karkārukāṇāṁ vā jīvantyāścirbhaṭasya vā||32||  
+
śaṭyāḥ karkārukāṇāṁ vā jīvantyāścirbhaṭasya vā||32|| <br />
   −
lōṇikāyāḥ sapāṭhāyāḥ śuṣkaśākēna vā punaḥ|  
+
lōṇikāyāḥ sapāṭhāyāḥ śuṣkaśākēna vā punaḥ| <br />
dadhidāḍimasiddhēna bahusnēhēna bhōjayēt||33||  
+
dadhidāḍimasiddhēna bahusnēhēna bhōjayēt||33|| <br />
   −
Ame pariNate yastu vibaddhamatisAryate|  
+
Ame pariNate yastu vibaddhamatisAryate| <br />
sashUlapicchamalpAlpaM bahushaH sapravAhikam||30||  
+
sashUlapicchamalpAlpaM bahushaH sapravAhikam||30|| <br />
   −
yUSheNa mUlakAnAM taM badarANAmathApi vA|  
+
yUSheNa mUlakAnAM taM badarANAmathApi vA| <br />
upodikAyAH kShIriNyA yavAnyA vAstukasya vA||31||  
+
upodikAyAH kShIriNyA yavAnyA vAstukasya vA||31||<br />
   −
suvarcalAyAshca~jcorvA shAkenAvalgujasya vA|  
+
suvarcalAyAshca~jcorvA shAkenAvalgujasya vA| <br />
shaTyAH karkArukANAM vA jIvantyAshcirbhaTasya vA||32||  
+
shaTyAH karkArukANAM vA jIvantyAshcirbhaTasya vA||32|| <br />
   −
loNikAyAH sapAThAyAH shuShkashAkena vA punaH|  
+
loNikAyAH sapAThAyAH shuShkashAkena vA punaH| <br />
dadhidADimasiddhena bahusnehena bhojayet||33||  
+
dadhidADimasiddhena bahusnehena bhojayet||33|| <br />
    
After the maturity of ''ama'' (product of indigestion), if the patient experiences loose motions along with scybalous feces associated with colic pain and mucus very frequently in small quantities, and if there is griping pain, then he should be given food along with the soup of ''mulaka, badara, upodikā, kshirini, yavāni, vāstuka, suvarchala, chanchu'' (''nadika''), leaves of ''avalguja, shati, karkaruka, jivanti, chirbhata'' (karkati), ''lonika, patha'' or ''shushka-shaka'' (''kasamarda'' according to Chakrapani). These soups should be cooked along with curd (yogurt) and ''dadima'', and added with ghee in copious quantities [30-33]
 
After the maturity of ''ama'' (product of indigestion), if the patient experiences loose motions along with scybalous feces associated with colic pain and mucus very frequently in small quantities, and if there is griping pain, then he should be given food along with the soup of ''mulaka, badara, upodikā, kshirini, yavāni, vāstuka, suvarchala, chanchu'' (''nadika''), leaves of ''avalguja, shati, karkaruka, jivanti, chirbhata'' (karkati), ''lonika, patha'' or ''shushka-shaka'' (''kasamarda'' according to Chakrapani). These soups should be cooked along with curd (yogurt) and ''dadima'', and added with ghee in copious quantities [30-33]
Line 538: Line 546:  
==== Treatment of ''pravahika'' (dysentery) ====
 
==== Treatment of ''pravahika'' (dysentery) ====
   −
कल्कःस्याद्बालबिल्वानांतिलकल्कश्चतत्समः |  
+
कल्कःस्याद्बालबिल्वानांतिलकल्कश्चतत्समः | <br />
दध्नःसरोऽम्लस्नेहाद्यःखडोहन्यात्प्रवाहिकाम् ||३४||  
+
दध्नःसरोऽम्लस्नेहाद्यःखडोहन्यात्प्रवाहिकाम् ||३४|| <br />
   −
kalkaḥ syādbālabilvānāṁ tilakalkaśca tatsamaḥ|  
+
kalkaḥ syādbālabilvānāṁ tilakalkaśca tatsamaḥ| <br />
dadhnaḥ sarō'mlasnēhādyaḥ khaḍō hanyāt pravāhikām||34||  
+
dadhnaḥ sarō'mlasnēhādyaḥ khaḍō hanyāt pravāhikām||34|| <br />
   −
kalkaH syAdbAlabilvAnAM tilakalkashca tatsamaH|  
+
kalkaH syAdbAlabilvAnAM tilakalkashca tatsamaH| <br />
dadhnaH saro~amlasnehAdyaH khaDo hanyAt pravAhikAm||34||  
+
dadhnaH saro~amlasnehAdyaH khaDo hanyAt pravAhikAm||34|| <br />
    
The following ''khada'' (a sour appetizer) cures ''pravahika'' (dysentery):
 
The following ''khada'' (a sour appetizer) cures ''pravahika'' (dysentery):
Line 553: Line 561:  
==== Treatment of ''varcha-kshaya'' (scanty formation of stool) ====
 
==== Treatment of ''varcha-kshaya'' (scanty formation of stool) ====
   −
यवानांमुद्गमाषाणांशालीनांचतिलस्यच |  
+
यवानांमुद्गमाषाणांशालीनांचतिलस्यच | <br />
कोलानांबालबिल्वानांधान्ययूषंप्रकल्पयेत् ||३५||  
+
कोलानांबालबिल्वानांधान्ययूषंप्रकल्पयेत् ||३५|| <br />
   −
ऐकध्यंयमकेभृष्टंदधिदाडिमसारिकम् |  
+
ऐकध्यंयमकेभृष्टंदधिदाडिमसारिकम् | <br />
वर्चःक्षयेशुष्कमुखंशाल्यन्नंतेनभोजयेत् ||३६||  
+
वर्चःक्षयेशुष्कमुखंशाल्यन्नंतेनभोजयेत् ||३६|| <br />
   −
दध्नःसरंवायमकेभृष्टंसगुडनागरम् |  
+
दध्नःसरंवायमकेभृष्टंसगुडनागरम् | <br />
सुरांवायमकेभृष्टांव्यञ्जनार्थेप्रदापयेत् ||३७||  
+
सुरांवायमकेभृष्टांव्यञ्जनार्थेप्रदापयेत् ||३७|| <br />
   −
फलाम्लंयमकेभृष्टंयूषंगृञ्जनकस्यवा |  
+
फलाम्लंयमकेभृष्टंयूषंगृञ्जनकस्यवा | <br />
लोपाकरसमम्लंवास्निग्धाम्लंकच्छपस्यवा ||३८||  
+
लोपाकरसमम्लंवास्निग्धाम्लंकच्छपस्यवा ||३८|| <br />
   −
बर्हितित्तिरिदक्षाणांवर्तकानांतथारसाः |  
+
बर्हितित्तिरिदक्षाणांवर्तकानांतथारसाः | <br />
स्निग्धाम्लाःशालयश्चाग्र्यावर्चःक्षयरुजापहाः ||३९||  
+
स्निग्धाम्लाःशालयश्चाग्र्यावर्चःक्षयरुजापहाः ||३९|| <br />
   −
अन्तराधिरसंपूत्वारक्तंमेषस्यचोभयम् |  
+
अन्तराधिरसंपूत्वारक्तंमेषस्यचोभयम् | <br />
पचेद्दाडिमसाराम्लंसधान्यस्नेहनागरम् ||४०||  
+
पचेद्दाडिमसाराम्लंसधान्यस्नेहनागरम् ||४०|| <br />
   −
ओदनं[१]रक्तशालीनांतेनाद्यात्प्रपिबेच्चतत् |  
+
ओदनं[१]रक्तशालीनांतेनाद्यात्प्रपिबेच्चतत् | <br />
तथावर्चःक्षयकृतैर्व्याधिभिर्विप्रमुच्यते ||४१||
+
तथावर्चःक्षयकृतैर्व्याधिभिर्विप्रमुच्यते ||४१||<br />
   −
yavānāṁ mudgamāṣāṇāṁ śālīnāṁ ca tilasya ca|  
+
yavānāṁ mudgamāṣāṇāṁ śālīnāṁ ca tilasya ca| <br />
kōlānāṁ bālabilvānāṁ dhānyayūṣaṁ prakalpayēt||35||  
+
kōlānāṁ bālabilvānāṁ dhānyayūṣaṁ prakalpayēt||35|| <br />
   −
aikadhyaṁ yamakē bhr̥ṣṭaṁ dadhidāḍimasārikam|  
+
aikadhyaṁ yamakē bhr̥ṣṭaṁ dadhidāḍimasārikam| <br />
varcaḥkṣayē śuṣkamukhaṁ śālyannaṁ tēna bhōjayēt||36||  
+
varcaḥkṣayē śuṣkamukhaṁ śālyannaṁ tēna bhōjayēt||36|| <br />
   −
dadhnaḥ saraṁ vā yamakē bhr̥ṣṭaṁ saguḍanāgaram|  
+
dadhnaḥ saraṁ vā yamakē bhr̥ṣṭaṁ saguḍanāgaram| <br />
surāṁ vā yamakē bhr̥ṣṭāṁ vyañjanārthē pradāpayēt||37||  
+
surāṁ vā yamakē bhr̥ṣṭāṁ vyañjanārthē pradāpayēt||37|| <br />
   −
phalāmlaṁ yamakē bhr̥ṣṭaṁ yūṣaṁ gr̥ñjanakasya vā|  
+
phalāmlaṁ yamakē bhr̥ṣṭaṁ yūṣaṁ gr̥ñjanakasya vā| <br />
lōpākarasamamlaṁ vā snigdhāmlaṁ kacchapasya vā||38||  
+
lōpākarasamamlaṁ vā snigdhāmlaṁ kacchapasya vā||38|| <br />
   −
barhitittiridakṣāṇāṁ vartakānāṁ tathā rasāḥ|  
+
barhitittiridakṣāṇāṁ vartakānāṁ tathā rasāḥ| <br />
snigdhāmlāḥ śālayaścāgryā varcaḥkṣayarujāpahāḥ||39||  
+
snigdhāmlāḥ śālayaścāgryā varcaḥkṣayarujāpahāḥ||39|| <br />
   −
antarādhirasaṁ pūtvā raktaṁ mēṣasya cōbhayam|  
+
antarādhirasaṁ pūtvā raktaṁ mēṣasya cōbhayam| <br />
pacēddāḍimasārāmlaṁ sadhānyasnēhanāgaram||40||  
+
pacēddāḍimasārāmlaṁ sadhānyasnēhanāgaram||40|| <br />
   −
ōdanaṁ [1] raktaśālīnāṁ tēnādyāt prapibēcca tat|  
+
ōdanaṁ [1] raktaśālīnāṁ tēnādyāt prapibēcca tat| <br />
tathā varcaḥkṣayakr̥tairvyādhibhirvipramucyatē||41||  
+
tathā varcaḥkṣayakr̥tairvyādhibhirvipramucyatē||41|| <br />
   −
yavAnAM mudgamAShANAM shAlInAM ca tilasya ca|  
+
yavAnAM mudgamAShANAM shAlInAM ca tilasya ca| <br />
kolAnAM bAlabilvAnAM dhAnyayUShaM prakalpayet||35||  
+
kolAnAM bAlabilvAnAM dhAnyayUShaM prakalpayet||35|| <br />
   −
aikadhyaM yamake bhRuShTaM dadhidADimasArikam|  
+
aikadhyaM yamake bhRuShTaM dadhidADimasArikam| <br />
varcaHkShaye shuShkamukhaM shAlyannaM tena bhojayet||36||  
+
varcaHkShaye shuShkamukhaM shAlyannaM tena bhojayet||36|| <br />
   −
dadhnaH saraM vA yamake bhRuShTaM saguDanAgaram|  
+
dadhnaH saraM vA yamake bhRuShTaM saguDanAgaram| <br />
surAM vA yamake bhRuShTAM vya~jjanArthe pradApayet||37||  
+
surAM vA yamake bhRuShTAM vya~jjanArthe pradApayet||37|| <br />
   −
phalAmlaM yamake bhRuShTaM yUShaM gRu~jjanakasya vA|  
+
phalAmlaM yamake bhRuShTaM yUShaM gRu~jjanakasya vA| <br />
lopAkarasamamlaM vA snigdhAmlaM kacchapasya vA||38||  
+
lopAkarasamamlaM vA snigdhAmlaM kacchapasya vA||38|| <br />
   −
barhitittiridakShANAM vartakAnAM tathA rasAH|  
+
barhitittiridakShANAM vartakAnAM tathA rasAH| <br />
snigdhAmlAH shAlayashcAgryA varcaHkShayarujApahAH||39||  
+
snigdhAmlAH shAlayashcAgryA varcaHkShayarujApahAH||39|| <br />
   −
antarAdhirasaM pUtvA raktaM meShasya cobhayam|  
+
antarAdhirasaM pUtvA raktaM meShasya cobhayam| <br />
paceddADimasArAmlaM sadhAnyasnehanAgaram||40||  
+
paceddADimasArAmlaM sadhAnyasnehanAgaram||40|| <br />
   −
odanaM [1] raktashAlInAM tenAdyAt prapibecca tat|  
+
odanaM [1] raktashAlInAM tenAdyAt prapibecca tat| <br />
tathA varcaHkShayakRutairvyAdhibhirvipramucyate||41||
+
tathA varcaHkShayakRutairvyAdhibhirvipramucyate||41||<br />
 
   
 
   
 
If there is ''varcha-kshaya'' (scanty stool), then the patient should be given the following recipes:
 
If there is ''varcha-kshaya'' (scanty stool), then the patient should be given the following recipes:
Line 624: Line 632:  
==== Treatment of prolapse of rectum ====
 
==== Treatment of prolapse of rectum ====
   −
गुदनिःसरणेशूलेपानमम्लस्यसर्पिषः |  
+
गुदनिःसरणेशूलेपानमम्लस्यसर्पिषः | <br />
प्रशस्यतेनिरामाणामथवाऽप्यनुवासनम् ||४२||  
+
प्रशस्यतेनिरामाणामथवाऽप्यनुवासनम् ||४२|| <br />
   −
gudaniḥsaraṇē śūlē pānamamlasya sarpiṣaḥ|  
+
gudaniḥsaraṇē śūlē pānamamlasya sarpiṣaḥ| <br />
praśasyatē nirāmāṇāmathavā'pyanuvāsanam||42||  
+
praśasyatē nirāmāṇāmathavā'pyanuvāsanam||42|| <br />
   −
gudaniHsaraNe shUle pAnamamlasya sarpiShaH|  
+
gudaniHsaraNe shUle pAnamamlasya sarpiShaH| <br />
prashasyate nirAmANAmathavA~apyanuvAsanam||42||  
+
prashasyate nirAmANAmathavA~apyanuvAsanam||42|| <br />
    
If there is prolapse of rectum and colic pain, and if the diarrhea is free from ''ama'', then the patient should be given medicated ghee prepared with sour drugs or ''anuvasana'' (unctuous enema). [42]
 
If there is prolapse of rectum and colic pain, and if the diarrhea is free from ''ama'', then the patient should be given medicated ghee prepared with sour drugs or ''anuvasana'' (unctuous enema). [42]
Line 637: Line 645:  
==== ''Changeri ghritam'' ====
 
==== ''Changeri ghritam'' ====
   −
चाङ्गेरीकोलदध्यम्लनागरक्षारसंयुतम् |  
+
चाङ्गेरीकोलदध्यम्लनागरक्षारसंयुतम् | <br />
घृतमुत्क्वथितंपेयंगुदभ्रंशरुजापहम् ||४३||  
+
घृतमुत्क्वथितंपेयंगुदभ्रंशरुजापहम् ||४३|| <br />
इतिचाङ्गेरीघृतम् |  
+
इतिचाङ्गेरीघृतम् | <br />
cāṅgērīkōladadhyamlanāgarakṣārasaṁyutam|  
+
 
ghr̥tamutkvathitaṁ pēyaṁ gudabhraṁśarujāpaham||43||  
+
cāṅgērīkōladadhyamlanāgarakṣārasaṁyutam| <br />
iti cāṅgērīghr̥tam|  
+
ghr̥tamutkvathitaṁ pēyaṁ gudabhraṁśarujāpaham||43|| <br />
cA~ggerIkoladadhyamlanAgarakShArasaMyutam|  
+
iti cāṅgērīghr̥tam| <br />
ghRutamutkvathitaM peyaM gudabhraMsharujApaham||43||  
+
 
iti cA~ggerIghRutam|  
+
cA~ggerIkoladadhyamlanAgarakShArasaMyutam| <br />
 +
ghRutamutkvathitaM peyaM gudabhraMsharujApaham||43|| <br />
 +
iti cA~ggerIghRutam| <br />
    
Ghee should be cooked with the juice of ''changeri'', decoction of ''kola'' and sour curd, and the paste of ''nagara'' and ''kshara'' (alkali preparation). Intake of this medicated ghee cures ailments caused by prolapse of rectum. Thus, ends the description of ''changeri-ghrita'' [43].
 
Ghee should be cooked with the juice of ''changeri'', decoction of ''kola'' and sour curd, and the paste of ''nagara'' and ''kshara'' (alkali preparation). Intake of this medicated ghee cures ailments caused by prolapse of rectum. Thus, ends the description of ''changeri-ghrita'' [43].
Line 651: Line 661:  
==== ''Chavyadi ghritam'' ====
 
==== ''Chavyadi ghritam'' ====
   −
सचव्यपिप्पलीमूलंसव्योषविडदाडिमम् |  
+
सचव्यपिप्पलीमूलंसव्योषविडदाडिमम् |<br />
पेयमम्लंघृतंयुक्त्यासधान्याजाजिचित्रकम् ||४४||  
+
पेयमम्लंघृतंयुक्त्यासधान्याजाजिचित्रकम् ||४४||<br />
   −
इतिगुदभ्रंशेचव्यादिघृतम् |
+
इतिगुदभ्रंशेचव्यादिघृतम् | <br />
   −
sacavyapippalīmūlaṁ savyōṣaviḍadāḍimam|  
+
sacavyapippalīmūlaṁ savyōṣaviḍadāḍimam| <br />
pēyamamlaṁ ghr̥taṁ yuktyā sadhānyājājicitrakam||44||  
+
pēyamamlaṁ ghr̥taṁ yuktyā sadhānyājājicitrakam||44|| <br />
   −
iti gudabhraṁśē cavyādighr̥tam|  
+
iti gudabhraṁśē cavyādighr̥tam| <br />
   −
sacavyapippalImUlaM savyoShaviDadADimam|  
+
sacavyapippalImUlaM savyoShaviDadADimam| <br />
peyamamlaM ghRutaM yuktyA sadhAnyAjAjicitrakam||44||  
+
peyamamlaM ghRutaM yuktyA sadhAnyAjAjicitrakam||44|| <br />
   −
iti gudabhraMshe cavyAdighRutam|  
+
iti gudabhraMshe cavyAdighRutam| <br />
    
Ghee should be cooked with the sour ingredients (juice of ''changeri'', decoction of ''kola'' and sour curd), and the pastes of ''chavya'', ''pippali-mula, shunthi, pippali, maricha, vida'' and ''dadima''. Intake of this medicated ghee should be done along with ''dhanya, ajaji'' and ''chitraka'' in appropriate quantities (for curing prolapse of rectum)
 
Ghee should be cooked with the sour ingredients (juice of ''changeri'', decoction of ''kola'' and sour curd), and the pastes of ''chavya'', ''pippali-mula, shunthi, pippali, maricha, vida'' and ''dadima''. Intake of this medicated ghee should be done along with ''dhanya, ajaji'' and ''chitraka'' in appropriate quantities (for curing prolapse of rectum)
Line 672: Line 682:  
==== ''Anuvasana basti'' in prolapse of rectum ====
 
==== ''Anuvasana basti'' in prolapse of rectum ====
   −
दशमूलोपसिद्धंवासबिल्वमनुवासनम् |  
+
दशमूलोपसिद्धंवासबिल्वमनुवासनम् | <br />
शटीशताह्वाबिल्वैर्वावचयाचित्रकेणवा ||४५||  
+
शटीशताह्वाबिल्वैर्वावचयाचित्रकेणवा ||४५|| <br />
   −
इतिगुदभ्रंशेऽनुवासनम्
+
इतिगुदभ्रंशेऽनुवासनम् <br />
   −
daśamūlōpasiddhaṁ vā sabilvamanuvāsanam|  
+
daśamūlōpasiddhaṁ vā sabilvamanuvāsanam| <br />
śaṭīśatāhvābilvairvā vacayā citrakēṇa vā||45||  
+
śaṭīśatāhvābilvairvā vacayā citrakēṇa vā||45|| <br />
   −
iti gudabhraṁśē'nuvāsanam|  
+
iti gudabhraṁśē'nuvāsanam| <br />
   −
dashamUlopasiddhaM vA sabilvamanuvAsanam|  
+
dashamUlopasiddhaM vA sabilvamanuvAsanam| <br />
shaTIshatAhvAbilvairvA vacayA citrakeNa vA||45||
+
shaTIshatAhvAbilvairvA vacayA citrakeNa vA||45||<br />
 
   
 
   
iti gudabhraMshe~anuvAsanam|  
+
iti gudabhraMshe~anuvAsanam| <br />
    
For the cure of prolapse rectum, ''anuvasana basti'' (oil-based enema therapy) should be administered with the following recipes:
 
For the cure of prolapse rectum, ''anuvasana basti'' (oil-based enema therapy) should be administered with the following recipes:
Line 696: Line 706:  
==== Management of strangulated prolapsed rectum ====
 
==== Management of strangulated prolapsed rectum ====
   −
स्तब्धभ्रष्टगुदेपूर्वंस्नेहस्वेदौप्रयोजयेत् |  
+
स्तब्धभ्रष्टगुदेपूर्वंस्नेहस्वेदौप्रयोजयेत् | <br />
सुस्विन्नंतंमृदूभूतंपिचुनासम्प्रवेशयेत् ||४६||
+
सुस्विन्नंतंमृदूभूतंपिचुनासम्प्रवेशयेत् ||४६||<br />
   −
stabdhabhraṣṭagudē pūrvaṁ snēhasvēdau prayōjayēt|  
+
stabdhabhraṣṭagudē pūrvaṁ snēhasvēdau prayōjayēt| <br />
susvinnaṁ taṁ mr̥dūbhūtaṁ picunā sampravēśayēt||46||
+
susvinnaṁ taṁ mr̥dūbhūtaṁ picunā sampravēśayēt||46||<br />
   −
stabdhabhraShTagude pUrvaM snehasvedau prayojayet|  
+
stabdhabhraShTagude pUrvaM snehasvedau prayojayet| <br />
susvinnaM taM mRudUbhUtaM picunA sampraveshayet||46||  
+
susvinnaM taM mRudUbhUtaM picunA sampraveshayet||46|| <br />
    
If the prolapsed rectum becomes stiff or strangulated, and does not go inside of its own, then oil should be applied over it and fomentation should be given. Thereafter, when the prolapsed rectum is well fomented and has become soft, then with the help of a cotton pad (or pad made of thick cloth) it should be pushed inside and restored to its original place [46].
 
If the prolapsed rectum becomes stiff or strangulated, and does not go inside of its own, then oil should be applied over it and fomentation should be given. Thereafter, when the prolapsed rectum is well fomented and has become soft, then with the help of a cotton pad (or pad made of thick cloth) it should be pushed inside and restored to its original place [46].
Line 709: Line 719:  
==== Use of medicated milk ====
 
==== Use of medicated milk ====
   −
विबद्धवातवर्चास्तुबहुशूलप्रवाहिकः |  
+
विबद्धवातवर्चास्तुबहुशूलप्रवाहिकः | <br />
सरक्तपिच्छस्तृष्णार्तःक्षीरसौहित्यमर्हति ||४७||  
+
सरक्तपिच्छस्तृष्णार्तःक्षीरसौहित्यमर्हति ||४७|| <br />
   −
यमकस्योपरिक्षीरंधारोष्णंवापिबेन्नरः |  
+
यमकस्योपरिक्षीरंधारोष्णंवापिबेन्नरः | <br />
शृतमेरण्डमूलेनबालबिल्वेनवापयः[१] ||४८||  
+
शृतमेरण्डमूलेनबालबिल्वेनवापयः[१] ||४८|| <br />
   −
एवंक्षीरप्रयोगेणरक्तंपिच्छाचशाम्यति |  
+
एवंक्षीरप्रयोगेणरक्तंपिच्छाचशाम्यति | <br />
शूलंप्रवाहिकाचैवविबन्धश्चोपशाम्यति ||४९||
+
शूलंप्रवाहिकाचैवविबन्धश्चोपशाम्यति ||४९||<br />
   −
vibaddhavātavarcāstu bahuśūlapravāhikaḥ|  
+
vibaddhavātavarcāstu bahuśūlapravāhikaḥ| <br />
saraktapicchastr̥ṣṇārtaḥ kṣīrasauhityamarhati||47||  
+
saraktapicchastr̥ṣṇārtaḥ kṣīrasauhityamarhati||47|| <br />
   −
yamakasyōpari kṣīraṁ dhārōṣṇaṁ vā pibēnnaraḥ|  
+
yamakasyōpari kṣīraṁ dhārōṣṇaṁ vā pibēnnaraḥ| <br />
śr̥tamēraṇḍamūlēna bālabilvēna vā payaḥ [1] ||48||  
+
śr̥tamēraṇḍamūlēna bālabilvēna vā payaḥ [1] ||48|| <br />
   −
ēvaṁ kṣīraprayōgēṇa raktaṁ picchā ca śāmyati|  
+
ēvaṁ kṣīraprayōgēṇa raktaṁ picchā ca śāmyati| <br />
śūlaṁ pravāhikā caiva vibandhaścōpaśāmyati||49||  
+
śūlaṁ pravāhikā caiva vibandhaścōpaśāmyati||49|| <br />
   −
vibaddhavAtavarcAstu bahushUlapravAhikaH|  
+
vibaddhavAtavarcAstu bahushUlapravAhikaH| <br />
saraktapicchastRuShNArtaH kShIrasauhityamarhati||47||  
+
saraktapicchastRuShNArtaH kShIrasauhityamarhati||47|| <br />
   −
yamakasyopari kShIraM dhAroShNaM vA pibennaraH|  
+
yamakasyopari kShIraM dhAroShNaM vA pibennaraH| <br />
shRutameraNDamUlena bAlabilvena vA payaH [1] ||48||  
+
shRutameraNDamUlena bAlabilvena vA payaH [1] ||48|| <br />
   −
evaM kShIraprayogeNa raktaM picchA ca shAmyati|  
+
evaM kShIraprayogeNa raktaM picchA ca shAmyati| <br />
shUlaM pravAhikA caiva vibandhashcopashAmyati||49||  
+
shUlaM pravAhikA caiva vibandhashcopashAmyati||49|| <br />
    
If the movement of flatus and stool is blocked(constipated), if the patient suffers from various kinds of pain, if the patient passes blood and mucus, and if the patient is thirsty, then adequate quantity of milk should be administered. Such a patient should be given ''yamaka'' (ghee and oil mixed together), and thereafter, lukewarm milk collected directly from the udder (''dharoshna'').
 
If the movement of flatus and stool is blocked(constipated), if the patient suffers from various kinds of pain, if the patient passes blood and mucus, and if the patient is thirsty, then adequate quantity of milk should be administered. Such a patient should be given ''yamaka'' (ghee and oil mixed together), and thereafter, lukewarm milk collected directly from the udder (''dharoshna'').
Line 742: Line 752:  
==== Treatment of ''pittaja atisara'' ====
 
==== Treatment of ''pittaja atisara'' ====
   −
पित्तातिसारंपुनर्निदानोपशयाकृतिभिरामान्वयमुपलभ्ययथाबलंलङ्घनपाचनाभ्यामुपाचरेत् |  
+
पित्तातिसारंपुनर्निदानोपशयाकृतिभिरामान्वयमुपलभ्ययथाबलंलङ्घनपाचनाभ्यामुपाचरेत् | <br />
तृष्यतस्तुमुस्तपर्पटकोशीरसारिवाचन्दनकिराततिक्तकोदीच्यवारिभिरुपचारः |  
+
तृष्यतस्तुमुस्तपर्पटकोशीरसारिवाचन्दनकिराततिक्तकोदीच्यवारिभिरुपचारः | <br />
लङ्घितस्यचाहारकालेबलातिबलासूर्पपर्णीशालपर्णीपृश्निपर्णीबृहतीकण्टकारिकाशतावरीश्वदंष्ट्रानिर्यूहसंयुक्तेनयथासात्म्यंयवागूमण्डादिनातर्पणादिनावाक्रमेणोपचारः |  
+
लङ्घितस्यचाहारकालेबलातिबलासूर्पपर्णीशालपर्णीपृश्निपर्णीबृहतीकण्टकारिकाशतावरीश्वदंष्ट्रानिर्यूहसंयुक्तेनयथासात्म्यंयवागूमण्डादिनातर्पणादिनावाक्रमेणोपचारः | <br />
मुद्गमसूरहरेणुमकुष्ठकाढकीयूषैर्वालावकपिञ्जलशशहरिणैणकालपुच्छकरसैरीषदम्लैरनम्लैर्वाक्रमशोऽग्निंसन्धुक्षयेत् | अनुबन्धेत्वस्यदीपनीयपाचनीयोपशमनीयसङ्ग्रहणीयान्योगान्सम्प्रयोजयेदिति ||५०||
+
मुद्गमसूरहरेणुमकुष्ठकाढकीयूषैर्वालावकपिञ्जलशशहरिणैणकालपुच्छकरसैरीषदम्लैरनम्लैर्वाक्रमशोऽग्निंसन्धुक्षयेत् | <br />
 +
अनुबन्धेत्वस्यदीपनीयपाचनीयोपशमनीयसङ्ग्रहणीयान्योगान्सम्प्रयोजयेदिति ||५०|| <br />
   −
pittātisāraṁ punarnidānōpaśayākr̥tibhirāmānvayamupalabhya yathābalaṁlaṅghanapācanābhyāmupācarēt|  
+
pittātisāraṁ punarnidānōpaśayākr̥tibhirāmānvayamupalabhya yathābalaṁlaṅghanapācanābhyāmupācarēt| <br />
tr̥ṣyatastu mustaparpaṭakōśīrasārivācandanakirātatiktakōdīcyavāribhirupacāraḥ|  
+
tr̥ṣyatastu mustaparpaṭakōśīrasārivācandanakirātatiktakōdīcyavāribhirupacāraḥ| <br />
laṅghitasya cāhārakālēbalātibalāsūrpaparṇīśālaparṇīpr̥śniparṇībr̥hatīkaṇṭakārikāśatāvarīśvadaṁṣṭrāniryūhasaṁyuktēnayathāsātmyaṁ yavāgūmaṇḍādinā tarpaṇādinā vā kramēṇōpacāraḥ|  
+
laṅghitasya cāhārakālēbalātibalāsūrpaparṇīśālaparṇīpr̥śniparṇībr̥hatīkaṇṭakārikāśatāvarīśvadaṁṣṭrāniryūhasaṁyuktēnayathāsātmyaṁ yavāgūmaṇḍādinā tarpaṇādinā vā kramēṇōpacāraḥ| <br />
mudgamasūraharēṇumakuṣṭhakāḍhakīyūṣairvālāvakapiñjalaśaśahariṇaiṇakālapucchakarasairīṣadamlairanamlairvā kramaśō'gniṁ sandhukṣayēt|  
+
mudgamasūraharēṇumakuṣṭhakāḍhakīyūṣairvālāvakapiñjalaśaśahariṇaiṇakālapucchakarasairīṣadamlairanamlairvā kramaśō'gniṁ sandhukṣayēt| <br />
anubandhē tvasya dīpanīyapācanīyōpaśamanīyasaṅgrahaṇīyān yōgān samprayōjayēditi||50||
+
anubandhē tvasya dīpanīyapācanīyōpaśamanīyasaṅgrahaṇīyān yōgān samprayōjayēditi||50||<br />
   −
pittAtisAraM punarnidAnopashayAkRutibhirAmAnvayamupalabhya yathAbalaMla~gghanapAcanAbhyAmupAcaret|  
+
pittAtisAraM punarnidAnopashayAkRutibhirAmAnvayamupalabhya yathAbalaMla~gghanapAcanAbhyAmupAcaret| <br />
tRuShyatastu mustaparpaTakoshIrasArivAcandanakirAtatiktakodIcyavAribhirupacAraH|  
+
tRuShyatastu mustaparpaTakoshIrasArivAcandanakirAtatiktakodIcyavAribhirupacAraH| <br />
la~gghitasya cAhArakAlebalAtibalAsUrpaparNIshAlaparNIpRushniparNIbRuhatIkaNTakArikAshatAvarIshvadaMShTrAniryUhasaMyuktenayathAsAtmyaM yavAgUmaNDAdinA tarpaNAdinA vA krameNopacAraH|  
+
la~gghitasya cAhArakAlebalAtibalAsUrpaparNIshAlaparNIpRushniparNIbRuhatIkaNTakArikAshatAvarIshvadaMShTrAniryUhasaMyuktenayathAsAtmyaM yavAgUmaNDAdinA tarpaNAdinA vA krameNopacAraH| <br />
mudgamasUrahareNumakuShThakADhakIyUShairvAlAvakapi~jjalashashahariNaiNakAlapucchakarasairIShadamlairanamlairvA kramasho~agniM sandhukShayet|  
+
mudgamasUrahareNumakuShThakADhakIyUShairvAlAvakapi~jjalashashahariNaiNakAlapucchakarasairIShadamlairanamlairvA kramasho~agniM sandhukShayet|<br />
anubandhe tvasya dIpanIyapAcanIyopashamanIyasa~ggrahaNIyAn yogAn samprayojayediti||50||  
+
anubandhe tvasya dIpanIyapAcanIyopashamanIyasa~ggrahaNIyAn yogAn samprayojayediti||50|| <br />
    
For the cure of ''pittaja atisara'', the following therapy should be administered:  
 
For the cure of ''pittaja atisara'', the following therapy should be administered:  
Line 768: Line 779:  
==== Recipes for ''pittaja atisara'' ====
 
==== Recipes for ''pittaja atisara'' ====
   −
सक्षौद्रातिविषंपिष्ट्वावत्सकस्यफलत्वचम् |  
+
सक्षौद्रातिविषंपिष्ट्वावत्सकस्यफलत्वचम् | <br />
पिबेत्पित्तातिसारघ्नंतण्डुलोदकसंयुतम् ||५१||  
+
पिबेत्पित्तातिसारघ्नंतण्डुलोदकसंयुतम् ||५१|| <br />
   −
किराततिक्तकोमुस्तंवत्सकःसरसाञ्जनः |  
+
किराततिक्तकोमुस्तंवत्सकःसरसाञ्जनः | <br />
बिल्वंदारुहरिद्रात्वक्ह्रीबेरंसदुरालभम् ||५२||  
+
बिल्वंदारुहरिद्रात्वक्ह्रीबेरंसदुरालभम् ||५२|| <br />
   −
चन्दनंचमृणालंचनागरंलोध्रमुत्पलम् |  
+
चन्दनंचमृणालंचनागरंलोध्रमुत्पलम् | <br />
तिलामोचरसोलोध्रंसमङ्गाकमलोत्पलम् ||५३||  
+
तिलामोचरसोलोध्रंसमङ्गाकमलोत्पलम् ||५३|| <br />
   −
उत्पलंधातकीपुष्पंदाडिमत्वङ्महौषधम् |  
+
उत्पलंधातकीपुष्पंदाडिमत्वङ्महौषधम् | <br />
कट्फलंनागरंपाठाजम्ब्वाम्रास्थिदुरालभाः ||५४||  
+
कट्फलंनागरंपाठाजम्ब्वाम्रास्थिदुरालभाः ||५४|| <br />
   −
योगाःषडेतेसक्षौद्रास्तण्डुलोदकसंयुताः |  
+
योगाःषडेतेसक्षौद्रास्तण्डुलोदकसंयुताः | <br />
पेयाःपित्तातिसारघ्नाःश्लोकार्धेननिदर्शिताः ||५५||  
+
पेयाःपित्तातिसारघ्नाःश्लोकार्धेननिदर्शिताः ||५५|| <br />
   −
जीर्णोषधानांशस्यन्तेयथायोगंप्रकल्पितैः |  
+
जीर्णोषधानांशस्यन्तेयथायोगंप्रकल्पितैः | <br />
रसैःसाङ्ग्राहिकैर्युक्ताःपुराणारक्तशालयः ||५६||
+
रसैःसाङ्ग्राहिकैर्युक्ताःपुराणारक्तशालयः ||५६||<br />
   −
sakṣaudrātiviṣaṁ piṣṭvā vatsakasya phalatvacam|  
+
sakṣaudrātiviṣaṁ piṣṭvā vatsakasya phalatvacam| <br />
pibēt pittātisāraghnaṁ taṇḍulōdakasaṁyutam||51||  
+
pibēt pittātisāraghnaṁ taṇḍulōdakasaṁyutam||51|| <br />
   −
kirātatiktakō mustaṁ vatsakaḥ sarasāñjanaḥ|  
+
kirātatiktakō mustaṁ vatsakaḥ sarasāñjanaḥ| <br />
bilvaṁ dāruharidrā tvak hrībēraṁ sadurālabham||52||  
+
bilvaṁ dāruharidrā tvak hrībēraṁ sadurālabham||52|| <br />
   −
candanaṁ ca mr̥ṇālaṁ ca nāgaraṁ lōdhramutpalam|  
+
candanaṁ ca mr̥ṇālaṁ ca nāgaraṁ lōdhramutpalam| <br />
tilā mōcarasō lōdhraṁ samaṅgā kamalōtpalam||53||  
+
tilā mōcarasō lōdhraṁ samaṅgā kamalōtpalam||53|| <br />
   −
utpalaṁ dhātakīpuṣpaṁ dāḍimatvaṅmahauṣadham|  
+
utpalaṁ dhātakīpuṣpaṁ dāḍimatvaṅmahauṣadham| <br />
kaṭphalaṁ nāgaraṁ pāṭhā jambvāmrāsthidurālabhāḥ||54||  
+
kaṭphalaṁ nāgaraṁ pāṭhā jambvāmrāsthidurālabhāḥ||54|| <br />
   −
yōgāḥ ṣaḍētē sakṣaudrāstaṇḍulōdakasaṁyutāḥ|  
+
yōgāḥ ṣaḍētē sakṣaudrāstaṇḍulōdakasaṁyutāḥ| <br />
pēyāḥ pittātisāraghnāḥ ślōkārdhēna nidarśitāḥ||55||  
+
pēyāḥ pittātisāraghnāḥ ślōkārdhēna nidarśitāḥ||55|| <br />
   −
jīrṇōṣadhānāṁ śasyantē yathāyōgaṁ prakalpitaiḥ|  
+
jīrṇōṣadhānāṁ śasyantē yathāyōgaṁ prakalpitaiḥ| <br />
rasaiḥ sāṅgrāhikairyuktāḥ purāṇā raktaśālayaḥ||56||  
+
rasaiḥ sāṅgrāhikairyuktāḥ purāṇā raktaśālayaḥ||56|| <br />
   −
sakShaudrAtiviShaM piShTvA vatsakasya phalatvacam|  
+
sakShaudrAtiviShaM piShTvA vatsakasya phalatvacam| <br />
pibet pittAtisAraghnaM taNDulodakasaMyutam||51||  
+
pibet pittAtisAraghnaM taNDulodakasaMyutam||51|| <br />
   −
kirAtatiktako mustaM vatsakaH sarasA~jjanaH|  
+
kirAtatiktako mustaM vatsakaH sarasA~jjanaH| <br />
bilvaM dAruharidrA tvak hrIberaM sadurAlabham||52||  
+
bilvaM dAruharidrA tvak hrIberaM sadurAlabham||52|| <br />
   −
candanaM ca mRuNAlaM ca nAgaraM lodhramutpalam|  
+
candanaM ca mRuNAlaM ca nAgaraM lodhramutpalam| <br />
tilA mocaraso lodhraM sama~ggA kamalotpalam||53||  
+
tilA mocaraso lodhraM sama~ggA kamalotpalam||53|| <br />
   −
utpalaM dhAtakIpuShpaM dADimatva~gmahauShadham|  
+
utpalaM dhAtakIpuShpaM dADimatva~gmahauShadham| <br />
kaTphalaM nAgaraM pAThA jambvAmrAsthidurAlabhAH||54||  
+
kaTphalaM nAgaraM pAThA jambvAmrAsthidurAlabhAH||54|| <br />
   −
yogAH ShaDete sakShaudrAstaNDulodakasaMyutAH|  
+
yogAH ShaDete sakShaudrAstaNDulodakasaMyutAH| <br />
peyAH pittAtisAraghnAH shlokArdhena nidarshitAH||55||  
+
peyAH pittAtisAraghnAH shlokArdhena nidarshitAH||55|| <br />
   −
jIrNoShadhAnAM shasyante yathAyogaM prakalpitaiH|  
+
jIrNoShadhAnAM shasyante yathAyogaM prakalpitaiH| <br />
rasaiH sA~ggrAhikairyuktAH purANA raktashAlayaH||56||  
+
rasaiH sA~ggrAhikairyuktAH purANA raktashAlayaH||56|| <br />
    
The following recipes are useful in curing ''pittaja atisara'':
 
The following recipes are useful in curing ''pittaja atisara'':
Line 834: Line 845:  
==== Administration of milk ====
 
==== Administration of milk ====
   −
पित्तातिसारोदीपाग्नेःक्षिप्रंसमुपशाम्यति |  
+
पित्तातिसारोदीपाग्नेःक्षिप्रंसमुपशाम्यति | <br />
अजाक्षीरप्रयोगेणबलंवर्णश्चवर्धते ||५७||  
+
अजाक्षीरप्रयोगेणबलंवर्णश्चवर्धते ||५७|| <br />
   −
बहुदोषस्यदीप्ताग्नेःसप्राणस्यनतिष्ठति |  
+
बहुदोषस्यदीप्ताग्नेःसप्राणस्यनतिष्ठति | <br />
पैत्तिकोयद्यतीसारःपयसातंविरेचयेत् ||५८||  
+
पैत्तिकोयद्यतीसारःपयसातंविरेचयेत् ||५८|| <br />
   −
पलाशफलनिर्यूहंपयसासहपाययेत् |  
+
पलाशफलनिर्यूहंपयसासहपाययेत् | <br />
ततोऽनुपाययेत्कोष्णंक्षीरमेवयथाबलम् ||५९||  
+
ततोऽनुपाययेत्कोष्णंक्षीरमेवयथाबलम् ||५९|| <br />
   −
प्रवाहितेतेनमलेप्रशाम्यत्युदरामयः |  
+
प्रवाहितेतेनमलेप्रशाम्यत्युदरामयः | <br />
पलाशवत्प्रयोज्यावात्रायमाणाविशोधिनी ||६०||  
+
पलाशवत्प्रयोज्यावात्रायमाणाविशोधिनी ||६०|| <br />
   −
सांसर्ग्यांक्रियमाणायांशूलंयद्यनुवर्तते |  
+
सांसर्ग्यांक्रियमाणायांशूलंयद्यनुवर्तते | <br />
स्रुतदोषस्यतंशीघ्रंयथावदनुवासयेत् ||६१||  
+
स्रुतदोषस्यतंशीघ्रंयथावदनुवासयेत् ||६१|| <br />
   −
शतपुष्पावरीभ्यांचपयसामधुकेनच |  
+
शतपुष्पावरीभ्यांचपयसामधुकेनच | <br />
तैलपादंघृतंसिद्धंसबिल्वमनुवासनम् ||६२||
+
तैलपादंघृतंसिद्धंसबिल्वमनुवासनम् ||६२||<br />
   −
pittātisārō dīpāgnēḥ kṣipraṁ samupaśāmyati|  
+
pittātisārō dīpāgnēḥ kṣipraṁ samupaśāmyati| <br />
ajākṣīraprayōgēṇa balaṁ varṇaśca vardhatē||57||  
+
ajākṣīraprayōgēṇa balaṁ varṇaśca vardhatē||57|| <br />
   −
bahudōṣasya dīptāgnēḥ saprāṇasya na tiṣṭhati|  
+
bahudōṣasya dīptāgnēḥ saprāṇasya na tiṣṭhati| <br />
paittikō yadyatīsāraḥ payasā taṁ virēcayēt||58||  
+
paittikō yadyatīsāraḥ payasā taṁ virēcayēt||58|| <br />
   −
palāśaphalaniryūhaṁ payasā saha pāyayēt|  
+
palāśaphalaniryūhaṁ payasā saha pāyayēt| <br />
tatō'nupāyayēt kōṣṇaṁ kṣīramēva yathābalam||59||  
+
tatō'nupāyayēt kōṣṇaṁ kṣīramēva yathābalam||59|| <br />
   −
pravāhitē tēna malē praśāmyatyudarāmayaḥ|  
+
pravāhitē tēna malē praśāmyatyudarāmayaḥ| <br />
palāśavat prayōjyā vā trāyamāṇā viśōdhinī||60||  
+
palāśavat prayōjyā vā trāyamāṇā viśōdhinī||60|| <br />
   −
sāṁsargyāṁ kriyamāṇāyāṁ śūlaṁ yadyanuvartatē|  
+
sāṁsargyāṁ kriyamāṇāyāṁ śūlaṁ yadyanuvartatē| <br />
srutadōṣasya taṁ śīghraṁ yathāvadanuvāsayēt||61||  
+
srutadōṣasya taṁ śīghraṁ yathāvadanuvāsayēt||61|| <br />
   −
śatapuṣpāvarībhyāṁ ca payasā madhukēna ca|  
+
śatapuṣpāvarībhyāṁ ca payasā madhukēna ca| <br />
tailapādaṁ ghr̥taṁ siddhaṁ sabilvamanuvāsanam||62||  
+
tailapādaṁ ghr̥taṁ siddhaṁ sabilvamanuvāsanam||62|| <br />
   −
pittAtisAro dIpAgneH kShipraM samupashAmyati|  
+
pittAtisAro dIpAgneH kShipraM samupashAmyati| <br />
ajAkShIraprayogeNa balaM varNashca vardhate||57||  
+
ajAkShIraprayogeNa balaM varNashca vardhate||57|| <br />
   −
bahudoShasya dIptAgneH saprANasya na tiShThati|  
+
bahudoShasya dIptAgneH saprANasya na tiShThati| <br />
paittiko yadyatIsAraH payasA taM virecayet||58||  
+
paittiko yadyatIsAraH payasA taM virecayet||58|| <br />
   −
palAshaphalaniryUhaM payasA saha pAyayet|  
+
palAshaphalaniryUhaM payasA saha pAyayet| <br />
tato~anupAyayet koShNaM kShIrameva yathAbalam||59||  
+
tato~anupAyayet koShNaM kShIrameva yathAbalam||59|| <br />
   −
pravAhite tena male prashAmyatyudarAmayaH|  
+
pravAhite tena male prashAmyatyudarAmayaH| <br />
palAshavat prayojyA vA trAyamANA vishodhinI||60||  
+
palAshavat prayojyA vA trAyamANA vishodhinI||60|| <br />
   −
sAMsargyAM kriyamANAyAM shUlaM yadyanuvartate|  
+
sAMsargyAM kriyamANAyAM shUlaM yadyanuvartate| <br />
srutadoShasya taM shIghraM yathAvadanuvAsayet||61||  
+
srutadoShasya taM shIghraM yathAvadanuvAsayet||61|| <br />
   −
shatapuShpAvarIbhyAM ca payasA madhukena ca|  
+
shatapuShpAvarIbhyAM ca payasA madhukena ca| <br />
tailapAdaM ghRutaM siddhaM sabilvamanuvAsanam||62||
+
tailapAdaM ghRutaM siddhaM sabilvamanuvAsanam||62||<br />
 
   
 
   
 
*Goat-milk administered to a patient having strong power of digestion cures ''pittaja atisara'' and promotes strength as well as complexion.
 
*Goat-milk administered to a patient having strong power of digestion cures ''pittaja atisara'' and promotes strength as well as complexion.
Line 900: Line 911:  
==== ''Piccha basti'' (slimy medicated enema) ====
 
==== ''Piccha basti'' (slimy medicated enema) ====
   −
कृतानुवासनस्यास्यकृतसंसर्जनस्यच |  
+
कृतानुवासनस्यास्यकृतसंसर्जनस्यच | <br />
वर्ततेयद्यतीसारःपिच्छाबस्तिरतःपरम् ||६३||  
+
वर्ततेयद्यतीसारःपिच्छाबस्तिरतःपरम् ||६३|| <br />
   −
परिवेष्ट्यकुशैरार्द्रैरार्द्रवृन्तानिशाल्मलेः |  
+
परिवेष्ट्यकुशैरार्द्रैरार्द्रवृन्तानिशाल्मलेः | <br />
कृष्णमृत्तिकयाऽऽलिप्यस्वेदयेद्गोमयाग्निना ||६४||  
+
कृष्णमृत्तिकयाऽऽलिप्यस्वेदयेद्गोमयाग्निना ||६४|| <br />
   −
सुशुष्कांमृत्तिकांज्ञात्वातानिवृन्तानिशाल्मलेः |  
+
सुशुष्कांमृत्तिकांज्ञात्वातानिवृन्तानिशाल्मलेः | <br />
शृतेपयसिमृद्नीयादापोथ्योलूखलेततः ||६५||  
+
शृतेपयसिमृद्नीयादापोथ्योलूखलेततः ||६५|| <br />
   −
पिण्डंमुष्टिसमंप्रस्थेतत्पूतंतैलसर्पिषोः |  
+
पिण्डंमुष्टिसमंप्रस्थेतत्पूतंतैलसर्पिषोः | <br />
स्नेहितं[१]मात्रयायुक्तंकल्केनमधुकस्यच ||६६||  
+
स्नेहितं[१]मात्रयायुक्तंकल्केनमधुकस्यच ||६६|| <br />
   −
बस्तिमभ्यक्तगात्रायदद्यात्प्रत्यागतेततः |  
+
बस्तिमभ्यक्तगात्रायदद्यात्प्रत्यागतेततः | <br />
स्नात्वाभुञ्जीतपयसाजाङ्गलानांरसेनवा ||६७||  
+
स्नात्वाभुञ्जीतपयसाजाङ्गलानांरसेनवा ||६७|| <br />
   −
पित्तातिसारज्वरशोथगुल्मजीर्णातिसारग्रहणीप्रदोषान् |  
+
पित्तातिसारज्वरशोथगुल्मजीर्णातिसारग्रहणीप्रदोषान् | <br />
जयत्ययंशीघ्रमतिप्रवृद्धान्विरेचनास्थापनयोश्चबस्तिः[२] ||६८||
+
जयत्ययंशीघ्रमतिप्रवृद्धान्विरेचनास्थापनयोश्चबस्तिः[२] ||६८||<br />
   −
kr̥tānuvāsanasyāsya kr̥tasaṁsarjanasya ca|  
+
kr̥tānuvāsanasyāsya kr̥tasaṁsarjanasya ca| <br />
vartatē yadyatīsāraḥ picchābastirataḥ param||63||  
+
vartatē yadyatīsāraḥ picchābastirataḥ param||63|| <br />
   −
parivēṣṭya kuśairārdrairārdravr̥ntāni śālmalēḥ|  
+
parivēṣṭya kuśairārdrairārdravr̥ntāni śālmalēḥ| <br />
kr̥ṣṇamr̥ttikayā''lipya svēdayēdgōmayāgninā||64||  
+
kr̥ṣṇamr̥ttikayā''lipya svēdayēdgōmayāgninā||64|| <br />
   −
suśuṣkāṁ mr̥ttikāṁ jñātvā tāni vr̥ntāni śālmalēḥ|  
+
suśuṣkāṁ mr̥ttikāṁ jñātvā tāni vr̥ntāni śālmalēḥ| <br />
śr̥tē payasi mr̥dnīyādāpōthyōlūkhalē tataḥ||65||  
+
śr̥tē payasi mr̥dnīyādāpōthyōlūkhalē tataḥ||65|| <br />
   −
piṇḍaṁ muṣṭisamaṁ prasthē tat pūtaṁ tailasarpiṣōḥ|  
+
piṇḍaṁ muṣṭisamaṁ prasthē tat pūtaṁ tailasarpiṣōḥ| <br />
snēhitaṁ [1] mātrayā yuktaṁ kalkēna madhukasya ca||66||  
+
snēhitaṁ [1] mātrayā yuktaṁ kalkēna madhukasya ca||66|| <br />
   −
bastimabhyaktagātrāya dadyāt pratyāgatē tataḥ|  
+
bastimabhyaktagātrāya dadyāt pratyāgatē tataḥ| <br />
snātvā bhuñjīta payasā jāṅgalānāṁ rasēna vā||67||  
+
snātvā bhuñjīta payasā jāṅgalānāṁ rasēna vā||67|| <br />
   −
pittātisārajvaraśōthagulmajīrṇātisāragrahaṇīpradōṣān|  
+
pittātisārajvaraśōthagulmajīrṇātisāragrahaṇīpradōṣān| <br />
jayatyayaṁ śīghramatipravr̥ddhān virēcanāsthāpanayōśca bastiḥ [2] ||68||
+
jayatyayaṁ śīghramatipravr̥ddhān virēcanāsthāpanayōśca bastiḥ [2] ||68||<br />
   −
kRutAnuvAsanasyAsya kRutasaMsarjanasya ca|  
+
kRutAnuvAsanasyAsya kRutasaMsarjanasya ca| <br />
vartate yadyatIsAraH picchAbastirataH param||63||  
+
vartate yadyatIsAraH picchAbastirataH param||63|| <br />
   −
pariveShTya kushairArdrairArdravRuntAni shAlmaleH|  
+
pariveShTya kushairArdrairArdravRuntAni shAlmaleH| <br />
kRuShNamRuttikayA~a~alipya svedayedgomayAgninA||64||  
+
kRuShNamRuttikayA~a~alipya svedayedgomayAgninA||64|| <br />
   −
sushuShkAM mRuttikAM j~jAtvA tAni vRuntAni shAlmaleH|  
+
sushuShkAM mRuttikAM j~jAtvA tAni vRuntAni shAlmaleH| <br />
shRute payasi mRudnIyAdApothyolUkhale tataH||65||  
+
shRute payasi mRudnIyAdApothyolUkhale tataH||65|| <br />
   −
piNDaM muShTisamaM prasthe tat pUtaM tailasarpiShoH|  
+
piNDaM muShTisamaM prasthe tat pUtaM tailasarpiShoH| <br />
snehitaM [1] mAtrayA yuktaM kalkena madhukasya ca||66||  
+
snehitaM [1] mAtrayA yuktaM kalkena madhukasya ca||66|| <br />
   −
bastimabhyaktagAtrAya dadyAt pratyAgate tataH|  
+
bastimabhyaktagAtrAya dadyAt pratyAgate tataH| <br />
snAtvA bhu~jjIta payasA jA~ggalAnAM rasena vA||67||  
+
snAtvA bhu~jjIta payasA jA~ggalAnAM rasena vA||67|| <br />
   −
pittAtisArajvarashothagulmajIrNAtisAragrahaNIpradoShAn|  
+
pittAtisArajvarashothagulmajIrNAtisAragrahaNIpradoShAn| <br />
jayatyayaM shIghramatipravRuddhAn virecanAsthApanayoshca bastiH [2] ||68||  
+
jayatyayaM shIghramatipravRuddhAn virecanAsthApanayoshca bastiH [2] ||68|| <br />
    
If diarrhea persists in spite of the administration of ''anuvasana basti'' and observing the ''samsarjana-krama'' (gradual administration of lighter to heavier food) then ''piccha basti'' (mucilaginous type of medicated enema) should be given.
 
If diarrhea persists in spite of the administration of ''anuvasana basti'' and observing the ''samsarjana-krama'' (gradual administration of lighter to heavier food) then ''piccha basti'' (mucilaginous type of medicated enema) should be given.
Line 960: Line 971:  
==== ''Raktatisara'' (bloody diarrhoea) ====
 
==== ''Raktatisara'' (bloody diarrhoea) ====
   −
पित्तातिसारीयस्त्वेतांक्रियांमुक्त्वानिषेवते |
+
पित्तातिसारीयस्त्वेतांक्रियांमुक्त्वानिषेवते |<br />
पित्तलान्यन्नपानानितस्यपित्तंमहाबलम् ||६९||  
+
पित्तलान्यन्नपानानितस्यपित्तंमहाबलम् ||६९|| <br />
   −
कुर्याद्रक्तातिसारंतुरक्तमाशुप्रदूषयेत् |  
+
कुर्याद्रक्तातिसारंतुरक्तमाशुप्रदूषयेत् | <br />
तृष्णांशूलंविदाहंचगुदपाकंचदारुणम् ||७०||
+
तृष्णांशूलंविदाहंचगुदपाकंचदारुणम् ||७०||<br />
   −
pittātisārī yastvētāṁ kriyāṁ muktvā niṣēvatē|  
+
pittātisārī yastvētāṁ kriyāṁ muktvā niṣēvatē| <br />
pittalānyannapānāni tasya pittaṁ mahābalam||69||  
+
pittalānyannapānāni tasya pittaṁ mahābalam||69|| <br />
   −
kuryādraktātisāraṁ tu raktamāśu pradūṣayēt|  
+
kuryādraktātisāraṁ tu raktamāśu pradūṣayēt| <br />
tr̥ṣṇāṁ śūlaṁ vidāhaṁ ca gudapākaṁ ca dāruṇam||70||  
+
tr̥ṣṇāṁ śūlaṁ vidāhaṁ ca gudapākaṁ ca dāruṇam||70||<br />
   −
pittAtisArI yastvetAM kriyAM muktvA niShevate|  
+
pittAtisArI yastvetAM kriyAM muktvA niShevate| <br />
pittalAnyannapAnAni tasya pittaM mahAbalam||69||  
+
pittalAnyannapAnAni tasya pittaM mahAbalam||69|| <br />
   −
kuryAdraktAtisAraM tu raktamAshu pradUShayet|  
+
kuryAdraktAtisAraM tu raktamAshu pradUShayet| <br />
tRuShNAM shUlaM vidAhaM ca gudapAkaM ca dAruNam||70||
+
tRuShNAM shUlaM vidAhaM ca gudapAkaM ca dAruNam||70||<br />
    
If a ''pittaja atisara'' patient does not follow the therapeutic measures and resorts to such foods and drinks which cause aggravation of ''pitta'', then the excessively provoked ''pitta'' causes ''raktatisara'' and instantaneous vitiation of ''rakta'' (blood). This leads to serious complications like morbid thirst, colic pain, burning sensation and suppuration of the anus. It can also manifest itself directly on account of excessive aggravation of ''pitta'' and vitiation of blood [69-70]
 
If a ''pittaja atisara'' patient does not follow the therapeutic measures and resorts to such foods and drinks which cause aggravation of ''pitta'', then the excessively provoked ''pitta'' causes ''raktatisara'' and instantaneous vitiation of ''rakta'' (blood). This leads to serious complications like morbid thirst, colic pain, burning sensation and suppuration of the anus. It can also manifest itself directly on account of excessive aggravation of ''pitta'' and vitiation of blood [69-70]
Line 982: Line 993:  
==== Treatment of ''raktatisara'' ====
 
==== Treatment of ''raktatisara'' ====
   −
तत्रच्छागंपयःशस्तंशीतंसमधुशर्करम् |  
+
तत्रच्छागंपयःशस्तंशीतंसमधुशर्करम् | <br />
पानार्थंभोजनार्थंचगुदप्रक्षालनेतथा ||७१||  
+
पानार्थंभोजनार्थंचगुदप्रक्षालनेतथा ||७१|| <br />
   −
ओदनंरक्तशालीनांपयसातेनभोजयेत् |  
+
ओदनंरक्तशालीनांपयसातेनभोजयेत् | <br />
रसैःपारावतादीनांघृतभृष्टैःसशर्करैः ||७२||  
+
रसैःपारावतादीनांघृतभृष्टैःसशर्करैः ||७२|| <br />
   −
शशपक्षिमृगाणांचशीतानांधन्वचारिणाम् |  
+
शशपक्षिमृगाणांचशीतानांधन्वचारिणाम् | <br />
रसैरनम्लैःसघृतैर्भोजयेत्तंसशर्करैः ||७३||  
+
रसैरनम्लैःसघृतैर्भोजयेत्तंसशर्करैः ||७३|| <br />
   −
रुधिरंमार्गमाजंवाघृतभृष्टंप्रशस्यते |  
+
रुधिरंमार्गमाजंवाघृतभृष्टंप्रशस्यते | <br />
काश्मर्यफलयूषोवाकिञ्चिदम्लःसशर्करः ||७४||  
+
काश्मर्यफलयूषोवाकिञ्चिदम्लःसशर्करः ||७४|| <br />
   −
नीलोत्पलंमोचरसंसमङ्गापद्मकेशरम् |  
+
नीलोत्पलंमोचरसंसमङ्गापद्मकेशरम् | <br />
अजाक्षीरयुतंदद्याज्जीर्णेचपयसौदनम् ||७५||  
+
अजाक्षीरयुतंदद्याज्जीर्णेचपयसौदनम् ||७५|| <br />
   −
दुर्बलंपाययित्वावातस्यैवोपरिभोजयेत् |  
+
दुर्बलंपाययित्वावातस्यैवोपरिभोजयेत् | <br />
प्राग्भक्तंनवनीतंवादद्यात्समधुशर्करम् ||७६||
+
प्राग्भक्तंनवनीतंवादद्यात्समधुशर्करम् ||७६||<br />
   −
tatra cchāgaṁ payaḥ śastaṁ śītaṁ samadhuśarkaram|  
+
tatra cchāgaṁ payaḥ śastaṁ śītaṁ samadhuśarkaram| <br />
pānārthaṁ bhōjanārthaṁ ca gudaprakṣālanē tathā||71||  
+
pānārthaṁ bhōjanārthaṁ ca gudaprakṣālanē tathā||71|| <br />
   −
ōdanaṁ raktaśālīnāṁ payasā tēna bhōjayēt|  
+
ōdanaṁ raktaśālīnāṁ payasā tēna bhōjayēt| <br />
rasaiḥ pārāvatādīnāṁ ghr̥tabhr̥ṣṭaiḥ saśarkaraiḥ||72||  
+
rasaiḥ pārāvatādīnāṁ ghr̥tabhr̥ṣṭaiḥ saśarkaraiḥ||72|| <br />
   −
śaśapakṣimr̥gāṇāṁ ca śītānāṁ dhanvacāriṇām|  
+
śaśapakṣimr̥gāṇāṁ ca śītānāṁ dhanvacāriṇām| <br />
rasairanamlaiḥ saghr̥tairbhōjayēttaṁ saśarkaraiḥ||73||  
+
rasairanamlaiḥ saghr̥tairbhōjayēttaṁ saśarkaraiḥ||73|| <br />
   −
rudhiraṁ mārgamājaṁ vā ghr̥tabhr̥ṣṭaṁ praśasyatē|  
+
rudhiraṁ mārgamājaṁ vā ghr̥tabhr̥ṣṭaṁ praśasyatē| <br />
kāśmaryaphalayūṣō vā kiñcidamlaḥ saśarkaraḥ||74||  
+
kāśmaryaphalayūṣō vā kiñcidamlaḥ saśarkaraḥ||74|| <br />
   −
nīlōtpalaṁ mōcarasaṁ samaṅgā padmakēśaram|  
+
nīlōtpalaṁ mōcarasaṁ samaṅgā padmakēśaram| <br />
ajākṣīrayutaṁ dadyājjīrṇē ca payasaudanam||75||  
+
ajākṣīrayutaṁ dadyājjīrṇē ca payasaudanam||75|| <br />
   −
durbalaṁ pāyayitvā vā tasyaivōpari bhōjayēt|  
+
durbalaṁ pāyayitvā vā tasyaivōpari bhōjayēt| <br />
prāgbhaktaṁ navanītaṁ vā dadyāt samadhuśarkaram||76||  
+
prāgbhaktaṁ navanītaṁ vā dadyāt samadhuśarkaram||76|| <br />
   −
tatra cchAgaM payaH shastaM shItaM samadhusharkaram|  
+
tatra cchAgaM payaH shastaM shItaM samadhusharkaram| <br />
pAnArthaM bhojanArthaM ca gudaprakShAlane tathA||71||  
+
pAnArthaM bhojanArthaM ca gudaprakShAlane tathA||71|| <br />
   −
odanaM raktashAlInAM payasA tena bhojayet|  
+
odanaM raktashAlInAM payasA tena bhojayet| <br />
rasaiH pArAvatAdInAM ghRutabhRuShTaiH sasharkaraiH||72||  
+
rasaiH pArAvatAdInAM ghRutabhRuShTaiH sasharkaraiH||72|| <br />
   −
shashapakShimRugANAM ca shItAnAM dhanvacAriNAm|  
+
shashapakShimRugANAM ca shItAnAM dhanvacAriNAm| <br />
rasairanamlaiH saghRutairbhojayettaM sasharkaraiH||73||
+
rasairanamlaiH saghRutairbhojayettaM sasharkaraiH||73||<br />
 
   
 
   
rudhiraM mArgamAjaM vA ghRutabhRuShTaM prashasyate|  
+
rudhiraM mArgamAjaM vA ghRutabhRuShTaM prashasyate| <br />
kAshmaryaphalayUSho vA ki~jcidamlaH sasharkaraH||74||  
+
kAshmaryaphalayUSho vA ki~jcidamlaH sasharkaraH||74|| <br />
   −
nIlotpalaM mocarasaM sama~ggA padmakesharam|  
+
nIlotpalaM mocarasaM sama~ggA padmakesharam| <br />
ajAkShIrayutaM dadyAjjIrNe ca payasaudanam||75||  
+
ajAkShIrayutaM dadyAjjIrNe ca payasaudanam||75|| <br />
   −
durbalaM pAyayitvA vA tasyaivopari bhojayet|  
+
durbalaM pAyayitvA vA tasyaivopari bhojayet| <br />
prAgbhaktaM navanItaM vA dadyAt samadhusharkaram||76||  
+
prAgbhaktaM navanItaM vA dadyAt samadhusharkaram||76|| <br />
    
For the treatment of ''raktatisara'', the following therapy should be administered:
 
For the treatment of ''raktatisara'', the following therapy should be administered:
Line 1,047: Line 1,058:  
==== Measures to alleviate bleeding in ''raktatisara'' ====
 
==== Measures to alleviate bleeding in ''raktatisara'' ====
   −
प्राश्यक्षीरोत्थितंसर्पिःकपिञ्जलरसाशनः |  
+
प्राश्यक्षीरोत्थितंसर्पिःकपिञ्जलरसाशनः | <br />
त्र्यहादारोग्यमाप्नोतिपयसाक्षीरभुक्तथा ||७७||  
+
त्र्यहादारोग्यमाप्नोतिपयसाक्षीरभुक्तथा ||७७|| <br />
   −
पीत्वाशतावरीकल्कंपयसाक्षीरभुग्जयेत् |  
+
पीत्वाशतावरीकल्कंपयसाक्षीरभुग्जयेत् | <br />
रक्तातिसारंपीत्वावातयासिद्धंघृतंनरः ||७८||  
+
रक्तातिसारंपीत्वावातयासिद्धंघृतंनरः ||७८|| <br />
   −
घृतंयवागूमण्डेनकुटजस्यफलैःशृतम् |  
+
घृतंयवागूमण्डेनकुटजस्यफलैःशृतम् | <br />
पेयंतस्यानुपातव्यापेयारक्तोपशान्तये ||७९||
+
पेयंतस्यानुपातव्यापेयारक्तोपशान्तये ||७९||<br />
   −
prāśya kṣīrōtthitaṁ sarpiḥ kapiñjalarasāśanaḥ|  
+
prāśya kṣīrōtthitaṁ sarpiḥ kapiñjalarasāśanaḥ| <br />
tryahādārōgyamāpnōti payasā kṣīrabhuk tathā||77||  
+
tryahādārōgyamāpnōti payasā kṣīrabhuk tathā||77|| <br />
   −
pītvā śatāvarīkalkaṁ payasā kṣīrabhugjayēt|  
+
pītvā śatāvarīkalkaṁ payasā kṣīrabhugjayēt| <br />
raktātisāraṁ pītvā vā tayā siddhaṁ ghr̥taṁ naraḥ||78||  
+
raktātisāraṁ pītvā vā tayā siddhaṁ ghr̥taṁ naraḥ||78|| <br />
   −
ghr̥taṁ yavāgūmaṇḍēna kuṭajasya phalaiḥ śr̥tam|  
+
ghr̥taṁ yavāgūmaṇḍēna kuṭajasya phalaiḥ śr̥tam| <br />
pēyaṁ tasyānu pātavyā pēyā raktōpaśāntayē||79||  
+
pēyaṁ tasyānu pātavyā pēyā raktōpaśāntayē||79|| <br />
   −
prAshya kShIrotthitaM sarpiH kapi~jjalarasAshanaH|  
+
prAshya kShIrotthitaM sarpiH kapi~jjalarasAshanaH| <br />
tryahAdArogyamApnoti payasA kShIrabhuk tathA||77||  
+
tryahAdArogyamApnoti payasA kShIrabhuk tathA||77|| <br />
   −
pItvA shatAvarIkalkaM payasA kShIrabhugjayet|  
+
pItvA shatAvarIkalkaM payasA kShIrabhugjayet| <br />
raktAtisAraM pItvA vA tayA siddhaM ghRutaM naraH||78||  
+
raktAtisAraM pItvA vA tayA siddhaM ghRutaM naraH||78|| <br />
   −
ghRutaM yavAgUmaNDena kuTajasya phalaiH shRutam|  
+
ghRutaM yavAgUmaNDena kuTajasya phalaiH shRutam| <br />
peyaM tasyAnu pAtavyA peyA raktopashAntaye||79||  
+
peyaM tasyAnu pAtavyA peyA raktopashAntaye||79|| <br />
    
*After taking ghee collected from the cream of milk along with milk, the patient should take the meat soup of ''kapinjala''. During this therapy, he should take milk in adequate quantity. It cures ''raktatisara'' in three days.
 
*After taking ghee collected from the cream of milk along with milk, the patient should take the meat soup of ''kapinjala''. During this therapy, he should take milk in adequate quantity. It cures ''raktatisara'' in three days.
Line 1,080: Line 1,091:  
==== Treatment of ''sannipataja atisara'' ====
 
==== Treatment of ''sannipataja atisara'' ====
   −
त्वक्चदारुहरिद्रायाःकुटजस्यफलानिच |  
+
त्वक्चदारुहरिद्रायाःकुटजस्यफलानिच | <br />
पिप्पलीशृङ्गवेरंचद्राक्षाकटुकरोहिणी ||८०||  
+
पिप्पलीशृङ्गवेरंचद्राक्षाकटुकरोहिणी ||८०|| <br />
   −
षड्भिरेतैर्घृतंसिद्धंपेयामण्डावचारितम् |  
+
षड्भिरेतैर्घृतंसिद्धंपेयामण्डावचारितम् | <br />
अतीसारंजयेच्छीघ्रंत्रिदोषमपिदारुणम् ||८१||
+
अतीसारंजयेच्छीघ्रंत्रिदोषमपिदारुणम् ||८१||<br />
   −
tvak ca dāruharidrāyāḥ kuṭajasya phalāni ca|  
+
tvak ca dāruharidrāyāḥ kuṭajasya phalāni ca| <br />
pippalī śr̥ṅgavēraṁ ca drākṣā kaṭukarōhiṇī||80||  
+
pippalī śr̥ṅgavēraṁ ca drākṣā kaṭukarōhiṇī||80|| <br />
   −
ṣaḍbhirētairghr̥taṁ siddhaṁ pēyāmaṇḍāvacāritam|  
+
ṣaḍbhirētairghr̥taṁ siddhaṁ pēyāmaṇḍāvacāritam| <br />
atīsāraṁ jayēcchīghraṁ tridōṣamapi dāruṇam||81||  
+
atīsāraṁ jayēcchīghraṁ tridōṣamapi dāruṇam||81|| <br />
   −
tvak ca dAruharidrAyAH kuTajasya phalAni ca|  
+
tvak ca dAruharidrAyAH kuTajasya phalAni ca| <br />
pippalI shRu~ggaveraM ca drAkShA kaTukarohiNI||80||
+
pippalI shRu~ggaveraM ca drAkShA kaTukarohiNI||80||<br />
 
   
 
   
ShaDbhiretairghRutaM siddhaM peyAmaNDAvacAritam|  
+
ShaDbhiretairghRutaM siddhaM peyAmaNDAvacAritam| <br />
atIsAraM jayecchIghraM tridoShamapi dAruNam||81||  
+
atIsAraM jayecchIghraM tridoShamapi dAruNam||81|| <br />
    
Ghee should be cooked by adding the six drugs, viz., the bark of ''daru-haridra'', fruits of ''kutaja, pippali, shringavera, draksa'' and ''katukarohini''. Intake of ''peya'' (thin gruel) and ''manda'' (very thin gruel) along with this medicated ghee cures a serious type of diarrhea even if caused by ''sannipata'' (simultaneous aggravation of all the three ''doshas'').[80-81]
 
Ghee should be cooked by adding the six drugs, viz., the bark of ''daru-haridra'', fruits of ''kutaja, pippali, shringavera, draksa'' and ''katukarohini''. Intake of ''peya'' (thin gruel) and ''manda'' (very thin gruel) along with this medicated ghee cures a serious type of diarrhea even if caused by ''sannipata'' (simultaneous aggravation of all the three ''doshas'').[80-81]
Line 1,102: Line 1,113:  
==== Hemostatic recipes ====
 
==== Hemostatic recipes ====
   −
कृष्णमृन्मधुकंशङ्खंरुधिरंतण्डुलोदकम् |  
+
कृष्णमृन्मधुकंशङ्खंरुधिरंतण्डुलोदकम् | <br />
पीतमेकत्रसक्षौद्रंरक्तसङ्ग्रहणंपरम् ||८२||  
+
पीतमेकत्रसक्षौद्रंरक्तसङ्ग्रहणंपरम् ||८२|| <br />
   −
पीतःप्रियङ्गुकाकल्कःसक्षौद्रस्तण्डुलाम्भसा |  
+
पीतःप्रियङ्गुकाकल्कःसक्षौद्रस्तण्डुलाम्भसा | <br />
रक्तस्रावंजयेच्छीघ्रंधन्वमांसरसाशिनः ||८३||  
+
रक्तस्रावंजयेच्छीघ्रंधन्वमांसरसाशिनः ||८३|| <br />
   −
कल्कस्तिलानांकृष्णानांशर्करापञ्चभागिकः |  
+
कल्कस्तिलानांकृष्णानांशर्करापञ्चभागिकः | <br />
आजेनपयसापीतःसद्योरक्तंनियच्छति ||८४||
+
आजेनपयसापीतःसद्योरक्तंनियच्छति ||८४||<br />
   −
पलंवत्सकबीजस्यश्रपयित्वारसंपिबेत् |  
+
पलंवत्सकबीजस्यश्रपयित्वारसंपिबेत् | <br />
योरसाशीजयेच्छीघ्रंसपैत्तंजठरामयम् ||८५||  
+
योरसाशीजयेच्छीघ्रंसपैत्तंजठरामयम् ||८५|| <br />
   −
पीत्वासशर्कराक्षौद्रंचन्दनंतण्डुलाम्भसा |  
+
पीत्वासशर्कराक्षौद्रंचन्दनंतण्डुलाम्भसा | <br />
दाहतृष्णाप्रमेहेभ्योरक्तस्रावाच्चमुच्यते ||८६||
+
दाहतृष्णाप्रमेहेभ्योरक्तस्रावाच्चमुच्यते ||८६||<br />
   −
kr̥ṣṇamr̥nmadhukaṁ śaṅkhaṁ rudhiraṁ taṇḍulōdakam|  
+
kr̥ṣṇamr̥nmadhukaṁ śaṅkhaṁ rudhiraṁ taṇḍulōdakam| <br />
pītamēkatra sakṣaudraṁ raktasaṅgrahaṇaṁ param||82||  
+
pītamēkatra sakṣaudraṁ raktasaṅgrahaṇaṁ param||82|| <br />
   −
pītaḥ priyaṅgukākalkaḥ sakṣaudrastaṇḍulāmbhasā|  
+
pītaḥ priyaṅgukākalkaḥ sakṣaudrastaṇḍulāmbhasā| <br />
raktasrāvaṁ jayēcchīghraṁ dhanvamāṁsarasāśinaḥ||83||  
+
raktasrāvaṁ jayēcchīghraṁ dhanvamāṁsarasāśinaḥ||83|| <br />
   −
kalkastilānāṁ kr̥ṣṇānāṁ śarkarāpañcabhāgikaḥ|  
+
kalkastilānāṁ kr̥ṣṇānāṁ śarkarāpañcabhāgikaḥ| <br />
ājēna payasā pītaḥ sadyō raktaṁ niyacchati||84||  
+
ājēna payasā pītaḥ sadyō raktaṁ niyacchati||84|| <br />
   −
palaṁ vatsakabījasya śrapayitvā rasaṁ pibēt|  
+
palaṁ vatsakabījasya śrapayitvā rasaṁ pibēt| <br />
yō rasāśī jayēcchīghraṁ sa paittaṁ jaṭharāmayam||85||  
+
yō rasāśī jayēcchīghraṁ sa paittaṁ jaṭharāmayam||85|| <br />
   −
pītvā saśarkarākṣaudraṁ candanaṁ taṇḍulāmbhasā|  
+
pītvā saśarkarākṣaudraṁ candanaṁ taṇḍulāmbhasā| <br />
dāhatr̥ṣṇāpramēhēbhyō raktasrāvācca mucyatē||86||  
+
dāhatr̥ṣṇāpramēhēbhyō raktasrāvācca mucyatē||86|| <br />
   −
kRuShNamRunmadhukaM sha~gkhaM rudhiraM taNDulodakam|  
+
kRuShNamRunmadhukaM sha~gkhaM rudhiraM taNDulodakam| <br />
pItamekatra sakShaudraM raktasa~ggrahaNaM param||82||  
+
pItamekatra sakShaudraM raktasa~ggrahaNaM param||82|| <br />
   −
pItaH priya~ggukAkalkaH sakShaudrastaNDulAmbhasA|  
+
pItaH priya~ggukAkalkaH sakShaudrastaNDulAmbhasA| <br />
raktasrAvaM jayecchIghraM dhanvamAMsarasAshinaH||83||  
+
raktasrAvaM jayecchIghraM dhanvamAMsarasAshinaH||83|| <br />
   −
kalkastilAnAM kRuShNAnAM sharkarApa~jcabhAgikaH|  
+
kalkastilAnAM kRuShNAnAM sharkarApa~jcabhAgikaH| <br />
Ajena payasA pItaH sadyo raktaM niyacchati||84||  
+
Ajena payasA pItaH sadyo raktaM niyacchati||84|| <br />
   −
palaM vatsakabIjasya shrapayitvA rasaM pibet|  
+
palaM vatsakabIjasya shrapayitvA rasaM pibet| <br />
yo rasAshI jayecchIghraM sa paittaM jaTharAmayam||85||  
+
yo rasAshI jayecchIghraM sa paittaM jaTharAmayam||85|| <br />
   −
pItvA sasharkarAkShaudraM candanaM taNDulAmbhasA|  
+
pItvA sasharkarAkShaudraM candanaM taNDulAmbhasA| <br />
dAhatRuShNApramehebhyo raktasrAvAcca mucyate||86||  
+
dAhatRuShNApramehebhyo raktasrAvAcca mucyate||86|| <br />
    
*Intake of ''krishnamrita'' (black earth), ''madhuka, shankha, rudhira'' (blood or ''kesara'') and rice-water, mixed with honey controls bleeding instantaneously.
 
*Intake of ''krishnamrita'' (black earth), ''madhuka, shankha, rudhira'' (blood or ''kesara'') and rice-water, mixed with honey controls bleeding instantaneously.
Line 1,155: Line 1,166:  
==== Treatment of anal suppuration ====
 
==== Treatment of anal suppuration ====
   −
गुदोबहुभिरुत्थानैर्यस्यपित्तेनपच्यते |  
+
गुदोबहुभिरुत्थानैर्यस्यपित्तेनपच्यते | <br />
सेचयेत्तंसुशीतेनपटोलमधुकाम्बुना ||८७||  
+
सेचयेत्तंसुशीतेनपटोलमधुकाम्बुना ||८७|| <br />
   −
पञ्चवल्कमधूकानांरसैरिक्षुरसैर्घृतैः |  
+
पञ्चवल्कमधूकानांरसैरिक्षुरसैर्घृतैः | <br />
छागैर्गव्यैःपयोभिर्वाशर्कराक्षौद्रसंयुतैः ||८८||
+
छागैर्गव्यैःपयोभिर्वाशर्कराक्षौद्रसंयुतैः ||८८||<br />
   −
प्रक्षालनानांकल्कैर्वाससर्पिष्कैःप्रलेपयेत् |  
+
प्रक्षालनानांकल्कैर्वाससर्पिष्कैःप्रलेपयेत् | <br />
एषांवासुकृतैश्चूर्णैस्तंगुदंप्रतिसारयेत् ||८९||  
+
एषांवासुकृतैश्चूर्णैस्तंगुदंप्रतिसारयेत् ||८९|| <br />
   −
धातकीलोध्रचूर्णैर्वासमांशैःप्रतिसारयेत् |  
+
धातकीलोध्रचूर्णैर्वासमांशैःप्रतिसारयेत् | <br />
तथास्रवतिनोरक्तंगुदंतैःप्रतिसारितम् ||९०||  
+
तथास्रवतिनोरक्तंगुदंतैःप्रतिसारितम् ||९०|| <br />
   −
पक्वताप्रशमंयातिवेदनाचोपशाम्यति |  
+
पक्वताप्रशमंयातिवेदनाचोपशाम्यति | <br />
यथोक्तैःसेचनैःशीतैःशोणितेऽतिस्रवत्यपि ||९१||  
+
यथोक्तैःसेचनैःशीतैःशोणितेऽतिस्रवत्यपि ||९१|| <br />
   −
गुदवङ्क्षणकट्यूरुसेचयेद्घृतभावितम् |  
+
गुदवङ्क्षणकट्यूरुसेचयेद्घृतभावितम् | <br />
चन्दनाद्येनतैलेनशतधौतेनसर्पिषा ||९२||  
+
चन्दनाद्येनतैलेनशतधौतेनसर्पिषा ||९२|| <br />
   −
कार्पाससङ्गृहीतेनसेचयेद्गुदवङ्क्षणम् |९३|
+
कार्पाससङ्गृहीतेनसेचयेद्गुदवङ्क्षणम् |९३| <br />
   −
gudō bahubhirutthānairyasya pittēna pacyatē|  
+
gudō bahubhirutthānairyasya pittēna pacyatē| <br />
sēcayēttaṁ suśītēna paṭōlamadhukāmbunā||87||  
+
sēcayēttaṁ suśītēna paṭōlamadhukāmbunā||87|| <br />
   −
pañcavalkamadhūkānāṁ rasairikṣurasairghr̥taiḥ|  
+
pañcavalkamadhūkānāṁ rasairikṣurasairghr̥taiḥ| <br />
chāgairgavyaiḥ payōbhirvā śarkarākṣaudrasaṁyutaiḥ||88||  
+
chāgairgavyaiḥ payōbhirvā śarkarākṣaudrasaṁyutaiḥ||88|| <br /> 
 
                                                              
 
                                                              
prakṣālanānāṁ kalkairvā sasarpiṣkaiḥ pralēpayēt|  
+
prakṣālanānāṁ kalkairvā sasarpiṣkaiḥ pralēpayēt| <br />
ēṣāṁ vā sukr̥taiścūrṇaistaṁ gudaṁ prAtisārayēt||89||  
+
ēṣāṁ vā sukr̥taiścūrṇaistaṁ gudaṁ prAtisārayēt||89|| <br />
   −
dhātakīlōdhracūrṇairvā samāṁśaiḥ prAtisārayēt|  
+
dhātakīlōdhracūrṇairvā samāṁśaiḥ prAtisārayēt| <br />
tathā sravati nō raktaṁ gudaṁ taiḥ pratisāritam||90||
+
tathā sravati nō raktaṁ gudaṁ taiḥ pratisāritam||90||<br />
 
   
 
   
pakvatā praśamaṁ yāti vēdanā cōpaśāmyati|  
+
pakvatā praśamaṁ yāti vēdanā cōpaśāmyati| <br />
yathōktaiḥ sēcanaiḥ śītaiḥ śōṇitē'tisravatyapi||91||  
+
yathōktaiḥ sēcanaiḥ śītaiḥ śōṇitē'tisravatyapi||91|| <br />
   −
gudavaṅkṣaṇakaṭyūru sēcayēdghr̥tabhāvitam|  
+
gudavaṅkṣaṇakaṭyūru sēcayēdghr̥tabhāvitam| <br />
candanādyēna tailēna śatadhautēna sarpiṣā||92||  
+
candanādyēna tailēna śatadhautēna sarpiṣā||92|| <br />
   −
kārpāsasaṅgr̥hītēna sēcayēdgudavaṅkṣaṇam|93|  
+
kārpāsasaṅgr̥hītēna sēcayēdgudavaṅkṣaṇam|93| <br />
   −
gudo bahubhirutthAnairyasya pittena pacyate|  
+
gudo bahubhirutthAnairyasya pittena pacyate| <br />
secayettaM sushItena paTolamadhukAmbunA||87||  
+
secayettaM sushItena paTolamadhukAmbunA||87|| <br />
   −
pa~jcavalkamadhUkAnAM rasairikShurasairghRutaiH|  
+
pa~jcavalkamadhUkAnAM rasairikShurasairghRutaiH| <br />
chAgairgavyaiH payobhirvA sharkarAkShaudrasaMyutaiH||88||  
+
chAgairgavyaiH payobhirvA sharkarAkShaudrasaMyutaiH||88|| <br />
   −
prakShAlanAnAM kalkairvA sasarpiShkaiH pralepayet|  
+
prakShAlanAnAM kalkairvA sasarpiShkaiH pralepayet| <br />
eShAM vA sukRutaishcUrNaistaM gudaM pratisArayet||89||  
+
eShAM vA sukRutaishcUrNaistaM gudaM pratisArayet||89|| <br />
   −
dhAtakIlodhracUrNairvA samAMshaiH pratisArayet|  
+
dhAtakIlodhracUrNairvA samAMshaiH pratisArayet| <br />
tathA sravati no raktaM gudaM taiH pratisAritam||90||  
+
tathA sravati no raktaM gudaM taiH pratisAritam||90|| <br />
   −
pakvatA prashamaM yAti vedanA copashAmyati|  
+
pakvatA prashamaM yAti vedanA copashAmyati| <br />
yathoktaiH secanaiH shItaiH shoNite~atisravatyapi||91||  
+
yathoktaiH secanaiH shItaiH shoNite~atisravatyapi||91|| <br />
   −
gudava~gkShaNakaTyUru secayedghRutabhAvitam|  
+
gudava~gkShaNakaTyUru secayedghRutabhAvitam| <br />
candanAdyena tailena shatadhautena sarpiShA||92||  
+
candanAdyena tailena shatadhautena sarpiShA||92|| <br />
   −
kArpAsasa~ggRuhItena secayedgudava~gkShaNam|93|  
+
kArpAsasa~ggRuhItena secayedgudava~gkShaNam|93| <br />
    
Aggravated ''pitta'' suppurates the anus due to frequent evacuation of stool. The anus of such a patient should be sprinkled and applied with the following recipes which stops bleeding and pacifies suppuration and pain.
 
Aggravated ''pitta'' suppurates the anus due to frequent evacuation of stool. The anus of such a patient should be sprinkled and applied with the following recipes which stops bleeding and pacifies suppuration and pain.
Line 1,224: Line 1,235:  
==== ''Pichcha-basti'' (mucilaginous enema) for dysentery ====
 
==== ''Pichcha-basti'' (mucilaginous enema) for dysentery ====
   −
अल्पाल्पंबहुशोरक्तंसशूलमुपवेश्यते ||९३||  
+
अल्पाल्पंबहुशोरक्तंसशूलमुपवेश्यते ||९३|| <br />
 +
 
 +
यदावायुर्विबद्धश्चकृच्छ्रंचरतिवानवा | <br />
 +
पिञ्छाबस्तिंतदातस्ययथोक्तमुपकल्पयेत् ||९४|| <br />
   −
यदावायुर्विबद्धश्चकृच्छ्रंचरतिवानवा |  
+
प्रपौण्डरीकसिद्धेनसर्पिषाचानुवासयेत् | <br />
पिञ्छाबस्तिंतदातस्ययथोक्तमुपकल्पयेत् ||९४||  
+
प्रायशोदुर्बलगुदाश्चिरकालातिसारिणः ||९५|| <br />
   −
प्रपौण्डरीकसिद्धेनसर्पिषाचानुवासयेत् |
+
तस्मादभीक्ष्णशस्तेषांगुदेस्नेहंप्रयोजयेत् |९६| <br />
प्रायशोदुर्बलगुदाश्चिरकालातिसारिणः ||९५||  
     −
तस्मादभीक्ष्णशस्तेषांगुदेस्नेहंप्रयोजयेत् |९६|
+
alpālpaṁ bahuśō raktaṁ saśūlamupavēśyatē||93|| <br />
alpālpaṁ bahuśō raktaṁ saśūlamupavēśyatē||93||  
     −
yadā vāyurvibaddhaśca kr̥cchraṁ carati vā na vā|  
+
yadā vāyurvibaddhaśca kr̥cchraṁ carati vā na vā| <br />
picchābastiṁ tadā tasya yathōktamupakalpayēt||94||  
+
picchābastiṁ tadā tasya yathōktamupakalpayēt||94|| <br />
   −
prapauṇḍarīkasiddhēna sarpiṣā cānuvāsayēt|  
+
prapauṇḍarīkasiddhēna sarpiṣā cānuvāsayēt| <br />
prāyaśō durbalagudāścirakālātisāriṇaḥ||95||  
+
prāyaśō durbalagudāścirakālātisāriṇaḥ||95|| <br />
   −
tasmādabhīkṣṇaśastēṣāṁ gudē snēhaṁ prayōjayēt|96|  
+
tasmādabhīkṣṇaśastēṣāṁ gudē snēhaṁ prayōjayēt|96| <br />
   −
alpAlpaM bahusho raktaM sashUlamupaveshyate||93||  
+
alpAlpaM bahusho raktaM sashUlamupaveshyate||93|| <br />
   −
yadA vAyurvibaddhashca kRucchraM carati vA na vA|  
+
yadA vAyurvibaddhashca kRucchraM carati vA na vA| <br />
picchAbastiM tadA tasya yathoktamupakalpayet||94||  
+
picchAbastiM tadA tasya yathoktamupakalpayet||94|| <br />
   −
prapauNDarIkasiddhena sarpiShA cAnuvAsayet|  
+
prapauNDarIkasiddhena sarpiShA cAnuvAsayet| <br />
prAyasho durbalagudAshcirakAlAtisAriNaH||95||  
+
prAyasho durbalagudAshcirakAlAtisAriNaH||95|| <br />
   −
tasmAdabhIkShNashasteShAM gude snehaM prayojayet|96|  
+
tasmAdabhIkShNashasteShAM gude snehaM prayojayet|96| <br />
    
When the movement of the aggravated ''vata'' (flatus) gets obstructed or moves with difficulty or seizing of ''vata'' inside the abdomen, then the patient voids blood frequently in small quantities which is associated with pain. ''Piccha-basti'' should be administered to such patients. This type of patient may also be managed by ''anuvasana basti'' given with medicated ghee prepared with ''prapaundarika''. Because of chronic diarrhea, the anus of the patient generally becomes weak. Therefore cotton soaked in medicated ghee should be inserted into the anus frequently or ''anuvasana basti'' with medicated ghee is given [93-95½ ].
 
When the movement of the aggravated ''vata'' (flatus) gets obstructed or moves with difficulty or seizing of ''vata'' inside the abdomen, then the patient voids blood frequently in small quantities which is associated with pain. ''Piccha-basti'' should be administered to such patients. This type of patient may also be managed by ''anuvasana basti'' given with medicated ghee prepared with ''prapaundarika''. Because of chronic diarrhea, the anus of the patient generally becomes weak. Therefore cotton soaked in medicated ghee should be inserted into the anus frequently or ''anuvasana basti'' with medicated ghee is given [93-95½ ].
Line 1,257: Line 1,269:  
==== Medicated enema and recipes of linctus ====
 
==== Medicated enema and recipes of linctus ====
   −
पवनोऽतिप्रवृत्तोहिस्वेस्थानेलभतेऽधिकम् ||९६||  
+
पवनोऽतिप्रवृत्तोहिस्वेस्थानेलभतेऽधिकम् ||९६|| <br />
   −
बलंतस्यसपित्तस्यजयार्थेबस्तिरुत्तमः |  
+
बलंतस्यसपित्तस्यजयार्थेबस्तिरुत्तमः | <br />
रक्तंविट्सहितंपूर्वंपश्चाद्वायोऽतिसार्यते ||९७||  
+
रक्तंविट्सहितंपूर्वंपश्चाद्वायोऽतिसार्यते ||९७|| <br />
   −
शतावरीघृतंतस्यलेहार्थमुपकल्पयेत् |  
+
शतावरीघृतंतस्यलेहार्थमुपकल्पयेत् | <br />
शर्करार्धांशिकंलीढंनवनीतंनवोद्धृतम् ||९८||  
+
शर्करार्धांशिकंलीढंनवनीतंनवोद्धृतम् ||९८|| <br />
   −
क्षौद्रपादंजयेच्छीघ्रंतंविकारंहिताशिनः |  
+
क्षौद्रपादंजयेच्छीघ्रंतंविकारंहिताशिनः | <br />
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थशुङ्गानापोथ्यवासयेत् ||९९||  
+
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थशुङ्गानापोथ्यवासयेत् ||९९|| <br />
   −
अहोरात्रंजलेतप्तेघृतंतेनाम्भसापचेत् |  
+
अहोरात्रंजलेतप्तेघृतंतेनाम्भसापचेत् | <br />
तदर्धशर्करायुक्तंलिह्यात्सक्षौद्रपादिकम् ||१००||  
+
तदर्धशर्करायुक्तंलिह्यात्सक्षौद्रपादिकम् ||१००|| <br />
   −
अधोवायदिवाऽप्यूर्ध्वंयस्यरक्तंप्रवर्तते |१०१|
+
अधोवायदिवाऽप्यूर्ध्वंयस्यरक्तंप्रवर्तते |१०१| <br />
   −
pavanō'tipravr̥ttō hi svē sthānē labhatē'dhikam||96||  
+
pavanō'tipravr̥ttō hi svē sthānē labhatē'dhikam||96|| <br />
   −
balaṁ tasya sapittasya jayārthē bastiruttamaḥ|  
+
balaṁ tasya sapittasya jayārthē bastiruttamaḥ| <br />
raktaṁ viṭsahitaṁ pūrvaṁ paścādvā yō'tisāryatē||97||  
+
raktaṁ viṭsahitaṁ pūrvaṁ paścādvā yō'tisāryatē||97|| <br />
   −
śatāvarīghr̥taṁ tasya lēhārthamupakalpayēt|  
+
śatāvarīghr̥taṁ tasya lēhārthamupakalpayēt| <br />
śarkarārdhāṁśikaṁ līḍhaṁ navanītaṁ navōddhr̥tam||98||  
+
śarkarārdhāṁśikaṁ līḍhaṁ navanītaṁ navōddhr̥tam||98|| <br />
   −
kṣaudrapādaṁ jayēcchīghraṁ taṁ vikāraṁ hitāśinaḥ|  
+
kṣaudrapādaṁ jayēcchīghraṁ taṁ vikāraṁ hitāśinaḥ| <br />
nyagrōdhōdumbarāśvatthaśuṅgānāpōthya vāsayēt||99||  
+
nyagrōdhōdumbarāśvatthaśuṅgānāpōthya vāsayēt||99|| <br />
   −
ahōrātraṁ jalē taptē ghr̥taṁ tēnāmbhasā pacēt|  
+
ahōrātraṁ jalē taptē ghr̥taṁ tēnāmbhasā pacēt| <br />
tadardhaśarkarāyuktaṁ lihyāt sakṣaudrapādikam||100||  
+
tadardhaśarkarāyuktaṁ lihyāt sakṣaudrapādikam||100|| <br />
   −
adhō vā yadi vā'pyūrdhvaṁ yasya raktaṁ pravartatē|101|
+
adhō vā yadi vā'pyūrdhvaṁ yasya raktaṁ pravartatē|101| <br />
   −
pavano~atipravRutto hi sve sthAne labhate~adhikam||96||  
+
pavano~atipravRutto hi sve sthAne labhate~adhikam||96|| <br />
   −
balaM tasya sapittasya jayArthe bastiruttamaH|  
+
balaM tasya sapittasya jayArthe bastiruttamaH| <br />
raktaM viTsahitaM pUrvaM pashcAdvA yo~atisAryate||97||  
+
raktaM viTsahitaM pUrvaM pashcAdvA yo~atisAryate||97|| <br />
   −
shatAvarIghRutaM tasya lehArthamupakalpayet|  
+
shatAvarIghRutaM tasya lehArthamupakalpayet| <br />
sharkarArdhAMshikaM lIDhaM navanItaM navoddhRutam||98||  
+
sharkarArdhAMshikaM lIDhaM navanItaM navoddhRutam||98|| <br />
   −
kShaudrapAdaM jayecchIghraM taM vikAraM hitAshinaH|  
+
kShaudrapAdaM jayecchIghraM taM vikAraM hitAshinaH| <br />
nyagrodhodumbarAshvatthashu~ggAnApothya vAsayet||99||  
+
nyagrodhodumbarAshvatthashu~ggAnApothya vAsayet||99|| <br />
   −
ahorAtraM jale tapte ghRutaM tenAmbhasA pacet|  
+
ahorAtraM jale tapte ghRutaM tenAmbhasA pacet| <br />
tadardhasharkarAyuktaM lihyAt sakShaudrapAdikam||100||  
+
tadardhasharkarAyuktaM lihyAt sakShaudrapAdikam||100|| <br />
   −
adho vA yadi vA~apyUrdhvaM yasya raktaM pravartate|101|  
+
adho vA yadi vA~apyUrdhvaM yasya raktaM pravartate|101| <br />
    
*The aggravated vata becomes stronger in its own site in ''atisara'' patients. For the pacification of aggravated ''vata'' associated with ''pitta'' (which takes place in bloody diarrhea), ''basti'' (both the ''anuvasana'' and ''niruha'' types) is the best therapy.
 
*The aggravated vata becomes stronger in its own site in ''atisara'' patients. For the pacification of aggravated ''vata'' associated with ''pitta'' (which takes place in bloody diarrhea), ''basti'' (both the ''anuvasana'' and ''niruha'' types) is the best therapy.
Line 1,311: Line 1,323:  
==== Suppuration of anal sphincters ====
 
==== Suppuration of anal sphincters ====
   −
यस्त्वेवंदुर्बलोमोहात्पित्तलान्येवसेवते ||१०१||  
+
यस्त्वेवंदुर्बलोमोहात्पित्तलान्येवसेवते ||१०१|| <br />
   −
दारुणंसवलीपाकंप्राप्यशीघ्रंविपद्यते |१०२|
+
दारुणंसवलीपाकंप्राप्यशीघ्रंविपद्यते |१०२|<br />
   −
yastvēvaṁ durbalō mōhāt pittalānyēva sēvatē||101||  
+
yastvēvaṁ durbalō mōhāt pittalānyēva sēvatē||101|| <br />
   −
dāruṇaṁ sa valīpākaṁ prāpya śīghraṁ vipadyatē|102|  
+
dāruṇaṁ sa valīpākaṁ prāpya śīghraṁ vipadyatē|102| <br />
   −
yastvevaM durbalo mohAt pittalAnyeva sevate||101||  
+
yastvevaM durbalo mohAt pittalAnyeva sevate||101|| <br />
   −
dAruNaM sa valIpAkaM prApya shIghraM vipadyate|102|  
+
dAruNaM sa valIpAkaM prApya shIghraM vipadyate|102| <br />
    
A patient who has become weak because of ''raktatisara'', if indulges in ''pitta''-aggravating ingredients out of ignorance, then the anal sphincters gets suppurated. This is a serious condition leading to instantaneous death [101½].
 
A patient who has become weak because of ''raktatisara'', if indulges in ''pitta''-aggravating ingredients out of ignorance, then the anal sphincters gets suppurated. This is a serious condition leading to instantaneous death [101½].
Line 1,327: Line 1,339:  
==== Treatment of ''kaphaja atisara'' ====
 
==== Treatment of ''kaphaja atisara'' ====
   −
श्लेष्मातिसारेप्रथमंहितंलङ्घनपाचनम् ||१०२||  
+
श्लेष्मातिसारेप्रथमंहितंलङ्घनपाचनम् ||१०२|| <br />
   −
योज्यश्चामातिसारघ्नोयथोक्तोदीपनोगणः |  
+
योज्यश्चामातिसारघ्नोयथोक्तोदीपनोगणः | <br />
लङ्घितस्यानुपूर्व्यांचकृतायांननिवर्तते ||१०३||  
+
लङ्घितस्यानुपूर्व्यांचकृतायांननिवर्तते ||१०३|| <br />
   −
कफजोयद्यतीसारःकफघ्नैस्तमुपाचरेत् |                                        
+
कफजोयद्यतीसारःकफघ्नैस्तमुपाचरेत् |           <br />                             
बिल्वंकर्कटिकामुस्तमभयाविश्वभेषजम् ||१०४||
+
बिल्वंकर्कटिकामुस्तमभयाविश्वभेषजम् ||१०४|| <br />
 
   
 
   
वचाविडङ्गंभूतीकंधान्यकंदेवदारुच |  
+
वचाविडङ्गंभूतीकंधान्यकंदेवदारुच | <br />
कुष्ठंसातिविषापाठाचव्यंकटुकरोहिणी ||१०५||  
+
कुष्ठंसातिविषापाठाचव्यंकटुकरोहिणी ||१०५|| <br />
   −
पिप्पलीपिप्पलीमूलंचित्रकंहस्तिपिप्पली |  
+
पिप्पलीपिप्पलीमूलंचित्रकंहस्तिपिप्पली | <br />
योगाञ्छ्लोकार्धविहितांश्चतुरस्तान्प्रयोजयेत् ||१०६||  
+
योगाञ्छ्लोकार्धविहितांश्चतुरस्तान्प्रयोजयेत् ||१०६|| <br />
   −
शृताञ्छ्लेष्मातिसारेषुकायाग्निबलवर्धनान् |  
+
शृताञ्छ्लेष्मातिसारेषुकायाग्निबलवर्धनान् | <br />
अजाजीमसितांपाठांनागरंमरिचानिच ||१०७||  
+
अजाजीमसितांपाठांनागरंमरिचानिच ||१०७|| <br />
   −
धातकीद्विगुणंदद्यान्मातुलुङ्गरसाप्लुतम् |  
+
धातकीद्विगुणंदद्यान्मातुलुङ्गरसाप्लुतम् | <br />
रसाञ्जनंसातिविषंकुटजस्यफलानिच ||१०८||  
+
रसाञ्जनंसातिविषंकुटजस्यफलानिच ||१०८|| <br />
   −
धातकीद्विगुणंदद्यात्पातुंसक्षौद्रनागरम् |  
+
धातकीद्विगुणंदद्यात्पातुंसक्षौद्रनागरम् | <br />
धातकीनागरंबिल्वंलोध्रंपद्मस्यकेशरम् ||१०९||  
+
धातकीनागरंबिल्वंलोध्रंपद्मस्यकेशरम् ||१०९|| <br />
   −
जम्बूत्वङ्नागरंधान्यंपाठामोचरसोबला |  
+
जम्बूत्वङ्नागरंधान्यंपाठामोचरसोबला | <br />
समङ्गाधातकीबिल्वमध्यंजम्ब्वाम्रयोस्त्वचः ||११०||  
+
समङ्गाधातकीबिल्वमध्यंजम्ब्वाम्रयोस्त्वचः ||११०|| <br />
   −
कपित्थानिविडङ्गानिनागरंमरिचानिच |  
+
कपित्थानिविडङ्गानिनागरंमरिचानिच | <br />
चाङ्गेरीकोलतक्राम्लांश्चतुरस्तान्कफोत्तरे ||१११||  
+
चाङ्गेरीकोलतक्राम्लांश्चतुरस्तान्कफोत्तरे ||१११|| <br />
   −
श्लोकार्धविहितान्दद्यात्सस्नेहलवणान्खडान् |  
+
श्लोकार्धविहितान्दद्यात्सस्नेहलवणान्खडान् | <br />
कपित्थमध्यंलीढ्वातुसव्योषक्षौद्रशर्करम् ||११२||  
+
कपित्थमध्यंलीढ्वातुसव्योषक्षौद्रशर्करम् ||११२|| <br />
   −
कट्फलंमधुयुक्तंवामुच्यतेजठरामयात् |११३|
+
कट्फलंमधुयुक्तंवामुच्यतेजठरामयात् |११३| <br />
   −
ślēṣmātisārē prathamaṁ hitaṁ laṅghanapācanam||102||  
+
ślēṣmātisārē prathamaṁ hitaṁ laṅghanapācanam||102|| <br />
   −
yōjyaścāmātisāraghnō yathōktō dīpanō gaṇaḥ|  
+
yōjyaścāmātisāraghnō yathōktō dīpanō gaṇaḥ| <br />
laṅghitasyānupūrvyāṁ ca kr̥tāyāṁ na nivartatē||103||  
+
laṅghitasyānupūrvyāṁ ca kr̥tāyāṁ na nivartatē||103|| <br />
   −
kaphajō yadyatīsāraḥ kaphaghnaistamupācarēt   
+
kaphajō yadyatīsāraḥ kaphaghnaistamupācarēt  <br />
bilvaṁ karkaṭikā mustamabhayā viśvabhēṣajam||104||  
+
bilvaṁ karkaṭikā mustamabhayā viśvabhēṣajam||104|| <br />
   −
vacā viḍaṅgaṁ bhūtīkaṁ dhānyakaṁ dēvadāru ca|  
+
vacā viḍaṅgaṁ bhūtīkaṁ dhānyakaṁ dēvadāru ca| <br />
kuṣṭhaṁ sātiviṣā pāṭhā cavyaṁ kaṭukarōhiṇī||105||  
+
kuṣṭhaṁ sātiviṣā pāṭhā cavyaṁ kaṭukarōhiṇī||105|| <br />
   −
pippalī pippalīmūlaṁ citrakaṁ hastipippalī|  
+
pippalī pippalīmūlaṁ citrakaṁ hastipippalī| <br />
yōgāñchlōkārdhavihitāṁścaturastān prayōjayēt||106||  
+
yōgāñchlōkārdhavihitāṁścaturastān prayōjayēt||106|| <br />
   −
śr̥tāñchlēṣmātisārēṣu kāyāgnibalavardhanān|  
+
śr̥tāñchlēṣmātisārēṣu kāyāgnibalavardhanān| <br />
ajājīmasitāṁ pāṭhāṁ nāgaraṁ maricāni ca||107||  
+
ajājīmasitāṁ pāṭhāṁ nāgaraṁ maricāni ca||107|| <br />
   −
dhātakīdviguṇaṁ dadyānmātuluṅgarasāplutam|  
+
dhātakīdviguṇaṁ dadyānmātuluṅgarasāplutam| <br />
rasāñjanaṁ sātiviṣaṁ kuṭajasya phalāni ca||108||  
+
rasāñjanaṁ sātiviṣaṁ kuṭajasya phalāni ca||108|| <br />
   −
dhātakīdviguṇaṁ dadyāt pātuṁ sakṣaudranāgaram|  
+
dhātakīdviguṇaṁ dadyāt pātuṁ sakṣaudranāgaram| <br />
dhātakī nāgaraṁ bilvaṁ lōdhraṁ padmasya kēśaram||109||  
+
dhātakī nāgaraṁ bilvaṁ lōdhraṁ padmasya kēśaram||109|| <br />
   −
jambūtvaṅnāgaraṁ dhānyaṁ pāṭhā mōcarasō balā|  
+
jambūtvaṅnāgaraṁ dhānyaṁ pāṭhā mōcarasō balā| <br />
samaṅgā dhātakī bilvamadhyaṁ jambvāmrayōstvacaḥ||110||  
+
samaṅgā dhātakī bilvamadhyaṁ jambvāmrayōstvacaḥ||110|| <br />
   −
kapitthāni viḍaṅgāni nāgaraṁ maricāni ca|  
+
kapitthāni viḍaṅgāni nāgaraṁ maricāni ca| <br />
cāṅgērīkōlatakrāmlāṁścaturastān kaphōttarē||111||  
+
cāṅgērīkōlatakrāmlāṁścaturastān kaphōttarē||111|| <br />
   −
ślōkārdhavihitān dadyāt sasnēhalavaṇān khaḍān|  
+
ślōkārdhavihitān dadyāt sasnēhalavaṇān khaḍān| <br />
kapitthamadhyaṁ līḍhvā tu savyōṣakṣaudraśarkaram||112||  
+
kapitthamadhyaṁ līḍhvā tu savyōṣakṣaudraśarkaram||112|| <br />
   −
kaṭphalaṁ madhuyuktaṁ vā mucyatē jaṭharāmayāt|113|  
+
kaṭphalaṁ madhuyuktaṁ vā mucyatē jaṭharāmayāt|113| <br />
   −
shleShmAtisAre prathamaM hitaM la~gghanapAcanam||102||  
+
shleShmAtisAre prathamaM hitaM la~gghanapAcanam||102|| <br />
   −
yojyashcAmAtisAraghno yathokto dIpano gaNaH|  
+
yojyashcAmAtisAraghno yathokto dIpano gaNaH| <br />
la~gghitasyAnupUrvyAM ca kRutAyAM na nivartate||103||  
+
la~gghitasyAnupUrvyAM ca kRutAyAM na nivartate||103|| <br />
   −
kaphajo yadyatIsAraH kaphaghnaistamupAcaret|104|  
+
kaphajo yadyatIsAraH kaphaghnaistamupAcaret|104| <br />
   −
bilvaM karkaTikA mustamabhayA vishvabheShajam||104||
+
bilvaM karkaTikA mustamabhayA vishvabheShajam||104|| <br />
 
   
 
   
vacA viDa~ggaM bhUtIkaM dhAnyakaM devadAru ca|  
+
vacA viDa~ggaM bhUtIkaM dhAnyakaM devadAru ca| <br />
kuShThaM sAtiviShA pAThA cavyaM kaTukarohiNI||105||  
+
kuShThaM sAtiviShA pAThA cavyaM kaTukarohiNI||105|| <br />
   −
pippalI pippalImUlaM citrakaM hastipippalI|  
+
pippalI pippalImUlaM citrakaM hastipippalI| <br />
yogA~jchlokArdhavihitAMshcaturastAn prayojayet||106||  
+
yogA~jchlokArdhavihitAMshcaturastAn prayojayet||106|| <br />
   −
shRutA~jchleShmAtisAreShu kAyAgnibalavardhanAn|  
+
shRutA~jchleShmAtisAreShu kAyAgnibalavardhanAn| <br />
ajAjImasitAM pAThAM nAgaraM maricAni ca||107||  
+
ajAjImasitAM pAThAM nAgaraM maricAni ca||107|| <br />
   −
dhAtakIdviguNaM dadyAnmAtulu~ggarasAplutam|  
+
dhAtakIdviguNaM dadyAnmAtulu~ggarasAplutam| <br />
rasA~jjanaM sAtiviShaM kuTajasya phalAni ca||108||  
+
rasA~jjanaM sAtiviShaM kuTajasya phalAni ca||108|| <br />
   −
dhAtakIdviguNaM dadyAt pAtuM sakShaudranAgaram|  
+
dhAtakIdviguNaM dadyAt pAtuM sakShaudranAgaram| <br />
dhAtakI nAgaraM bilvaM lodhraM padmasya kesharam||109||  
+
dhAtakI nAgaraM bilvaM lodhraM padmasya kesharam||109|| <br />
   −
jambUtva~gnAgaraM dhAnyaM pAThA mocaraso balA|  
+
jambUtva~gnAgaraM dhAnyaM pAThA mocaraso balA| <br />
sama~ggA dhAtakI bilvamadhyaM jambvAmrayostvacaH||110||  
+
sama~ggA dhAtakI bilvamadhyaM jambvAmrayostvacaH||110|| <br />
   −
kapitthAni viDa~ggAni nAgaraM maricAni ca|  
+
kapitthAni viDa~ggAni nAgaraM maricAni ca| <br />
cA~ggerIkolatakrAmlAMshcaturastAn kaphottare||111||  
+
cA~ggerIkolatakrAmlAMshcaturastAn kaphottare||111|| <br />
   −
shlokArdhavihitAn dadyAt sasnehalavaNAn khaDAn|  
+
shlokArdhavihitAn dadyAt sasnehalavaNAn khaDAn| <br />
kapitthamadhyaM lIDhvA tu savyoShakShaudrasharkaram||112||  
+
kapitthamadhyaM lIDhvA tu savyoShakShaudrasharkaram||112|| <br />
   −
kaTphalaM madhuyuktaM vA mucyate jaTharAmayAt|113|  
+
kaTphalaM madhuyuktaM vA mucyate jaTharAmayAt|113| <br />
    
For the cure of ''kaphaja atisara'', following therapy and recipes should be administered:
 
For the cure of ''kaphaja atisara'', following therapy and recipes should be administered:
Line 1,450: Line 1,462:  
==== Management of complications of ''atisara'' ====
 
==== Management of complications of ''atisara'' ====
   −
कणांमधुयुतांपीत्वातक्रंपीत्वासचित्रकम् ||११३||  
+
कणांमधुयुतांपीत्वातक्रंपीत्वासचित्रकम् ||११३|| <br />
   −
जग्ध्वावाबालबिल्वानिमुच्यतेजठरामयात् |  
+
जग्ध्वावाबालबिल्वानिमुच्यतेजठरामयात् | <br />
बालबिल्वंगुडंतैलंपिप्पलींविश्वभेषजम् |  
+
बालबिल्वंगुडंतैलंपिप्पलींविश्वभेषजम् | <br />
लिह्याद्वातेप्रतिहतेसशूलःसप्रवाहिकः ||११४||  
+
लिह्याद्वातेप्रतिहतेसशूलःसप्रवाहिकः ||११४|| <br />
   −
भोज्यंमूलकषायेणवातघ्नैश्चोपसेवनैः |  
+
भोज्यंमूलकषायेणवातघ्नैश्चोपसेवनैः | <br />
वातातिसारविहितैर्यूषैर्मांसरसैःखडैः ||११५||  
+
वातातिसारविहितैर्यूषैर्मांसरसैःखडैः ||११५|| <br />
   −
पूर्वोक्तमम्लसर्पिर्वाषट्पलंवायथाबलम् |  
+
पूर्वोक्तमम्लसर्पिर्वाषट्पलंवायथाबलम् | <br />
पुराणंवाघृतंदद्याद्यवागूमण्डमिश्रितम् ||११६||
+
पुराणंवाघृतंदद्याद्यवागूमण्डमिश्रितम् ||११६||<br />
   −
kaṇāṁ madhuyutāṁ pītvā takraṁ pītvā sacitrakam||113||  
+
kaṇāṁ madhuyutāṁ pītvā takraṁ pītvā sacitrakam||113|| <br />
   −
jagdhvā vā bālabilvāni mucyatē jaṭharāmayāt|  
+
jagdhvā vā bālabilvāni mucyatē jaṭharāmayāt| <br />
bālabilvaṁ guḍaṁ tailaṁ pippalīṁ viśvabhēṣajam|  
+
bālabilvaṁ guḍaṁ tailaṁ pippalīṁ viśvabhēṣajam| <br />
lihyādvātē pratihatē saśūlaḥ sapravāhikaḥ||114||  
+
lihyādvātē pratihatē saśūlaḥ sapravāhikaḥ||114|| <br />
   −
bhōjyaṁ mūlakaṣāyēṇa vātaghnaiścōpasēvanaiḥ|  
+
bhōjyaṁ mūlakaṣāyēṇa vātaghnaiścōpasēvanaiḥ| <br />
vātātisāravihitairyūṣairmāṁsarasaiḥ khaḍaiḥ||115||  
+
vātātisāravihitairyūṣairmāṁsarasaiḥ khaḍaiḥ||115|| <br />
   −
pūrvōktamamlasarpirvā ṣaṭpalaṁ vā yathābalam|  
+
pūrvōktamamlasarpirvā ṣaṭpalaṁ vā yathābalam| <br />
purāṇaṁ vā ghr̥taṁ dadyādyavāgūmaṇḍamiśritam||116||  
+
purāṇaṁ vā ghr̥taṁ dadyādyavāgūmaṇḍamiśritam||116|| <br />
   −
kaNAM madhuyutAM pItvA takraM pItvA sacitrakam||113||  
+
kaNAM madhuyutAM pItvA takraM pItvA sacitrakam||113|| <br />
   −
jagdhvA vA bAlabilvAni mucyate jaTharAmayAt|  
+
jagdhvA vA bAlabilvAni mucyate jaTharAmayAt| <br />
bAlabilvaM guDaM tailaM pippalIM vishvabheShajam|  
+
bAlabilvaM guDaM tailaM pippalIM vishvabheShajam| <br />
lihyAdvAte pratihate sashUlaH sapravAhikaH||114||  
+
lihyAdvAte pratihate sashUlaH sapravAhikaH||114|| <br />
   −
bhojyaM mUlakaShAyeNa vAtaghnaishcopasevanaiH|  
+
bhojyaM mUlakaShAyeNa vAtaghnaishcopasevanaiH| <br />
vAtAtisAravihitairyUShairmAMsarasaiH khaDaiH||115||  
+
vAtAtisAravihitairyUShairmAMsarasaiH khaDaiH||115|| <br />
   −
pUrvoktamamlasarpirvA ShaTpalaM vA yathAbalam|  
+
pUrvoktamamlasarpirvA ShaTpalaM vA yathAbalam| <br />
purANaM vA ghRutaM dadyAdyavAgUmaNDamishritam||116||  
+
purANaM vA ghRutaM dadyAdyavAgUmaNDamishritam||116|| <br />
    
*If the movement of ''vata'' (flatus) is obstructed resulting in colic pain and dysentery, then the patient should be given tender fruits of ''bilva'', jaggery, oil, ''pippali'' and ''shunthi''.
 
*If the movement of ''vata'' (flatus) is obstructed resulting in colic pain and dysentery, then the patient should be given tender fruits of ''bilva'', jaggery, oil, ''pippali'' and ''shunthi''.
Line 1,492: Line 1,504:  
==== ''Piccha-basti'' and ''anuvasana-basti'' ====
 
==== ''Piccha-basti'' and ''anuvasana-basti'' ====
   −
वातश्लेष्मविबन्धेवाकफेवाऽतिस्रवत्यपि |  
+
वातश्लेष्मविबन्धेवाकफेवाऽतिस्रवत्यपि | <br />
शूलेप्रवाहिकायांवापिच्छाबस्तिंप्रयोजयेत् ||११७||  
+
शूलेप्रवाहिकायांवापिच्छाबस्तिंप्रयोजयेत् ||११७|| <br />
   −
पिप्पलीबिल्वकुष्ठानांशताह्वावचयोरपि |  
+
पिप्पलीबिल्वकुष्ठानांशताह्वावचयोरपि | <br />
कल्कैःसलवणैर्युक्तंपूर्वोक्तंसन्निधापयेत् ||११८||  
+
कल्कैःसलवणैर्युक्तंपूर्वोक्तंसन्निधापयेत् ||११८|| <br />
   −
प्रत्यागतेसुखंस्नातंकृताहारंदिनात्यये |  
+
प्रत्यागतेसुखंस्नातंकृताहारंदिनात्यये | <br />
बिल्वतैलेनमतिमान्सुखोष्णेनानुवासयेत् ||११९||  
+
बिल्वतैलेनमतिमान्सुखोष्णेनानुवासयेत् ||११९|| <br />
   −
वचान्तैरथवाकल्कैस्तैलंपक्त्वाऽनुवासयेत् |  
+
वचान्तैरथवाकल्कैस्तैलंपक्त्वाऽनुवासयेत् | <br />
बहुशःकफवातार्तस्तथासलभतेसुखम् ||१२०||
+
बहुशःकफवातार्तस्तथासलभतेसुखम् ||१२०||<br />
   −
vātaślēṣmavibandhē vā kaphē vā'tisravatyapi|  
+
vātaślēṣmavibandhē vā kaphē vā'tisravatyapi| <br />
śūlē pravāhikāyāṁ vā picchābastiṁ prayōjayēt||117||  
+
śūlē pravāhikāyāṁ vā picchābastiṁ prayōjayēt||117|| <br />
   −
pippalībilvakuṣṭhānāṁ śatāhvāvacayōrapi|  
+
pippalībilvakuṣṭhānāṁ śatāhvāvacayōrapi| <br />
kalkaiḥ salavaṇairyuktaṁ pūrvōktaṁ sannidhāpayēt||118||  
+
kalkaiḥ salavaṇairyuktaṁ pūrvōktaṁ sannidhāpayēt||118|| <br />
   −
pratyāgatē sukhaṁ snātaṁ kr̥tāhāraṁ dinātyayē|  
+
pratyāgatē sukhaṁ snātaṁ kr̥tāhāraṁ dinātyayē| <br />
bilvatailēna matimānsukhōṣṇēnānuvāsayēt||119||  
+
bilvatailēna matimānsukhōṣṇēnānuvāsayēt||119|| <br />
   −
vacāntairathavā kalkaistailaṁ paktvā'nuvāsayēt|  
+
vacāntairathavā kalkaistailaṁ paktvā'nuvāsayēt| <br />
bahuśaḥ kaphavātārtastathā sa labhatē sukham||120||
+
bahuśaḥ kaphavātārtastathā sa labhatē sukham||120||<br />
   −
vAtashleShmavibandhe vA kaphe vA~atisravatyapi|  
+
vAtashleShmavibandhe vA kaphe vA~atisravatyapi| <br />
shUle pravAhikAyAM vA picchAbastiM prayojayet||117||  
+
shUle pravAhikAyAM vA picchAbastiM prayojayet||117|| <br />
   −
pippalIbilvakuShThAnAM shatAhvAvacayorapi|  
+
pippalIbilvakuShThAnAM shatAhvAvacayorapi| <br />
kalkaiH salavaNairyuktaM pUrvoktaM sannidhApayet||118||  
+
kalkaiH salavaNairyuktaM pUrvoktaM sannidhApayet||118|| <br />
   −
pratyAgate sukhaM snAtaM kRutAhAraM dinAtyaye|  
+
pratyAgate sukhaM snAtaM kRutAhAraM dinAtyaye| <br />
bilvatailena matimAnsukhoShNenAnuvAsayet||119||  
+
bilvatailena matimAnsukhoShNenAnuvAsayet||119|| <br />
   −
vacAntairathavA kalkaistailaM paktvA~anuvAsayet|  
+
vacAntairathavA kalkaistailaM paktvA~anuvAsayet| <br />
bahushaH kaphavAtArtastathA sa labhate sukham||120||  
+
bahushaH kaphavAtArtastathA sa labhate sukham||120|| <br />
 
   
 
   
 
For the cure of ''kaphaja'' and ''vataja''-predominant ''atisara'', the following therapy and recipes should be administered:
 
For the cure of ''kaphaja'' and ''vataja''-predominant ''atisara'', the following therapy and recipes should be administered:
Line 1,535: Line 1,547:  
==== Need for immediate control of ''vata'' ====
 
==== Need for immediate control of ''vata'' ====
   −
स्वेस्थानेमारुतोऽवश्यंवर्धतेकफसङ्क्षये |  
+
स्वेस्थानेमारुतोऽवश्यंवर्धतेकफसङ्क्षये | <br />
सवृद्धःसहसाहन्यात्तस्मात्तंत्वरयाजयेत् ||१२१||
+
सवृद्धःसहसाहन्यात्तस्मात्तंत्वरयाजयेत् ||१२१||<br />
   −
svē sthānē mārutō'vaśyaṁ vardhatē kaphasaṅkṣayē|  
+
svē sthānē mārutō'vaśyaṁ vardhatē kaphasaṅkṣayē| <br />
sa vr̥ddhaḥ sahasā hanyāttasmāttaṁ tvarayā jayēt||121||
+
sa vr̥ddhaḥ sahasā hanyāttasmāttaṁ tvarayā jayēt||121||<br />
 
   
 
   
sve sthAne mAruto~avashyaM vardhate kaphasa~gkShaye|  
+
sve sthAne mAruto~avashyaM vardhate kaphasa~gkShaye| <br />
sa vRuddhaH sahasA hanyAttasmAttaM tvarayA jayet||121||  
+
sa vRuddhaH sahasA hanyAttasmAttaM tvarayA jayet||121|| <br />
    
When ''kapha'' gets reduced because of the above mentioned therapeutic measures, the ''vata'' undoubtedly gets aggravated in its own location (colon). This aggravated ''vata'' may cause instantaneous death and hence should be controlled without delay [121]
 
When ''kapha'' gets reduced because of the above mentioned therapeutic measures, the ''vata'' undoubtedly gets aggravated in its own location (colon). This aggravated ''vata'' may cause instantaneous death and hence should be controlled without delay [121]
Line 1,548: Line 1,560:  
==== Principle of treatment of ''sannipataja atisara'' ====
 
==== Principle of treatment of ''sannipataja atisara'' ====
   −
वातस्यानुजयेत्पित्तं, पित्तस्यानुजयेत्कफम् |  
+
वातस्यानुजयेत्पित्तं, पित्तस्यानुजयेत्कफम् | <br />
त्रयाणांवाजयेत्पूर्वंयोभवेद्बलवत्तमः ||१२२||
+
त्रयाणांवाजयेत्पूर्वंयोभवेद्बलवत्तमः ||१२२||<br />
   −
vātasyānu jayēt pittaṁ, pittasyānu jayēt kapham|  
+
vātasyānu jayēt pittaṁ, pittasyānu jayēt kapham| <br />
trayāṇāṁ vā jayēt pūrvaṁ yō bhavēdbalavattamaḥ||122||  
+
trayāṇāṁ vā jayēt pūrvaṁ yō bhavēdbalavattamaḥ||122|| <br />
   −
vAtasyAnu jayet pittaM, pittasyAnu jayet kapham|  
+
vAtasyAnu jayet pittaM, pittasyAnu jayet kapham| <br />
trayANAM vA jayet pUrvaM yo bhavedbalavattamaH||122||  
+
trayANAM vA jayet pUrvaM yo bhavedbalavattamaH||122|| <br />
    
For the cure of ''sannipataja atisara,'' following therapy and recipes should be administered:  
 
For the cure of ''sannipataja atisara,'' following therapy and recipes should be administered:  
Line 1,565: Line 1,577:  
तत्रश्लोकः-  
 
तत्रश्लोकः-  
   −
प्रागुत्पत्तिनिमित्तानिलक्षणंसाध्यतानच |  
+
प्रागुत्पत्तिनिमित्तानिलक्षणंसाध्यतानच | <br />
क्रियाचावस्थिकीसिद्धानिर्दिष्टाह्यतिसारिणाम् ||१२३||
+
क्रियाचावस्थिकीसिद्धानिर्दिष्टाह्यतिसारिणाम् ||१२३||<br />
    
tatra ślōkaḥ-  
 
tatra ślōkaḥ-  
   −
prāgutpattinimittāni lakṣaṇaṁ sādhyatā na ca|  
+
prāgutpattinimittāni lakṣaṇaṁ sādhyatā na ca| <br />
kriyā cāvasthikī siddhā nirdiṣṭā hyatisāriṇām||123||
+
kriyā cāvasthikī siddhā nirdiṣṭā hyatisāriṇām||123||<br />
 
   
 
   
 
tatra shlokaH-  
 
tatra shlokaH-  
   −
prAgutpattinimittAni lakShaNaM sAdhyatA na ca|  
+
prAgutpattinimittAni lakShaNaM sAdhyatA na ca| <br />
kriyA cAvasthikI siddhA nirdiShTA hyatisAriNAm||123||
+
kriyA cAvasthikI siddhA nirdiShTA hyatisAriNAm||123||<br />
    
In this chapter, the following topics in respect of the patient suffering from ''atisara'' (diarrhea) are described:
 
In this chapter, the following topics in respect of the patient suffering from ''atisara'' (diarrhea) are described:

Navigation menu