Kushtha Chikitsa
Chikitsa Sthana Chapter 7. Management of Kushtha (Skin Diseases)
| Section/Chapter | Chikitsa Sthana Chapter 7 |
|---|---|
| Preceding Chapter | Prameha Chikitsa |
| Succeeding Chapter | Rajayakshma Chikitsa |
| Other Sections | Sutra Sthana, Nidana Sthana, Vimana Sthana, Sharira Sthana, Indriya Sthana, Kalpa Sthana, Siddhi Sthana |
| Translator and commentator | Ojha S.N.,Samant A. |
| Reviewer | Chandola H.M. |
| Editors | Baghel M.S., Deole Y.S., Basisht G. |
| Year of publication | 2020 |
| Publisher | Charak Samhita Research, Training and Skill Development Centre |
| DOI | 10.47468/CSNE.2020.e01.s06.008 |
Abstract
Kushtha Chikitsa is a compendium of various skin diseases, divided into two groups i.e. major (maha kushtha) and ii. minor (kshudra kushtha). Seven types of major and eleven types of minor skin disorders or dermatosis are described here as guidelines to understand diagnosis and treatment principles of various skin disorders. Etiological factors including antagonistic food, suppression of natural urges especially vomiting, quick change in temperature, exposure to excess heat, and sudden biological changes in fluid volume and muscle mass cause kushtha. Clinical features of skin disorders, their diagnosis according to dominance of dosha as well as their prognosis and treatment is described in detail. Panchakarma (five body purification procedures) are emphasized for management of skin diseases and prevention of recurrence. Local scrapping method for bloodletting in smaller lesions and venesection for large lesions, therapeutic purgation are important treatment measures in kushtha. Medicinal preparations including ghee, formulations for internal administration and external application on skin lesions are described.
Keywords: Skin diseases,dermatology, discoloration, itching, saptaka dravya, kotha, Kandu, kapala, udumbara, maá¹á¸ala, rishyajihva, puá¹á¸arika, sidhma, kakaá¹aka, ekakushtha, charmakhya, kitibha, vipadika, alasaka, dadru, charmadala, pama, visphotaka, shataru, vicharchika, kshudrakushtha, mahakushtha, matsyashakalopamam, hasticharmavat, kinakharasparsham, lelitaka, madhvasava, shvetakaraviradya tailam, tiktekshvakvadi taila, kanakakshiritaila, tiktaá¹£aá¹palakam ghrita, mahatiktakam ghritam, mahakhadiram ghrita, shvitra, daruna, charunam, kilasa, psoriasis, scabies, ringworms, eczema
Introduction
Skin is the largest organ of the body constituting the integumentary system, comprising of skin, hair and nails etc. It constitutes 16% of body weight. Skin has the total surface area varying 1.2-2.2 sq.m. It is a combined product of ectoderm as well as of mesoderm. Kushtha (skin disorder or dermatosis) is a chronic disease which presents with ugly colors / complexion/ texture and altered tactile perceptions of the skin. The word kushtha is derived from kushnati vapuh meaning that which alters complexion of body by extracting.
All the types of kushtha are caused due to vitiation of tridosha with involvement of skin, blood, lymph and muscular issue. Kushtha is often translated in English as leprosy, which is not correct because of absence of Mycobacterium leprae, though the appearance of skin lesions of mahakushtha resemble leprosy. Etiological factors of kushtha are antagonistic food, toxins released from suppressed natural urges, and practices harmful to the blood and skin. It is tridoshaja disease, but because of variable proportion of one specific dosha, causes variation in features and prognosis. Variable doshic impact on skin, gives different color, complexion, pain sensitivity, texture, deformities, discharge, and tactile perception. Generalized symptoms appear only in prodromal stage.
In the context of kushtha, four aspects of skin are important. First is that it consists of six layers as described in [Cha. Sa.Sharira Sthana chapter 4], and each layer is seat of specific type of gradually progressing kushtha.
Second aspect is that it is a sensory organ too, and is seat of vata dosha. In case of kushtha vitiated vata in skin manifests as, horripilations, numbness, and loss of tactile perceptions.
Third aspect, skin is the sub-tissue or upadhatu of mamsa dhatu, texture of skin depends upon muscle texture, so the dermal deformities spread upto the mamsa dhatu or musculature and skin texture causing ugly shape of skin lesions. Lastly, affliction of deeper layers of skin deteriorates the ulcer healing ability of skin and damages the defense mechanisms against enormous pathological invasions. Thus, the kushtha stands for long time with more and more uglier shape.
This chapter is placed after Prameha Chikitsa, because one of the complications of prameha is carbuncle, which penetrates deeper into the muscles and is very similar to kushtha but the etio-pathogenesis is very different. Indulging in heavy to digest food products is responsible for increase of kleda (excess moisture) in the body. Such kleda is carried by mutra and leads to increase in quantity and frequency of mutra leading to pathogenesis of prameha. When same kleda spreads throughout the body causes shaithilyata (looseness of body tissue) and also vitiates meda dhatu. Vitiated kleda and meda are responsible for mamsa dusti which is responsible for pidika genesis and manifest as change in color, texture and sensation of tvacha (skin). This leads to various skin diseases.
Another disease named visarpa is explained later in 21st chapter of this section also has these components commonly, but due to prominence of impurity in blood that is a rapidly spreading disease whereas kushtha is slow progressing disease. Whereas visarpa advances into the visceral parts, kushtha spreads horizontally and limited to skin only.
All the kushtha are curable except mahakushtha named kakanak, because it does not have any systemic involvements. At the end of the chapter, three types of skin disorders caused by hypo-pigmentations are mentioned as shwitra with their treatments.Sanskrit Text, Transliteration and English Translation
ठथातठà¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤ वà¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤||१||
à¤à¤¤à¤¿ ह सà¥à¤®à¤¾à¤¹ à¤à¤à¤µà¤¾à¤¨à¤¾à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤||२||
हà¥à¤¤à¥à¤ दà¥à¤°à¤µà¥à¤¯à¤ लिà¤à¥à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानामाशà¥à¤°à¤¯à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¨à¤ à¤|
शà¥à¤£à¥à¤µà¤à¥à¤¨à¤¿à¤µà¥à¤¶! समà¥à¤¯à¤à¥à¤µà¤¿à¤¶à¥à¤·à¤¤à¤ सà¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¤¨à¤à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥||३||
athÄtaḥ kuá¹£á¹hacikitsitaá¹ vyÄkhyÄsyÄmaḥ||1||
iti ha smÄha bhagavÄnÄtrÄyaḥ||2||
hÄtuá¹ dravyaá¹ liá¹ gaá¹ kuá¹£á¹hÄnÄmÄÅrayaá¹ praÅamanaá¹ ca| ÅrÌ¥á¹vagnivÄÅa! samyagviÅÄá¹£ataḥ sparÅanaghnÄnÄm||3||
athAtaH kuShThacikitsitaM vyAkhyAsyAmaH||1||
iti ha smAha bhagavAnAtreyaH||2||
hetuM dravyaM li~ggaM kuShThAnAmAshrayaM prashamanaM ca| shRuNvagnivesha! samyagvisheShataH sparshanaghnAnAm||3||
Now we shall expound the chapter Kushtha Chikitsa (Management of skin diseases). Thus said Lord Atreya.
Etiology, factors essential for genesis of disease, symptoms and signs, premonitory features, pathogenesis along with treatment is being mentioned. Listen Agnivesha! The specialty of this disease is that there is loss of integrity of seat of sparshanendriya i.e. tvacha. [1-3]Etiology
विरà¥à¤§à¥à¤¨à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¨à¤ªà¤¾à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ दà¥à¤°à¤µà¤¸à¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¿ à¤|
à¤à¤à¤¤à¤¾à¤®à¤¾à¤à¤¤à¤¾à¤ à¤à¤°à¥à¤¦à¤¿à¤ वà¥à¤à¤¾à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤ªà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¨à¤¤à¤¾à¤®à¥||४||
वà¥à¤¯à¤¾à¤¯à¤¾à¤®à¤®à¤¤à¤¿à¤¸à¤¨à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¤®à¤¤à¤¿à¤à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤µà¥à¤ªà¤¸à¥à¤µà¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥|
शà¥à¤¤à¥à¤·à¥à¤£à¤²à¤à¥à¤à¤¨à¤¾à¤¹à¤¾à¤°à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤°à¤®à¤ मà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ निषà¥à¤µà¤¿à¤£à¤¾à¤®à¥||५||
à¤à¤°à¥à¤®à¤¶à¥à¤°à¤®à¤à¤¯à¤¾à¤°à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ दà¥à¤°à¥à¤¤à¤ शà¥à¤¤à¤¾à¤®à¥à¤¬à¥à¤¸à¥à¤µà¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥|
à¤
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤¶à¤¿à¤¨à¤¾à¤ à¤à¥à¤µ पà¤à¥à¤à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤ªà¤à¤¾à¤°à¤¿à¤£à¤¾à¤®à¥||६||
नवानà¥à¤¨à¤¦à¤§à¤¿à¤®à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¤¿à¤²à¤µà¤£à¤¾à¤®à¥à¤²à¤¨à¤¿à¤·à¥à¤µà¤¿à¤£à¤¾à¤®à¥|
माषमà¥à¤²à¤à¤ªà¤¿à¤·à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤¤à¤¿à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤°à¤à¥à¤¡à¤¾à¤¶à¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥||à¥||
वà¥à¤¯à¤µà¤¾à¤¯à¤ à¤à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤à¥à¤°à¥à¤£à¥à¤½à¤¨à¥à¤¨à¥ निदà¥à¤°à¤¾à¤ ठà¤à¤à¤¤à¤¾à¤ दिवा|
विपà¥à¤°à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤°à¥à¤¨à¥ धरà¥à¤·à¤¯à¤¤à¤¾à¤ पापठà¤à¤°à¥à¤® ठà¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¤à¤¾à¤®à¥||८||
virÅdhÄ«nyannapÄnÄni dravasnigdhagurÅ«á¹i ca|
bhajatÄmÄgatÄá¹ chardiá¹ vÄgÄá¹ÅcÄnyÄnpratighnatÄm||4||
vyÄyÄmamatisantÄpÄmÄtibhuktvÅpasÄvinÄm|
ÅÄ«tÅá¹£á¹alaá¹
ghanÄhÄrÄn kramaá¹ muktvÄ niá¹£Äviá¹Äm||5||
gharmaÅramabhayÄrtÄnÄá¹ drutaá¹ ÅÄ«tÄmbusÄvinÄm|
ajÄ«rá¹ÄdhyaÅinÄá¹ caiva pañcakarmÄpacÄriá¹Äm||6||
navÄnnadadhimatsyÄtilavaá¹Ämlaniá¹£Äviá¹Äm|
mÄá¹£amÅ«lakapiá¹£á¹Ännatilakṣīraguá¸ÄÅinÄm||7||
vyavÄyaá¹ cÄpyajÄ«rá¹Ä'nnÄ nidrÄá¹ ca bhajatÄá¹ divÄ|
viprÄn gurÅ«n dhará¹£ayatÄá¹ pÄpaá¹ karma ca kurvatÄm||8||
virodhInyannapAnAni dravasnigdhagurUNi ca|
bhajatAmAgatAM chardiM vegAMshcAnyAnpratighnatAm||4||
vyAyAmamatisantApamatibhuktvopasevinAm|
shItoShNala~gghanAhArAn kramaM muktvA niSheviNAm||5||
gharmashramabhayArtAnAM drutaM shItAmbusevinAm|
ajIrNAdhyashinAM caiva pa~jcakarmApacAriNAm||6||
navAnnadadhimatsyAtilavaNAmlaniSheviNAm|
mAShamUlakapiShTAnnatilakShIraguDAshinAm||7||
vyavAyaM cApyajIrNe~anne nidrAM ca bhajatAM divA|
viprAn gurUn dharShayatAM pApaM karma ca kurvatAm||8||
Viruddha annapana, excessive intake of drava, snigdha and guru dravyas; restraining natural urges like vomiting etc; exercising or coming in contact of excessive heat after eating excessive quantity of food. Indulging in habits such as, taking shita quality food etc. followed by ushna quality or either fasting followed by heavy meals. Having cold water immediately after exposure to scorching sun, exertion and fear, eating uncooked or raw foods or having meals although previously taken meals have not been digested. Indulging in food and other habits which have been restricted during the phase of Panchakarma.
Consuming new grains, curds, fish, excessive salty and sour food items. Black grams, radish, food prepared from flour paste, sesame, milk and jaggery products. Indulging in sexual activity even if the food is not well digested (sexual intercourse immediately after taking food), sleeping during day time, insulting peers like brahmin / guru and other respected personal and doing sinful acts are the etiological and risk factors of kushtha. [4-8]Pathogenic factors
वातादयसà¥à¤¤à¥à¤°à¤¯à¥ दà¥à¤·à¥à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤°à¤à¥à¤¤à¤ माà¤à¤¸à¤®à¤®à¥à¤¬à¥ à¤|
दà¥à¤·à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤¿ स à¤à¥à¤·à¥à¤ ानाठसपà¥à¤¤à¤à¥ दà¥à¤°à¤µà¥à¤¯à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤°à¤¹à¤||९||
à¤
तठà¤à¥à¤·à¥à¤ ानि à¤à¤¾à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ सपà¥à¤¤ à¤à¥à¤à¤¾à¤¦à¤¶à¥à¤µ à¤|
न à¤à¥à¤à¤¦à¥à¤·à¤à¤ à¤à¤¿à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठसमà¥à¤ªà¤²à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१०||
vÄtÄdayastrayÅ duá¹£á¹Ästvagraktaá¹ mÄá¹samambu ca|
dūṣayanti sa kuá¹£á¹hÄnÄá¹ saptakÅ dravyasaá¹
grahaḥ||9||
ataḥ kuá¹£á¹hÄni jÄyantÄ sapta caikÄdaÅaiva ca|
na caikadÅá¹£ajaá¹ kiñcit kuá¹£á¹haá¹ samupalabhyatÄ||10||
vAtAdayastrayo duShTAstvagraktaM mAMsamambu ca|
dUShayanti sa kuShThAnAM saptako dravyasa~ggrahaH||9||
ataH kuShThAni jAyante sapta caikAdashaiva ca|
na caikadoShajaM ki~jcit kuShThaM samupalabhyate||10||
The vitiated three doshas- vata, pitta, kapha along with impaired tvak, rakta, mamsa and ambu together constitute seven essential entities which play role in pathogenesis of kushtha. Kushtha can be classified into seven mahakushtha (major skin disorders) and eleven kshudrakushtha (eleven minor skin disorders). Single dosha cannot cause kushtha on its own i.e. kushtha is not an nanatmaja (disease caused by single specific dosha) disease. [9-10]
Premonitory signs and symptoms
सà¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¤¾à¤à¥à¤à¤¤à¥à¤µà¤®à¤¤à¤¿à¤¸à¥à¤µà¥à¤¦à¥ न वा वà¥à¤µà¤°à¥à¤£à¥à¤¯à¤®à¥à¤¨à¥à¤¨à¤¤à¤¿à¤|
à¤à¥à¤ ानाठलà¥à¤®à¤¹à¤°à¥à¤·à¤¶à¥à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤¦à¤ शà¥à¤°à¤®à¤ à¤à¥à¤²à¤®à¤||११||
वà¥à¤°à¤£à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¤§à¤¿à¤à¤ शà¥à¤²à¤ शà¥à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤ªà¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤¶à¥à¤à¤¿à¤°à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¤à¤¿à¤|
दाहठ[१] सà¥à¤ªà¥à¤¤à¤¾à¤à¥à¤à¤¤à¤¾ à¤à¥à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ लà¤à¥à¤·à¤£à¤®à¤à¥à¤°à¤à¤®à¥||१२||
sparÅÄjñatvamatisvÄdÅ na vÄ vaivará¹yamunnatiḥ|
kÅá¹hÄnÄá¹ lÅmahará¹£aÅca kaá¹á¸Å«stÅdaḥ Åramaḥ klamaḥ||11||
vraá¹ÄnÄmadhikaá¹ ÅÅ«laá¹ ÅÄ«ghrÅtpattiÅcirasthitiḥ|
dÄhaḥ [1] suptÄá¹
gatÄ cÄti kuá¹£á¹halaká¹£aá¹amagrajam||12||
sparshAj~jatvamatisvedo na vA vaivarNyamunnatiH|
koThAnAM lomaharShashca kaNDUstodaH shramaH klamaH||11||
vraNAnAmadhikaM shUlaM shIghrotpattishcirasthitiH|
dAhaH [1] suptA~ggatA ceti kuShThalakShaNamagrajam||12||
Decreased touch sensation, excessive sweating or absence of sweating (which may be localized or generalized), change in color (discoloration), papules on skin, horripilation, pruritus, pricking pain, physical exhaustion, mental fatigue, severe pain in ulcerated area, sudden appearance and chronic the ulcers, burning sensation, numbness are the premonitory symptoms of skin disease.[11-12]
Eighteen types of skin diseases
ठत à¤à¤°à¥à¤§à¥à¤µà¤®à¤·à¥à¤à¤¾à¤¦à¤¶à¤¾à¤¨à¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानाठà¤à¤ªà¤¾à¤²à¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤®à¤£à¥à¤¡à¤²à¤°à¥à¤·à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤ªà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤¸à¤¿à¤§à¥à¤®à¤à¤¾à¤à¤£à¤à¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯-à¤à¤¿à¤à¤¿à¤à¤µà¤¿à¤ªà¤¾à¤¦à¤¿à¤à¤¾à¤²à¤¸à¤à¤¦à¤¦à¥à¤°à¥à¤à¤°à¥à¤®à¤¦à¤²à¤ªà¤¾à¤®à¤¾à¤µà¤¿à¤¸à¥à¤«à¥à¤à¤à¤¶à¤¤à¤¾à¤°à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤à¤°à¥à¤à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ लà¤à¥à¤·à¤£à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¥à¤ªà¤¦à¥à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤||१३||
ata Å«rdhvamaá¹£á¹ÄdaÅÄnÄá¹ kuá¹£á¹hÄnÄá¹kapÄlÅdumbaramaá¹á¸alará¹£yajihvapuá¹á¸arÄ«kasidhmakÄkaá¹akaikakuá¹£á¹hacarmÄkhya-kiá¹ibhavipÄdikÄlasakadadrucarmadalapÄmÄvisphÅá¹akaÅatÄrurvicÄrcikÄnÄá¹ laká¹£aá¹ÄnyupadÄká¹£yÄmaḥ||13||
ata UrdhvamaShTAdashAnAM kuShThAnAMkapAlodumbaramaNDalarShyajihvapuNDarIkasidhmakAkaNakaikakuShThacarmAkhya-kiTimavipAdikAlasakadadrucarmadalapAmAvisphoTakashatArurvicarcikAnAMlakShaNAnyupadekShyAmaH||13||
Henceforth 18 types of kushtha alongwith their signs and symptoms are described viz. kapÄla, udumbara, maá¹á¸ala, rá¹£yajihva, puá¹á¸arÄ«ka, sidhma, kÄkaá¹aka, ekkuá¹£á¹ha, carmÄkhya, kiá¹ibha, vipÄdikÄ, alasaka, dadru, charmadala, pÄmÄ, visphÅá¹aka, ÅatÄru and vicÄrchikÄ.[13]
Seven major kushtha
1. Kapala Kushtha
à¤à¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤°à¥à¤£à¤à¤ªà¤¾à¤²à¤¾à¤à¤ यदà¥à¤°à¥à¤à¥à¤·à¤ परà¥à¤·à¤ तनà¥|
à¤à¤¾à¤ªà¤¾à¤²à¤ तà¥à¤¦à¤¬à¤¹à¥à¤²à¤ ततà¥à¤à¥à¤·à¥à¤ ठविषमठसà¥à¤®à¥à¤¤à¤®à¥||१४||
kr̥ṣá¹Äruá¹akapÄlÄbhaá¹ yadrÅ«ká¹£aá¹ paruá¹£aá¹ tanu|
kÄpÄlaá¹ tÅdabahulaá¹ tatkuá¹£á¹haá¹ viá¹£amaá¹ smrÌ¥tam||14||
kRuShNAruNakapAlAbhaM yadrUkShaM paruShaM tanu|
kApAlaM todabahulaM tatkuShThaM viShamaM smRutam||14||
The clinical presentation of kapala kushtha is as follows:
Color â- kr̥ṣá¹a (blackish), aruá¹a (reddish)
Nature â kapÄla (similar to broken piece of earthen pot)
Touch â rÅ«ká¹£a (dry), paruá¹£a (rough), tanu (thin)
Associated symptoms â severe pain
Sadhya / sadyata â Difficult to cure
2. Udumbara kushtha
दाहà¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤à¤¾à¤°à¤¾à¤à¤ªà¤°à¥à¤¤à¤ लà¥à¤®à¤ªà¤¿à¤à¥à¤à¤°à¤®à¥|
à¤à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤«à¤²à¤¾à¤à¤¾à¤¸à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ मà¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤ विदà¥à¤||१५||
dÄhakaá¹á¸Å«rujÄrÄgaparÄ«taá¹ lÅmapiñjaram|
udumbaraphalÄbhÄsaá¹ kuá¹£á¹hamaudumbaraá¹ viduḥ||15||
dAhakaNDUrujArAgaparItaM lomapi~jjaram|
udumbaraphalAbhAsaM kuShThamaudumbaraM viduH||15||
The clinical presentation of udumbara kushtha is as follows:
Color â Similar to udumbara fruit
Nature â rÄgaparÄ«ta (redness), lÅmapiñjara (hair on the patch become brown)
Associated symptoms â burning sensation, pruritus and pain
3.Mandala Kushtha
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤ रà¤à¥à¤¤à¤ सà¥à¤¥à¤¿à¤°à¤ सà¥à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤ सà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¤®à¥à¤¤à¥à¤¸à¤¨à¥à¤¨à¤®à¤£à¥à¤¡à¤²à¤®à¥|
à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤®à¤¨à¥à¤¯à¥à¤¨à¥à¤¯à¤¸à¤à¤¸à¤à¥à¤¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठमणà¥à¤¡à¤²à¤®à¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१६||
ÅvÄtaá¹ raktaá¹ sthiraá¹ styÄnaá¹ snigdhamutsannamaá¹á¸alam|
krÌ¥cchramanyÅnyasaá¹saktaá¹ kuá¹£á¹haá¹ maá¹á¸alamucyatÄ||16||
shvetaM raktaM sthiraM styAnaM snigdhamutsannamaNDalam|
kRucchramanyonyasaMsaktaM kuShThaM maNDalamucyate||16||
The clinical features of mandala kushtha are as follows:
Color â white and red
Nature â sthira (slow progress), styÄna/ghana (compact), snigdha, elevated round patches
Associated symptoms â patches are matted
Sadhyasadhyata â Difficult to cure
4.Rishyajivha Kushtha
à¤à¤°à¥à¤à¤¶à¤ रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤®à¤¨à¥à¤¤à¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤ सवà¥à¤¦à¤¨à¤®à¥|
यदà¥à¤·à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤¾à¤¸à¤à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤®à¥à¤·à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤ तदà¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१à¥||
karkaÅaá¹ raktaparyantamantaḥ ÅyÄvaá¹ savÄdanam|
yadr̥ṣyajihvÄsaá¹sthÄnamr̥ṣyajihvaá¹ taducyatÄ||17||
karkashaM raktaparyantamantaH shyAvaM savedanam|
yadRuShyajihvAsaMsthAnamRuShyajihvaM taducyate||17||
The clinical features of rishyajivha kushtha are as follows:
Color â Rakta paryanta anta ÅyÄvaá¹ (red in edges and brown inside)
Nature â karkaÅa (rough), it resembles the tongue of rá¹£ya ,a type of deer with blue testicles[ Cha.Sa. Chikitsa Sthana 7 / 17 Chakrapani]
Associated symptoms â pain
5.Pundarika Kushtha
सशà¥à¤µà¥à¤¤à¤ रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤ पà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤¦à¤²à¥à¤ªà¤®à¤®à¥|
सà¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤§à¤ ठसदाहठठपà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤ तदà¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१८||
saÅvÄtaá¹ raktaparyantaá¹ puá¹á¸arÄ«kadalÅpÄmÄm|
sÅtsÄdhaá¹ ca sadÄhaá¹ ca puá¹á¸arÄ«kaá¹ taducyatÄ||18||
sashvetaM raktaparyantaM puNDarIkadalopamam|
sotsedhaM ca sadAhaM ca puNDarIkaM taducyate||18||
The clinical features of pundarika kushtha are as follows:
Color â White with red edges
Nature â resembles lotus petals, elevated patches
Associated symptoms â burning sensation
6.Sidhma Kushtha
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤ तामà¥à¤°à¤ तनॠठयदà¥à¤°à¤à¥ [१] à¤à¥à¤·à¥à¤à¤ विमà¥à¤à¥à¤à¤¤à¤¿|
à¤
लाबà¥à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¤µà¤°à¥à¤£à¤ ततॠसिधà¥à¤®à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¥à¤£ à¤à¥à¤°à¤¸à¤¿||१९||
ÅvÄtaá¹ tÄmraá¹ tanu ca yadrajÅ [1] ghr̥ṣá¹aá¹ vimuñcati|
alÄbÅ«puá¹£pavará¹aá¹ tat sidhmaá¹ prÄyÄá¹a cÅrasi||19||
shvetaM tAmraM tanu ca yadrajo [1] ghRuShTaM vimu~jcati|
alAbUpuShpavarNaM tat sidhmaM prAyeNa corasi||19||
The clinical features of sidhma kushtha are as follows:
Color â white coppery, color resembles flower of alabu (lagenaria siceraria)
Nature â thin
Associated symptom â particles resembling dust are observed, it is located mostly on chest due to dominance of kapha on ura pradesh [Cha.Sa Chikitsa Sthana 7/19 Chakrapani].
7.Kakanaka Kushtha
यतॠà¤à¤¾à¤à¤£à¤¨à¥à¤¤à¤¿à¤à¤¾à¤µà¤°à¥à¤£à¤®à¤ªà¤¾à¤à¤ तà¥à¤µà¥à¤°à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤®à¥|
तà¥à¤°à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤ ततॠà¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¤¾à¤à¤£à¤ नà¥à¤µ सिधà¥à¤¯à¤¤à¤¿||२०||
yat kÄkaá¹antikÄvará¹amapÄkaá¹ tÄ«vravÄdanam|
tridÅá¹£aliá¹
gaá¹ tat kuá¹£á¹haá¹ kÄkaá¹aá¹ naiva sidhyati||20||
yat kAkaNantikAvarNamapAkaM tIvravedanam|
tridoShali~ggaM tat kuShThaM kAkaNaM naiva sidhyati||20||
The clinical features of KÄkaá¹aka kuá¹£á¹ha are as follows:
Color â resemble gunjÄ (abrus precatorious) i.e. red in color
Nature â does not get suppurated
Associated symptoms â Pain and incurable, all the three doshas are present
à¤à¤¤à¤¿ सपà¥à¤¤à¤®à¤¹à¤¾à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि
iti saptamahÄkuá¹£á¹hÄni
iti saptamahAkuShThAni
This ends the explanation of seven mahakushtha.[14-20]
Eleven kshudra kushtha
1.Eka kuá¹£á¹ha
à¤
सà¥à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤ महावासà¥à¤¤à¥ यनà¥à¤®à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤¶à¤à¤²à¥à¤ªà¤®à¤®à¥|
तदà¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤
asvÄdanaá¹ mahÄvÄstu yanmatsyaÅakalÅpÄmÄm|
tadÄkakuá¹£á¹aá¹,
asvedanaM mahAvAstu yanmatsyashakalopamam|
tadekakuShTaM,
The clinical features of eka kushtha are as follows:
Nature â resembles scales of fish
Location â Extensive
2.Charmakhya Kushtha
à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯à¤ बहलठहसà¥à¤¤à¤¿à¤à¤°à¥à¤®à¤µà¤¤à¥||२१||
carmÄkhyaá¹ bahalaá¹ hasticarmavat||21||
carmAkhyaM bahalaM hasticarmavat||21||
The clinical features of charmakhya are as follows:
Nature â skin is thick resembling elephant skin
3.Kitibha Kushtha
शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤ à¤à¤¿à¤£à¤à¤°à¤¸à¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¤ परà¥à¤·à¤ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤à¤ सà¥à¤®à¥à¤¤à¤®à¥|
ÅyÄvaá¹ kiá¹akharasparÅaá¹ paruá¹£aá¹ kiá¹imaá¹ smrÌ¥tam|
shyAvaM kiNakharasparshaM paruShaM kiTimaM smRutam|
The clinical features of are as follows:
Color â It is blackish brown
Nature â Rough similar to scar tissue and hard to touch
Touch similar to the granulation process in wound.
4.Vaipadika Kushtha
वà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤¿à¤à¤ पाणिपादसà¥à¤«à¥à¤à¤¨à¤ तà¥à¤µà¥à¤°à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤®à¥||२२||
vaipÄdikaá¹ pÄá¹ipÄdasphuá¹anaá¹ tÄ«vravÄdanam||22||
vaipAdikaM pANipAdasphuTanaM tIvravedanam||22||
The clinical features are as follows:
Location â Hand and legs
Nature â cracks in palms and sole
Associated symptoms â severe / excruciating pain
5.Alasaka Kuá¹£htha
à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤®à¤¦à¥à¤à¤¿à¤ सराà¤à¥à¤¶à¥à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤°à¤²à¤¸à¤à¤ à¤à¤¿à¤¤à¤®à¥|
kaá¹á¸Å«madbhiḥ sarÄgaiÅca gaá¹á¸airalasakaá¹ citam|
kaNDUmadbhiH sarAgaishca gaNDairalasakaM citam|
The clinical features are as follows:
Nature â Nodules
Associated symptoms â Pruritus
Color â redness
6.Dadru Kushtha
सà¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤°à¤¾à¤à¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤ ददà¥à¤°à¥à¤®à¤£à¥à¤¡à¤²à¤®à¥à¤¦à¥à¤à¤¤à¤®à¥||२३||
sakaá¹á¸Å«rÄgapiá¸akaá¹ dadrumaá¹á¸alamudgatam||23||
sakaNDUrAgapiDakaM dadrumaNDalamudgatam||23||
The clinical features are as follows:
Color â redness
Nature â Elevated circular patch with pidaka
Associated symptoms â Itching
7.Charmadala Kushtha
रà¤à¥à¤¤à¤ [१] सà¤à¤£à¥à¤¡à¥ ससà¥à¤«à¥à¤à¤ सरà¥à¤à¥à¤¦à¤²à¤¤à¤¿ à¤à¤¾à¤ªà¤¿ यतà¥|
तà¤à¥à¤à¤°à¥à¤®à¤¦à¤²à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¤ सà¤à¤¸à¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¤¾à¤¸à¤¹à¤®à¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||२४||
raktaá¹ [1] sakaá¹á¸u sasphÅá¹aá¹ sarugdalati cÄpi yat|
taccarmadalamÄkhyÄtaá¹ saá¹sparÅÄsahamucyatÄ||24||
raktaM [1] sakaNDu sasphoTaM sarugdalati cApi yat|
taccarmadalamAkhyAtaM saMsparshAsahamucyate||24||
The clinical features are as follows:
Color â Redness
Nature â pustules, cracks in skin which are crusted
Associated symptoms â Itching
8.PÄmÄ kuá¹£á¹ha
पामाशà¥à¤µà¥à¤¤à¤¾à¤°à¥à¤£à¤¶à¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¾à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤²à¤¾à¤ पिडà¤à¤¾ à¤à¥à¤¶à¤®à¥|
pÄmÄÅvÄtÄruá¹aÅyÄvÄḥ kaá¹á¸Å«lÄḥ piá¸akÄ bhrÌ¥Åam|
pAmAshvetAruNashyAvAH kaNDUlAH piDakA bhRusham|
The clinical features are as follows:
Color â white, reddish, brownish blackish
Nature â Itching
Associated symptoms âpiá¸akÄ (erruptions)
9. VisphÅá¹a kuá¹£á¹ha
सà¥à¤«à¥à¤à¤¾à¤ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤¾à¤°à¥à¤£à¤¾à¤à¤¾à¤¸à¥ विसà¥à¤«à¥à¤à¤¾à¤ सà¥à¤¯à¥à¤¸à¥à¤¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¤||२५||
sphÅá¹Äḥ ÅvÄtÄruá¹ÄbhÄsÅ visphÅá¹Äḥ syustanutvacÄḥ||25||
sphoTAH shvetAruNAbhAso visphoTAH syustanutvacaH||25||
The clinical features are as follows:
Color â white reddish in appearance
Nature â erruptions and pustules with thin skin
10.ÅatÄru kuá¹£á¹ha
रà¤à¥à¤¤à¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤ सदाहारà¥à¤¤à¤¿ शतारà¥à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤¬à¤¹à¥à¤µà¥à¤°à¤£à¤®à¥|
raktaá¹ ÅyÄvaá¹ sadÄhÄrti ÅatÄruḥ syÄdbahuvraá¹am|
raktaM shyAvaM sadAhArti shatAruH syAdbahuvraNam|
The clinical features are as follows:
Color â reddish, blackish
Nature â ulcerated
Associated symptoms â burning sensation and pain
11.VicÄrcikÄ kuá¹£á¹ha
सà¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤ पिडà¤à¤¾ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¾ बहà¥à¤¸à¥à¤°à¤¾à¤µà¤¾ विà¤à¤°à¥à¤à¤¿à¤à¤¾||२६||
sakaá¹á¸Å«á¸¥ piá¸akÄ ÅyÄvÄ bahusrÄvÄ vicÄrcikÄ||26||
sakaNDUH piDakA shyAvA bahusrAvA vicarcikA||26||
The clinical features are as follows:
Color â blackish brown
Nature â excessive exudation, eruptions
Associated symptoms â pruritus
à¤à¤¤à¥à¤¯à¥à¤à¤¾à¤¦à¤¶ à¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि
ityÄkÄdaÅa ká¹£udrakuá¹£á¹hÄni
ityekAdasha kShudrakuShThAni
This ends the explanation of 11 ksudrakuá¹£á¹ha.[21-26]
Dosha dominance in types of kushtha
वातà¥à¤½à¤§à¤¿à¤à¤¤à¤°à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¤¾à¤ªà¤¾à¤²à¤ मणà¥à¤¡à¤²à¤ à¤à¤«à¥|
पितà¥à¤¤à¥ तà¥à¤µà¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤ विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ à¤à¤¾à¤à¤£à¤ तॠतà¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¤à¤®à¥||२à¥||
वातपितà¥à¤¤à¥ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¥ वातशà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤£à¤¿ à¤à¤¾à¤§à¤¿à¤à¥|
à¤à¤·à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤ पà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤ सिधà¥à¤®à¤à¥à¤·à¥à¤ ठठà¤à¤¾à¤¯à¤¤à¥||२८||
à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯à¤®à¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤ ठठà¤à¤¿à¤à¤¿à¤®à¤ सविपादिà¤à¤®à¥|
à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¤¾à¤²à¤¸à¤à¤ à¤à¥à¤à¥à¤¯à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¥ वातà¤à¤«à¤¾à¤§à¤¿à¤à¤®à¥||२९||
पामा शतारà¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤¸à¥à¤«à¥à¤à¤ ददà¥à¤°à¥à¤¶à¥à¤à¤°à¥à¤®à¤¦à¤²à¤ तथा|
पितà¥à¤¤à¤¶à¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤¾à¤§à¤¿à¤à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤ à¤à¤«à¤ªà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¾ विà¤à¤°à¥à¤à¤¿à¤à¤¾||३०||
vÄtÄ'dhikatarÄ kuá¹£á¹haá¹ kÄpÄlaá¹ maá¹á¸alaá¹ kaphÄ|
pittÄ tvaudumbaraá¹ vidyÄt kÄkaá¹aá¹ tu tradÅá¹£ajam||27||
vÄtapittÄ ÅlÄá¹£mapittÄ vÄtaÅlÄá¹£maá¹i cÄdhikÄ|
r̥ṣyajihvaá¹ puá¹á¸arÄ«kaá¹ sidhmakuá¹£á¹haá¹ ca jÄyatÄ||28||
carmÄkhyamÄkakuá¹£á¹haá¹ ca kiá¹imaá¹ savipÄdikam|
kuá¹£á¹haá¹ cÄlasakaá¹ jñÄyaá¹ prÄyÅ vÄtakaphÄdhikam||29||
pÄmÄ ÅatÄrurvisphÅá¹aá¹ dadruÅcarmadalaá¹ tathÄ|
pittaÅlÄá¹£mÄdhikaá¹ prÄyaḥ kaphaprÄyÄ vicÄrcikÄ||30||
vAte~adhikatare kuShThaM kApAlaM maNDalaM kaphe|
pitte tvaudumbaraM vidyAt kAkaNaM tu tradoShajam||27||
vAtapitte shleShmapitte vAtashleShmaNi cAdhike|
RuShyajihvaM puNDarIkaM sidhmakuShThaM ca jAyate||28||
carmAkhyamekakuShThaM ca kiTimaM savipAdikam|
kuShThaM cAlasakaM j~jeyaM prAyo vAtakaphAdhikam||29||
pAmA shatArurvisphoTaM dadrushcarmadalaM tathA|
pittashleShmAdhikaM prAyaH kaphaprAyA vicarcikA||30||
The dosha dominance in types of kushtha is as enlisted below:
| Predominant Dosha | Disease |
|---|---|
| Vata | Kapala |
| Kapha | Mandala, Vicharchika |
| Pitta | Udumbara |
| Tridosha | Kakanaka |
| Vata-Pitta | Rishyajihva |
| Kapha-Pitta | Pundarika |
| Vata-Kapha | Siddhma, CarmÄkhya, Ekkuá¹£á¹ha, Kiá¹ibha, VipÄdikÄ, Alasaka |
| Pitta-Kapha | PÄmÄ, ÅatÄru, VisphÅá¹aka, Dadru, Charmadala |
General guidelines for diagnosis
सरà¥à¤µà¤ तà¥à¤°à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठदà¥à¤·à¤¾à¤£à¤¾à¤ तॠबलाबलमà¥|
यथासà¥à¤µà¥à¤°à¥à¤²à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤°à¥à¤¬à¥à¤¦à¥à¤§à¥à¤µà¤¾ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानाठà¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¤à¥ à¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾||३१||
दà¥à¤·à¤¸à¥à¤¯ यसà¥à¤¯ पशà¥à¤¯à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ विशà¥à¤·à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤®à¤¦à¥à¤°à¤¿à¤à¥à¤¤à¤®à¥|
तसà¥à¤¯à¥à¤µ शमठà¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤¤à¤¤à¤ परठà¤à¤¾à¤¨à¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¤¸à¥à¤¯||३२||
sarvaá¹ tridÅá¹£ajaá¹ kuá¹£á¹haá¹ dÅá¹£Äá¹Äá¹ tu balÄbalam|
yathÄsvairlaká¹£aá¹airbuddhvÄ kuá¹£á¹hÄnÄá¹ kriyatÄ kriyÄ||31||
dÅá¹£aya yasya paÅyÄt kuá¹£á¹hÄá¹£u viÅÄá¹£aliá¹
gamadriktam|
tasyaiva Åamaá¹ kuryÄttataḥ paraá¹ cÄnubandhasya||32||
sarvaM tridoShajaM kuShThaM doShANAM tu balAbalam|
yathAsvairlakShaNairbuddhvA kuShThAnAM kriyate kriyA||31||
doShasya yasya pashyet kuShTheShu visheShali~ggamadriktam|
tasyaiva shamaM kuryAttataH paraM cAnubandhasya||32||
Tridosha are involved in pathogenesis of all types of kushtha. Depending on dosha predominant symptoms are manifested and treatment should be decided on the basis of symptoms shown in specific kushtha. The dosha presenting important and specific symptoms should be alleviated firstly followed by the treatment of associated dosha.[31-32]
à¤à¥à¤·à¥à¤ विशà¥à¤·à¥à¤°à¥à¤¦à¥à¤·à¤¾ दà¥à¤·à¤µà¤¿à¤¶à¥à¤·à¥à¤ पà¥à¤¨à¤¶à¥à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि|
à¤à¥à¤à¤¾à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ तà¥à¤°à¥à¤¹à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¹à¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤à¤¶à¥à¤ [१] पà¥à¤°à¤à¤¾à¤¶à¤¯à¤¤à¤¿||३३||
kuá¹£á¹haviÅÄá¹£airdÅá¹£Ä dÅá¹£aviÅÄá¹£aiḥ punaÅca kuá¹£á¹hÄni|
jñÄyantÄ tairhÄturhÄtustÄá¹Åca [1] prakÄÅayati||33||
kuShThavisheShairdoShA doShavisheShaiH punashca kuShThAni|
j~jAyante tairheturhetustAMshca [1] prakAshayati||33||
Specific kushtha determine the predominance of specific dosha and vice versa is also true i.e. predominance of dosha determines the specific type of kushtha. Similarly specific symptoms determine the causative factors vice versa causative factors determine the specific symptoms.[33]
Dosha specific features of diagnosis of dosha dominance in kushtha
रà¥à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤ शà¥à¤·à¤¸à¥à¤¤à¥à¤¦à¤ शà¥à¤²à¤ सà¤à¥à¤à¥à¤à¤¨à¤ तथाऽऽयामà¤|
पारà¥à¤·à¥à¤¯à¤ à¤à¤°à¤à¤¾à¤µà¥ हरà¥à¤·à¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¾à¤°à¥à¤£à¤¤à¥à¤µà¤ à¤||३४||
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ वातलिà¤à¥à¤à¤, दाहॠराà¤à¤ परिसà¥à¤°à¤µà¤ पाà¤à¤|
विसà¥à¤°à¥ à¤à¤¨à¥à¤§à¤ à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¤¾à¤½à¤à¥à¤à¤ªà¤¤à¤¨à¤ ठपितà¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¤®à¥||३५||
शà¥à¤µà¥à¤¤à¥à¤¯à¤ शà¥à¤¤à¥à¤¯à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤ सà¥à¤¥à¥à¤°à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤§à¤à¥à¤°à¤µà¤¸à¥à¤¨à¥à¤¹à¤¾à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ तॠà¤à¤«à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤ à¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤à¤¿à¤°à¤à¤¿à¤à¤à¥à¤·à¤£à¤ à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¤||३६||
rauká¹£yaá¹ ÅÅá¹£astÅdaḥ ÅÅ«laá¹ saá¹
kÅcanaá¹ tathÄyÄmaḥ|
pÄruá¹£yaá¹ kharabhÄvÅ hará¹£aḥ ÅyÄvÄruá¹atvaá¹ ca||34||
kuá¹£á¹hÄá¹£u vÄtaliá¹
gaá¹, dÄhÅ rÄgaḥ parisravaḥ pÄkaḥ|
visrÅ gandhaḥ klÄdastathÄ'á¹
gapatanaṠca pittakr̥tam||35||
Åvaityaá¹ Åaityaá¹ kaá¹á¸Å«á¸¥ sthairyaá¹ cÅtsÄdhagauravasnÄhÄḥ|
kuá¹£á¹hÄá¹£u tu kaphaliá¹
gaá¹ jantubhirabhibhaká¹£aá¹aá¹ klÄdaḥ||36||
raukShyaM shoShastodaH shUlaM sa~gkocanaM tathA~a~ayAmaH|
pAruShyaM kharabhAvo harShaH shyAvAruNatvaM ca||34||
kuShTheShu vAtali~ggaM, dAho rAgaH parisravaH pAkaH|
visro gandhaH kledastathA~a~ggapatanaM ca pittakRutam||35||
shvaityaM shaityaM kaNDUH sthairyaM cotsedhagauravasnehAH|
kuShTheShu tu kaphali~ggaM jantubhirabhibhakShaNaM kledaH||36||
Symptoms due to dosha predominance include dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color are manifestation of vata dosha.
Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts are the symptoms caused by predominance of pitta dosha.
Kapha dosha is responsible for symptoms like whitish discoloration, cold in touch, pruritus, non-progressive / slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness are presented along with maggotâs formation and stickiness like symptoms.[34-36]
Prognosis
सरà¥à¤µà¥à¤°à¥à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤ मतिमानॠविवरà¥à¤à¤¯à¥à¤¦à¤¬à¤²à¤®à¥|
तà¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤¦à¤¾à¤¹à¤ªà¤°à¥à¤¤à¤ शानà¥à¤¤à¤¾à¤à¥à¤¨à¤¿à¤ à¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤à¤¿à¤°à¥à¤à¤à¥à¤§à¤®à¥||३à¥||
वातà¤à¤«à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤²à¤ यदà¥à¤¯à¤¦à¥à¤à¤¦à¥à¤·à¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¤ न ततॠà¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤®à¥|
à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤-वातपितà¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ तॠà¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¿||३८||
sarvairliá¹
gairyuktaá¹ matimÄn vivarjayÄdabalam|
tr̥ṣá¹ÄdÄhaparÄ«taá¹ ÅÄntÄgniá¹ jantubhirjagdham||37||
vÄtakaphaprabalaá¹ yadyadÄkadÅá¹£Ålbaá¹aá¹ na tat krÌ¥cchram|
kaphapitta-vÄtapittaprabalÄni tu krÌ¥cchrasÄdhyÄni||38||
sarvairli~ggairyuktaM matimAn vivarjayedabalam|
tRuShNAdAhaparItaM shAntAgniM jantubhirjagdham||37||
vAtakaphaprabalaM yadyadekadoSholbaNaM na tat kRucchram|
kaphapitta-vAtapittaprabalAni tu kRucchrasAdhyAni||38||
If all the symptoms are simultaneously observed, in weak (immune-compromised) patient, suffering from morbid thirst, burning sensation, loss of digestive power and presence of maggots then the intelligent person should avoid treatment (as it is incurable). Further vata kapha predominated kushtha and single dosha predominated kushtha are not so difficult to treat. Whereas kapha pitta and vata pitta dominated kushtha are krichchra sadhya i.e. curable, but with efforts. [37-38]
Principles of management
वातà¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤·à¥ सरà¥à¤ªà¤¿à¤°à¥à¤µà¤®à¤¨à¤ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤·à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥|
पितà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤·à¥ मà¥à¤à¥à¤·à¥ रà¤à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¯ विरà¥à¤à¤¨à¤ à¤à¤¾à¤à¥à¤°à¥||३९||
vÄtÅttarÄá¹£u sarpirvamanaá¹ ÅlÄá¹£mÅttarÄá¹£u kuá¹£á¹hÄá¹£u|
pittÅttarÄá¹£u mÅkṣŠraktasya virÄcanaá¹ cÄgrÄ||39||
vAtottareShu sarpirvamanaM shleShmottareShu kuShTheShu|
pittottareShu mokSho raktasya virecanaM cAgre||39||
In vataja kushtha, firstly administer ghritapana, whereas in kaphaja kushtha vamana procedure should be done and in pittaja kushtha, virechana along with raktamokshana should be first line of treatment.[39]
वमनविरà¥à¤à¤¨à¤¯à¥à¤à¤¾à¤ à¤à¤²à¥à¤ªà¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ िनाठपà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤|
पà¥à¤°à¤à¥à¤à¤¨à¤®à¤²à¥à¤ªà¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠमहति ठशसà¥à¤¤à¤ सिरावà¥à¤¯à¤§à¤¨à¤®à¥||४०||
vamanavirÄcanayÅgÄḥ kalpÅktÄḥ kuá¹£á¹hinÄá¹ prayÅktavyÄḥ|
pracchanamalpÄ kuá¹£á¹hÄ mahati ca Åastaá¹ sirÄvyadhanam||40||
vamanavirecanayogAH kalpoktAH kuShThinAM prayoktavyAH|
pracchanamalpe kuShThe mahati ca shastaM sirAvyadhanam||40||
For vamana and virechana drugs mentioned in Kalpa Sthana should be used. Prachhana karma i.e. blood letting by rubbing with coarse device should be carried out if dushya dushti is less and venesection should be carried out in condition where dosha dusya dusti is strong.[40]
बहà¥à¤¦à¥à¤·à¤ सà¤à¤¶à¥à¤§à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠबहà¥à¤¶à¥à¤½à¤¨à¥à¤°à¤à¥à¤·à¤¤à¤¾ पà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤¨à¥|
दà¥à¤·à¥ हà¥à¤¯à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤¹à¥à¤¤à¥ वायà¥à¤°à¥à¤¹à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤¬à¤²à¤®à¤¾à¤¶à¥||४१||
bahudÅá¹£aḥ saá¹ÅÅdhyaḥ kuá¹£á¹hÄ« bahuÅÅ'nuraká¹£atÄ prÄá¹Än|
dÅá¹£Ä hyatimÄtrahrÌ¥tÄ vÄyurhanyÄdabalamÄÅu||41||
bahudoShaH saMshodhyaH kuShThI bahusho~anurakShatA prANAn|
doShe hyatimAtrahRute vAyurhanyAdabalamAshu||41||
Patients with excessive vitiated dosha should be given shodhana therapy repeatedly; taking care about their prana (strength). Excessive elimination of dosha may increase vata dosha which may bring about weakness and in rare condition endanger the life of patient.[41]
सà¥à¤¨à¥à¤¹à¤¸à¥à¤¯ पानमिषà¥à¤à¤ शà¥à¤¦à¥à¤§à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠपà¥à¤°à¤µà¤¾à¤¹à¤¿à¤¤à¥ रà¤à¥à¤¤à¥|
वायà¥à¤°à¥à¤¹à¤¿ शà¥à¤¦à¥à¤§à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¥à¤·à¥à¤ िनमबलठविशति शà¥à¤à¥à¤°à¤®à¥||४२||
snÄhasya pÄnamiá¹£á¹aá¹ ÅuddhÄ kÅá¹£á¹hÄ pravÄhitÄ raktÄ|
vÄyurhi ÅuddhakÅá¹£á¹haá¹ kuá¹£á¹hinamabalaá¹ viÅati ÅÄ«ghram||42||
snehasya pAnamiShTaM shuddhe koShThe pravAhite rakte|
vAyurhi shuddhakoShThaM kuShThinamabalaM vishati shIghram||42||
After shodhana and letting of blood, sneha should be administered since after shodhana, vata dosha enters the shuddha koshtha of patient and is cause for immediate bala kshaya.[42]
Various formulations
दà¥à¤·à¥à¤¤à¥à¤à¥à¤²à¤¿à¤·à¥à¤à¥ हà¥à¤¦à¤¯à¥ वामà¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ à¤à¥à¤°à¥à¤§à¥à¤µà¤à¤¾à¤à¥à¤·à¥|
à¤à¥à¤à¤à¤«à¤²à¤®à¤¦à¤¨à¤®à¤§à¥à¤à¥à¤ सपà¤à¥à¤²à¥à¤°à¥à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤°à¤¸à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤||४३||
शà¥à¤¤à¤°à¤¸à¤ पà¤à¥à¤µà¤°à¤¸à¥ मधà¥à¤¨à¤¿ मधà¥à¤à¤ ठवमनानि|
dÅá¹£Åtkliá¹£á¹Ä hrÌ¥dayÄ vÄmyaḥ kuá¹£á¹hÄá¹£u cÅrdhvabhÄgÄá¹£u|
kuá¹ajaphalamadanamadhukaiḥ sapaá¹Ålairnimbarasayuktaiḥ||43||
ÅÄ«tarasaḥ pakvarasÅ madhÅ«ni madhukaá¹ ca vamanÄni|
doShotkliShTe hRudaye vAmyaH kuShTheShu cordhvabhAgeShu|
kuTajaphalamadanamadhukaiH sapaTolairnimbarasayuktaiH||43||
shItarasaH pakvaraso madhUni madhukaM ca vamanAni|
If dosha are utklishta and located in hridaya or kushtha is manifested in the upper part of body, then vamana should be administered with help of fruit of kuthaja, madanaphala and madhuka along with juice of patola and nimba. Sheeta rasa (cold effusion), pakva rasa(decoction), honey and madhuka should be used for vamana.[43]
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ तà¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¤à¤¾ दनà¥à¤¤à¥ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ ठविरà¥à¤à¤¨à¥ शसà¥à¤¤à¤¾||४४||
सà¥à¤µà¥à¤°à¤à¤ तà¥à¤·à¥à¤¦à¤à¤®à¤¾à¤²à¥à¤¡à¤¨à¤®à¤¾à¤¸à¤µà¤¾à¤¶à¥à¤ सà¥à¤§à¥à¤¨à¤¿|
शà¤à¤¸à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¯à¤§à¥à¤¹à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ यथाविरà¥à¤à¤ à¤à¥à¤°à¤®à¤¶à¥à¤à¥à¤·à¥à¤à¤||४५||
kuá¹£á¹hÄá¹£u trivrÌ¥tÄ dantÄ« triphalÄ ca virÄcanÄ ÅastÄ||44||
sauvÄ«rakaá¹ tuá¹£ÅdakamÄlÅá¸anamÄsavÄÅca sÄ«dhÅ«ni|
Åaá¹santyadhÅharÄá¹Äá¹ yathÄvirÄkaá¹ kramaÅcÄá¹£á¹aḥ||45||
kuShTheShu trivRutA dantI triphalA ca virecane shastA||44||
sauvIrakaM tuShodakamAloDanamAsavAshca sIdhUni|
shaMsantyadhoharANAM yathAvirekaM kramashceShTaH||45||
Trivrita, danti and triphala are to be used for virechana in kushtha. Sauviraka, tushodaka, alodhana, asava, sidhu are types of aushadi kalpana to be used in virechana. Further sansarjana karma should be followed as per order. [44-45]
दारà¥à¤µà¥à¤¬à¥à¤¹à¤¤à¥à¤¸à¥à¤µà¥à¤¯à¥à¤ पà¤à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤®à¤¦à¤¨à¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¥à¤|
ससà¥à¤¨à¥à¤¹à¥à¤°à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠसà¤à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤¯à¤µà¤®à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤||४६||
वातà¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¤ विरिà¤à¥à¤¤à¤ निरà¥à¤¢à¤®à¤¨à¥à¤µà¤¾à¤¸à¤¨à¤¾à¤°à¥à¤¹à¤®à¤¾à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤¯|
फलमधà¥à¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¥à¤à¤à¥à¤ सपà¤à¥à¤²à¥à¤ साधयà¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¨à¥à¤¹à¤®à¥||४à¥||
dÄrvÄ«brÌ¥hatÄ«sÄvyaiḥ paá¹ÅlapicumardamadanakrÌ¥tamÄlaiḥ|
sasnÄhairÄsthÄpyaḥ kuá¹£á¹hÄ« sakaliá¹
gayavamustaiḥ||46||
vÄtÅlbaá¹aá¹ viriktaá¹ nirÅ«á¸hamanuvÄsanÄrhamÄlaká¹£ya|
phalamadhukanimbakuá¹ajaiḥ sapaá¹Ålaiḥ sÄdhayÄtsnÄham||47||
dArvIbRuhatIsevyaiH paTolapicumardamadanakRutamAlaiH|
sasnehairAsthApyaH kuShThI sakali~ggayavamustaiH||46||
vAtolbaNaM viriktaM nirUDhamanuvAsanArhamAlakShya|
phalamadhukanimbakuTajaiH sapaTolaiH sAdhayetsneham||47||
Darvi, brihati, patola, pichumarda, madanphala, kritamala, kalinga, yava and musta should be used along with sneha for asthapana. After virechana and asthapana basti still if there is excess of vata than give anuvasana basti should be given. In such condition sneha fortified with madanaphala, madhuka, nimba, kutaja, and patola should be used. [46-47]
सà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤¦à¤¨à¥à¤¤à¥à¤®à¤°à¤¿à¤à¤ फणिà¤à¥à¤à¤à¤ पिपà¥à¤ªà¤²à¥ à¤à¤°à¤à¥à¤à¤«à¤²à¤®à¥|
नसà¥à¤¯à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤¸à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¤ à¤à¥à¤°à¤¿à¤®à¤¿à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤«à¤ªà¥à¤°à¤à¥à¤ªà¤à¥à¤¨à¤®à¥ [१] ||४८||
वà¥à¤°à¥à¤à¤¨à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤§à¥à¤®à¥à¤ शà¥à¤²à¥à¤à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤¾à¤®à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤¿|
à¤à¥à¤®à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤à¥à¤à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤||४९||
saindhavadantÄ«maricaá¹ phaá¹ijjhakaḥ pippalÄ« karañjaphalam|
nasyaá¹ syÄtsaviá¸aá¹
gaá¹ krÌ¥mi kuá¹£á¹hakaphaprakÅpaghnam [1] ||48||
vairÄcanikairdhÅ«maiḥ ÅlÅkasthÄnÄritaiḥ praÅÄmyanti|
krÌ¥mayaḥ kuá¹£á¹hakilÄsÄḥ prayÅjitairuttamÄá¹
gasthÄḥ||49||
saindhavadantImaricaM phaNijjhakaH pippalI kara~jjaphalam|
nasyaM syAtsaviDa~ggaM krimikuShThakaphaprakopaghnam [1] ||48||
vairecanikairdhUmaiH shlokasthAneritaiH prashAmyanti|
kRumayaH kuShThakilAsAH prayojitairuttamA~ggasthAH||49||
Saindhava, dantÄ«, maricha, phaá¹ijjhaka, pippali, fruit of karanja and vidanga should be used for nasya especially in case of krimi and kapha pradhan kushtha.
Drugs mentioned in Sutra Sthana for vairechanika dhuma should be used in krimija kushtha and kilasa and also disease affecting the upper part of the body. [48-49]
सà¥à¤¥à¤¿à¤°à¤à¤ िनमणà¥à¤¡à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤ सà¥à¤µà¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¸à¥à¤¤à¤°à¤ªà¥à¤°à¤£à¤¾à¤¡à¥à¤à¤¿à¤|
à¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ रà¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤à¥à¤²à¥à¤¶à¥à¤½à¤ªà¤¨à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤||५०||
sthirakaá¹hinamaá¹á¸alÄnÄá¹ svinnÄnÄá¹ prastarapraá¹Äá¸Ä«bhiḥ|
kÅ«rcairvighaá¹á¹itÄnÄá¹ raktÅtklÄÅÅ'panÄtavyaḥ||50||
sthirakaThinamaNDalAnAM svinnAnAM prastarapraNADIbhiH|
kUrcairvighaTTitAnAM raktotklesho~apanetavyaH||50||
If the patches are stable and hard, then give fomentation by prastara sweda or nadi sweda method and later on with the help of kurcha (a surgical instrument) scrub the patches so that there is increased flow of rakta in that specific area along with blood letting.[50]
Local treatments
à¤à¤¨à¥à¤ªà¤µà¤¾à¤°à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ माà¤à¤¸à¤¾à¤¨à¤¾à¤ पà¥à¤à¥à¤à¤²à¥à¤ सà¥à¤à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤¶à¥à¤|
सà¥à¤µà¤¿à¤¨à¥à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¸à¤¨à¥à¤¨à¤ [१] विलिà¤à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठतà¥à¤à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤¨ शसà¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤£||५१||
रà¥à¤§à¤¿à¤°à¤¾à¤à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤®à¤¥à¤µà¤¾ शà¥à¤à¥à¤à¤¾à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤¨à¤¿ [२] यà¥à¤à¤¯à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥|
पà¥à¤°à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤®à¤²à¥à¤ªà¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठविरà¥à¤à¤¯à¥à¤¦à¥à¤µà¤¾ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤à¤¿à¤||५२||
यॠलà¥à¤ªà¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानाठयà¥à¤à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ निरà¥à¤¹à¥à¤¤à¤¾à¤¸à¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¤¾à¤£à¤¾à¤®à¥|
सà¤à¤¶à¥à¤§à¤¿à¤¤à¤¾à¤¶à¤¯à¤¾à¤¨à¤¾à¤ सदà¥à¤¯à¤ सिदà¥à¤§à¤¿à¤°à¥à¤à¤µà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤·à¤¾à¤®à¥||५३||
ÄnÅ«pavÄrijÄnÄá¹ mÄá¹sÄnÄá¹ pÅá¹á¹alaiḥ sukhÅá¹£á¹aiÅca|
svinnÅtsannaá¹ [1] vilikhÄt kuá¹£á¹haá¹ tÄ«ká¹£á¹Äna ÅastrÄá¹a||51||
rudhirÄgamÄrthamathavÄ ÅrÌ¥á¹
gÄlÄbÅ«ni [2] yÅjayÄt kuá¹£á¹hÄ|
pracchitamalpaá¹ kuá¹£á¹haá¹ virÄcayÄdvÄ jalaukÅbhiḥ||52||
yÄ lÄpÄḥ kuá¹£á¹hÄnÄá¹ yujyantÄ nirhrÌ¥tÄsradÅá¹£Äá¹Äm|
saá¹ÅÅdhitÄÅayÄnÄá¹ sadyaḥ siddhirbhavÄttÄá¹£Äm||53||
AnUpavArijAnAM mAMsAnAM poTTalaiH sukhoShNaishca|
svinnotsannaM [1] vilikhet kuShThaM tIkShNena shastreNa||51||
rudhirAgamArthamathavA shRu~ggAlAbUni [2] yojayet kuShThe|
pracchitamalpaM kuShThaM virecayedvA jalaukobhiH||52||
ye lepAH kuShThAnAM yujyante nirhRutAsradoShANAm|
saMshodhitAshayAnAM sadyaH siddhirbhavetteShAm||53||
If the patches are elevated then swedana with lukewarm poultice of meat of aquatic animals should be followed by scrubbing with sharp edge surgical instrument for blood letting. For blood letting shringa (horn), alabu (gourd) may be used. Especially in alpa kushtha, prachana, virechana and/or use of jaluka should be done.
Lepa explained in kushtha become efficient if applied after raktamokshana and other shodhana procedures. [51-53]
यà¥à¤·à¥ न शसà¥à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤°à¤®à¤¤à¥ सà¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¥à¤¨à¥à¤¦à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¨à¤¾à¤¶à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ यानि सà¥à¤¯à¥à¤|
तà¥à¤·à¥ निपातà¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¥ रà¤à¥à¤¤à¤ दà¥à¤·à¤ ठविसà¥à¤°à¤¾à¤µà¥à¤¯||५४||
पाषाणà¤à¤ िनपरà¥à¤·à¥ सà¥à¤ªà¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠसà¥à¤¥à¤¿à¤°à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤£à¥ à¤|
पà¥à¤¤à¤¾à¤à¤¦à¤¸à¥à¤¯ à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¥ विषà¥à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥à¤½à¤à¤¦à¥à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¨à¥||५५||
सà¥à¤¤à¤¬à¥à¤§à¤¾à¤¨à¤¿ सà¥à¤ªà¥à¤¤à¤¸à¥à¤ªà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¸à¥à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि|
à¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¦à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¤à¤¾à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤°à¤à¥à¤à¤à¥à¤à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥||५६||
à¤à¤¾à¤¤à¥à¤¯à¤°à¥à¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¾ पतà¥à¤°à¥à¤ शसà¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤ समà¥à¤¦à¥à¤°à¤«à¥à¤¨à¥à¤°à¥à¤µà¤¾|
à¤à¥à¤·à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤®à¤¯à¥à¤°à¥à¤µà¤¾ ततठपà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¿||५à¥||
yÄá¹£u na Åastraá¹ kramatÄ sparÅÄndriyanÄÅanÄni yÄni syuḥ|
tÄá¹£u nipÄtyaḥ ká¹£ÄrÅ raktaá¹ dÅá¹£aá¹ ca visrÄvya||54||
pÄá¹£Äá¹akaá¹hinaparuá¹£Ä suptÄ kuá¹£á¹hÄ sthirÄ purÄá¹Ä ca|
pÄ«tÄgadasya kÄryÅ viá¹£aiḥ pradÄhÅ'gadaiÅcÄnu||55||
stabdhÄni suptasuptÄnyasvÄdanakaá¹á¸ulÄni kuá¹£á¹hÄni|
kÅ«rcairdantÄ«trivrÌ¥tÄkaravÄ«rakarañjakuá¹ajÄnÄm||56||
jÄtyarkanimbajairvÄ patraiḥ Åastraiḥ samudraphÄnairvÄ|
ghr̥ṣá¹Äni gÅmayairvÄ tataḥ pradÄhaiḥ pradÄhyÄni||57||
yeShu na shastraM kramate sparshendriyanAshanAni yAni syuH|
teShu nipAtyaH kShAro raktaM doShaM ca visrAvya||54||
pAShANakaThinaparuShe supte kuShThe sthire purANe ca|
pItAgadasya kAryo viShaiH pradeho~agadaishcAnu||55||
stabdhAni suptasuptAnyasvedanakaNDulAni kuShThAni|
kUrcairdantItrivRutAkaravIrakara~jjakuTajAnAm||56||
jAtyarkanimbajairvA patraiH shastraiH samudraphenairvA|
ghRuShTAni gomayairvA tataH pradehaiH pradehyAni||57||
When there is loss of sensation and/or surgical interventions is prohibited, kshara should be used after rakta and dosha are eliminated.
If kushtha is hard like stone with numbness, it is stable (not spreading) and chronic in such cases antidotes should be given internally prior to the application of poison in the form of lepa followed by application of antidote.
If there is numbness around the patch of kushtha associated with complete loss of sensation along with anhidrosis, and pruritus then for scrubbing in such condition brush (kurcha) prepared from danti, trivrita, karavira, karanja, kutaja or leaves of jÄti, arka, nimba or surgical instruments, samudra phena, dried cow-dung should be used followed by application of lepa. [54-57]
मारà¥à¤¤à¤à¤«à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤ à¤à¤°à¥à¤®à¥à¤à¥à¤¤à¤ पितà¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ िनाठà¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤®à¥|
à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤à¥à¤¤à¤¹à¤°à¤£à¤ तिà¤à¥à¤¤à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¨à¤ à¤||५८||
सरà¥à¤ªà¥à¤à¤·à¤¿ तिà¤à¥à¤¤à¤à¤¾à¤¨à¤¿ ठयà¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¦à¥à¤°à¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤¨à¥à¤¤à¥ [१] à¤à¤°à¥à¤®|
बाहà¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤°à¤®à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ ततॠà¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤ पितà¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥||५९||
mÄrutakaphakuá¹£á¹haghnaá¹ karmÅktaá¹ pittakuá¹£á¹hinÄá¹ kÄryam|
kaphapittaraktaharaá¹aá¹ tiktakaá¹£Äyaiḥ praÅamanaá¹ ca||58||
sarpÄ«á¹á¹£i tiktakÄni ca yaccÄnyadraktapittanut [1] karma|
bÄhyÄbhyantaramagryaá¹ tat kÄryaá¹ pittakuá¹£á¹hÄá¹£u||59||
mArutakaphakuShThaghnaM karmoktaM pittakuShThinAM kAryam|
kaphapittaraktaharaNaM tiktakaShAyaiH prashamanaM ca||58||
sarpIMShi tiktakAni ca yaccAnyadraktapittanut [1] karma|
bAhyAbhyantaramagryaM tat kAryaM pittakuShTheShu||59||
In pittaja kushtha line of treatment followed in vata kaphaja kushtha should be followed along with kapha, pitta and rakta should be eliminated and tikta (bitter), kashaya (astringent) drugs are to be used for pacifying the dosha. Ghee fortified with tikta (bitter) drugs and line of treatment of raktapitta should be followed internally and externally for treatment of pittaja kushtha. [58-59]
दà¥à¤·à¤¾à¤§à¤¿à¤à¥à¤¯à¤µà¤¿à¤à¤¾à¤à¤¾à¤¦à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¥à¤¤à¤¤à¥ à¤à¤°à¥à¤® à¤à¥à¤·à¥à¤ नà¥à¤¤à¥ पà¥à¤°à¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥|
वà¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ शमनठपà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤¦à¥à¤·à¤¸à¤¾à¤®à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥||६०||
dÅá¹£ÄdhikyavibhÄgÄdityÄtat karma kuá¹£á¹hanut prÅktam|
vaká¹£yÄmi kuá¹£á¹haÅamanaá¹ prÄyastvagdÅá¹£aÄmÄnyÄt||60||
doShAdhikyavibhAgAdityetat karma kuShThanut proktam|
vakShyAmi kuShThashamanaM prAyastvagdoShasAmAnyAt||60||
Treatment of different kushtha categorized on basis of aggravated dosha has been explained henceforth treatment for pacifying of kushtha is being explained wherein defect in skin is general symptom. [60]
दारà¥à¤µà¥ रसाà¤à¥à¤à¤¨à¤ वा à¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤£ पà¥à¤°à¤¬à¤¾à¤§à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ मà¥|
à¤
à¤à¤¯à¤¾ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¤¿à¤¤à¤¾ वा मासठसवà¥à¤¯à¥à¤·à¤à¥à¤¡à¤¤à¥à¤²à¤¾||६१||
dÄrvÄ« rasÄñjanaá¹ vÄ gÅmÅ«trÄá¹a prabÄdhatÄ kuá¹£á¹ham|
abhayÄ prayÅjitÄ vÄ mÄsaá¹ savyÅá¹£aguá¸atailÄ||61||
dArvI rasA~jjanaM vA gomUtreNa prabAdhate kuShTham|
abhayA prayojitA vA mAsaM savyoShaguDatailA||61||
DÄrvi or rasÄñjana along with cowâs urine helps in treatment of kushtha. Similarly haritaki along with trikatu or gud and taila for period of one month is helpful. [61]
मà¥à¤²à¤ पà¤à¥à¤²à¤¸à¥à¤¯ तथा à¤à¤µà¤¾à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤ पà¥à¤¥à¤à¥ पलाà¤à¤¶à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¤à¥à¤µà¤à¤¶à¥à¤ [१] |
सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾ à¤à¤à¥à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ ठà¤à¤¾à¤à¤¾à¤°à¥à¤§à¤¿à¤à¤¾ नाà¤à¤°à¤ªà¤¾à¤¦à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤¾||६२||
पलठतथà¥à¤·à¤¾à¤ सह à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ à¤à¤²à¥ शà¥à¤¤à¤ दà¥à¤·à¤¹à¤°à¤ पिबà¥à¤¨à¥à¤¨à¤¾|
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¥ रसà¥à¤°à¥à¤§à¤¨à¥à¤µà¤®à¥à¤à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¶à¤¾à¤²à¥à¤¯à¥à¤¦à¤¨à¤®à¤¾à¤¦à¤¦à¥à¤¤||६३||
à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि शà¥à¤«à¤ à¤à¥à¤°à¤¹à¤£à¥à¤ªà¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¤®à¤°à¥à¤¶à¤¾à¤à¤¸à¤¿ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¿ हलà¥à¤®à¤à¤ à¤|
षडà¥à¤°à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¨ निहनà¥à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤· हà¥à¤¦à¥à¤¬à¤¸à¥à¤¤à¤¿à¤¶à¥à¤²à¤ विषमà¤à¥à¤µà¤°à¤ à¤||६४||
mÅ«laá¹ paá¹Ålasya tathÄ gavÄká¹£yÄḥ prÌ¥thak palÄá¹Åaá¹ triphalÄtvacÄÅca [1] |
syÄttrÄyamÄá¹Ä kaá¹urÅhiá¹Ä« ca bhÄgÄrdhikÄ nÄgarapÄdayuktÄ||62||
palaá¹ tathaiá¹£Äá¹ saha cÅ«rá¹itÄnÄá¹ jalÄ ÅrÌ¥taá¹ dÅá¹£aharaá¹ pibÄnnÄ|
jÄ«rá¹Ä rasairdhanvamrÌ¥gadvijÄnÄá¹ purÄá¹aÅÄlyÅdanamÄdadÄ«ta||63||
kuá¹£á¹hÄni ÅÅphaá¹ grahaá¹Ä«pradÅá¹£amarÅÄá¹si krÌ¥cchrÄá¹i halÄ«makaá¹ ca|
á¹£aá¸rÄtrayÅgÄna nihanti caiá¹£a hrÌ¥dbastiÅÅ«laá¹ viá¹£amajvaraá¹ ca||64||
mUlaM paTolasya tathA gavAkShyAH pRuthak palAMshaM triphalAtvacashca [1] |
syAttrAyamANA kaTurohiNI ca bhAgArdhikA nAgarapAdayuktA||62||
palaM tathaiShAM saha cUrNitAnAM jale shRutaM doShaharaM pibennA|
jIrNe rasairdhanvamRugadvijAnAM purANashAlyodanamAdadIta||63||
kuShThAni shophaM grahaNIpradoShamarshAMsi kRucchrANi halImakaM ca|
ShaDrAtrayogena nihanti caiSha hRudbastishUlaM viShamajvaraM ca||64||
One pala of root of patola and gavakshi, contents of triphala (haritaki, bibhataki and amalaki) taken separately in one pala quantity each. Trayamana and katuki in quantity of 6 sanas and 4 sana of sunthi, should be taken together. One pala of this combination should be boiled in water and administered for elimination of dosha.
After the combination has been digested by jatharagni of patient, soup of animal and birds residing in arid land along with old shali type of rice should be given. The preparation when administered for 6 days cures kushtha, shotha, grahani, arsha, mutrakricha, halimaka, chest pain and pain in bladder region along with vishama jwara. [62-64]
Mustadi churna
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤ वà¥à¤¯à¥à¤·à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ मà¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤ ा दारॠपà¤à¥à¤à¤®à¥à¤²à¥à¤¯à¥ दà¥à¤µà¥|
सपà¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¦à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤¤à¥à¤µà¤à¥ सविशालशà¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ मà¥à¤°à¥à¤µà¤¾||६५||
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ तरà¥à¤ªà¤£à¤à¤¾à¤à¥à¤°à¥à¤¨à¤µà¤à¤¿à¤ सà¤à¤¯à¥à¤à¤¿à¤¤à¤ समधà¥à¤µà¤¾à¤à¥à¤¯à¤®à¥ [१] |
सिदà¥à¤§à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ निबरà¥à¤¹à¤£à¤®à¥à¤¤à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¥à¤à¤¿à¤à¤ à¤à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤®à¥||६६||
शà¥à¤µà¤¯à¤¥à¥à¤ सपाणà¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤à¤ शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤°à¤¹à¤£à¥à¤ªà¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¤®à¤°à¥à¤¶à¤¾à¤à¤¸à¤¿|
बà¥à¤°à¤à¥à¤¨à¤à¤à¤¨à¥à¤¦à¤°à¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤¾à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤ ाà¤à¤¶à¥à¤ विनिहनà¥à¤¤à¤¿||६à¥||
à¤à¤¤à¤¿ मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤¦à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤£
mustaá¹ vyÅá¹£aá¹ triphalÄ mañjiá¹£á¹hÄ dÄru pañcamÅ«lyau dvÄ|
saptacchadanimbatvak saviÅÄlaÅcitrakÅ mÅ«rvÄ||65||
cÅ«rá¹aá¹ tarpaá¹abhÄgairnavabhiḥ saá¹yÅjitaá¹ samadhvÄjyam [1] |
siddhaá¹ kuá¹£á¹hanibarhaá¹amÄtat prÄyÅgikaá¹ bhaká¹£yam||66||
Åvayathuá¹ sapÄá¹á¸urÅgaá¹ Åvitraá¹ grahaá¹Ä«pradÅá¹£amarÅÄá¹si|
braghnabhagandarapiá¸akÄkaá¹á¸Å«kÅá¹hÄá¹Åca vinihanti||67||
iti mustÄdicÅ«rá¹am
mustaM vyoShaM triphalA ma~jjiShThA dAru pa~jcamUlyau dve|
saptacchadanimbatvak savishAlashcitrako mUrvA||65||
cUrNaM tarpaNabhAgairnavabhiH saMyojitaM samadhvAjyam [1] |
siddhaM kuShThanibarhaNametat prAyogikaM bhakShyam||66||
shvayathuM sapANDurogaM shvitraM grahaNIpradoShamarshAMsi|
braghnabhagandarapiDakAkaNDUkoThAMshca vinihanti||67||
iti mustAdicUrNam
Musta, trikatu, triphala, manjishthÄ, dÄruharidra, two panchamÅ«la (brihat and laghu) saptacchada, bark of nimba, viÅÄla, chitraka, mÅ«rvÄ are taken in equal quantity and powdered together. This powder should be mixed with nine times of saktu and should be prescribed with honey and ghrita. It is among the best treatment for kushtha which should be given everyday. The combination is also useful in shotha, pÄá¹á¸u, Åvitra, grahaá¹Ä«doá¹£a, arÅa, braghna, bhagandar, piá¸akÄ, kaá¹á¸Å«, kÅá¹hÄ.
This ends the explanation of mustÄdichÅ«rá¹am.[65-67]
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤«à¤²à¤¾à¤¤à¤¿à¤µà¤¿à¤·à¤¾à¤à¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤à¤µà¤à¤¾à¤ªà¤à¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥|
माà¤à¤§à¤¿à¤à¤¾à¤°à¤à¤¨à¥à¤¦à¥à¤µà¤¯à¤ªà¤¦à¥à¤®à¤à¤®à¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤µà¤¿à¤¶à¤¾à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥||६८||
à¤à¥à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤ªà¤²à¤¾à¤¶à¤¾à¤¨à¤¾à¤ ददà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤ªà¤²à¤ ततसà¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¦à¥à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤à¥à¤£à¤¾|
तसà¥à¤¯à¤¾à¤¶à¥à¤ पà¥à¤¨à¤°à¥à¤¬à¥à¤°à¤¾à¤¹à¥à¤®à¥ तà¤à¥à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ सà¥à¤ªà¥à¤¤à¤¿à¤¨à¥à¤¤à¥ परममà¥||६९||
triphalÄtiviá¹£Äkaá¹ukÄnimbakaliá¹
gakavacÄpaá¹ÅlÄnÄm|
mÄgadhikÄrajanÄ«dvayapadmakamÅ«rvÄviÅÄlÄnÄm||68||
bhÅ«nimbapalÄÅÄnÄá¹ dadyÄdvipalaá¹ tatastrivrÌ¥ddviguá¹Ä|
tasyÄÅca punarbrÄhmÄ« taccÅ«rá¹aá¹ suptinut paramam||69||
triphalAtiviShAkaTukAnimbakali~ggakavacApaTolAnAm|
mAgadhikArajanIdvayapadmakamUrvAvishAlAnAm||68||
bhUnimbapalAshAnAM dadyAdvipalaM tatastrivRuddviguNA|
tasyAshca punarbrAhmI taccUrNaM suptinut paramam||69||
Triphala, ativiá¹£Ä, kaá¹uki, nimba, kaliá¹ gaka, vachÄ, paá¹Åla, pippali, haridra, dÄruharidra, padmaka, mÅ«rvÄ, viÅÄlÄ, bhÅ«nimba and palÄÅa, all are taken in two pala quantity each (i.e. total 34 pala), double the total quantity of above churna (68 pala) trivrita is taken and double of trivrita (136 pala) brahmi churna should be taken. It is a best combination for numbness.[68-69]
Benefits of lelitaka (sulphur)
लà¥à¤²à¥à¤¤à¤à¤ªà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥ [१] रसà¥à¤¨ à¤à¤¾à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤ समाà¤à¥à¤·à¤¿à¤à¤ परमà¤|
सपà¥à¤¤à¤¦à¤¶à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¾à¤¤à¥ माà¤à¥à¤·à¤¿à¤à¤§à¤¾à¤¤à¥à¤¶à¥à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤£||à¥à¥¦||
lÄlÄ«takaprayÅgÅ [1] rasÄna jÄtyÄḥ samÄká¹£ikaḥ paramaḥ|
saptadaÅakuá¹£á¹haghÄtÄ« mÄká¹£ikadhÄtuÅca mÅ«trÄá¹a||70||
lelItakaprayogo [1] rasena jAtyAH samAkShikaH paramaH|
saptadashakuShThaghAtI mAkShikadhAtushca mUtreNa||70||
Lelitaka (sulphur) when administered with juice of jÄti (Ämalaki) along with honey is beneficial in 17 types of kushtha. Similarly use of makshika (copper pyrite) with cowsâ urine too is very beneficial. [70]
शà¥à¤°à¥à¤·à¥à¤ ठ[२] à¤à¤¨à¥à¤§à¤à¤¯à¥à¤à¤¾à¤¤à¥ सà¥à¤µà¤°à¥à¤£à¤®à¤¾à¤à¥à¤·à¤¿à¤à¤ªà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¾|
सरà¥à¤µà¤µà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¿à¤¨à¤¿à¤¬à¤°à¥à¤¹à¤£à¤®à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠरसठठनिà¤à¥à¤¹à¥à¤¤à¤®à¥||à¥à¥§||
वà¤à¥à¤°à¤¶à¤¿à¤²à¤¾à¤à¤¤à¥à¤¸à¤¹à¤¿à¤¤à¤ सहितठवा यà¥à¤à¤°à¤¾à¤à¥à¤¨|
सरà¥à¤µà¤µà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¿à¤ªà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¨à¤®à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠनिà¤à¥à¤¹à¥à¤¯ नितà¥à¤¯à¤ à¤||à¥à¥¨||
ÅrÄá¹£á¹haá¹ [2] gandhakayÅgÄt suvará¹amÄká¹£ikaprayÅgÄdvÄ|
sarvavyÄdhinibarhaá¹amadyÄt kuá¹£á¹hÄ« rasaá¹ ca nigrÌ¥hÄ«tam||71||
vajraÅilÄjatusahitaá¹ sahitaá¹ vÄ yÅgarÄjÄna|
sarvavyÄdhipraÅamanamadyÄtkuá¹£á¹hÄ« nigrÌ¥hya nityaá¹ ca||72||
shreShThaM [2] gandhakayogAt suvarNamAkShikaprayogAdvA|
sarvavyAdhinibarhaNamadyAt kuShThI rasaM ca nigRuhItam||71||
vajrashilAjatusahitaM sahitaM vA yogarAjena|
sarvavyAdhiprashamanamadyAtkuShThI nigRuhya nityaM ca||72||
Gandhaka (sulphur) and/or suvará¹amÄká¹£ika when used for processing of rasa (mercury) acts as the best medicine in treatment of all disease especially kushtha.
Similarly kushtha patient should regularly consume parada (mercury) with vajra shilajatu or yogaraja which helps in curing of all diseases. [71-72]
Madhvasava
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¸à¥à¤°à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤¸à¤¾à¤°à¤ शà¥à¤°à¤ªà¤¯à¤¿à¤¤à¥à¤µà¤¾ तदà¥à¤°à¤¸à¥à¤¨ तà¥à¤¯à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¤ªà¥à¤°à¤¸à¥à¤¥à¥ à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤ à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¥ तॠà¤à¤¾à¤·à¥à¤à¤ªà¤²à¤¿à¤à¥ à¤||à¥à¥©||
ततà¥à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¤·à¥à¤à¤ªà¤²à¤ पà¥à¤°à¤à¥à¤·à¤¿à¤ªà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¥à¤¾à¤½à¤®à¥à¤¨à¤¿|
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¥à¤²à¥ तà¥à¤µà¤à¥à¤®à¤°à¤¿à¤à¤ पतà¥à¤°à¤ à¤à¤¨à¤à¤ ठà¤à¤°à¥à¤·à¤¾à¤à¤¶à¤®à¥||à¥à¥ª||
मतà¥à¤¸à¥à¤¯à¤£à¥à¤¡à¤¿à¤à¤¾ मधà¥à¤¸à¤®à¤¾ तनà¥à¤®à¤¾à¤¸à¤ à¤à¤¾à¤¤à¤®à¤¾à¤¯à¤¸à¥ à¤à¤¾à¤£à¥à¤¡à¥|
मधà¥à¤µà¤¾à¤¸à¤µà¤®à¤¾à¤à¤°à¤¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¥ शमठयातà¤||à¥à¥«||
à¤à¤¤à¤¿ मधà¥à¤µà¤¾à¤¸à¤µà¤
khadirasuradÄrusÄraá¹ ÅrapayitvÄ tadrasÄna tÅyÄrthaḥ|
ká¹£audraprasthÄ kÄryaḥ kÄryÄ tÄ cÄá¹£á¹apalikÄ ca||73||
tatrÄÅcÅ«rá¹ÄnÄmaá¹£á¹apalaá¹ praká¹£ipÄttathÄ'mÅ«ni|
triphalailÄ tvaá¹
maricaá¹ patraá¹ kanakaá¹ ca kará¹£Äá¹Åam||74||
matsyaá¹á¸ikÄ madhusamÄ tanmÄsaá¹ jÄtamÄyasÄ bhÄá¹á¸Ä|
madhvÄsavamÄcarataḥ kuá¹£á¹hakilÄsÄ Åamaá¹ yÄtaḥ||75||
iti madhvÄsavaḥ
khadirasuradArusAraM shrapayitvA tadrasena toyArthaH|
kShaudraprasthe kAryaH kArye te cAShTapalike ca||73||
tatrAshcUrNAnAmaShTapalaM prakShipettathA~amUni|
triphalaile tva~gmaricaM patraM kanakaM ca karShAMsham||74||
matsyaNDikA madhusamA tanmAsaM jAtamAyase bhANDe|
madhvAsavamAcarataH kuShThakilAse shamaM yAtaH||75||
iti madhvAsavaH
Decoction should be prepared from 8 pala each of water extract of khadira and devadÄru to this one prastha of honey should be added. To this powder (bhasma / mandura) of iron in 8 pala quantity should be added along with triphala, ela, tvak, maricha, patra and kanaka (nagkeshara) in one karsa quantity. Matsyaá¹á¸ikÄ (sugar) should be added in quantity equal to honey (one prastha). This preparation should be kept in an iron jar for one month. This is called as madhvÄsava and it is administered in kushtha and kilÄsa.[73-75]
Kanaka bindu arishta
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¦à¥à¤°à¥à¤£à¤ à¤à¥à¤®à¥à¤à¥ à¤à¥à¤¤à¤à¤¾à¤µà¤¿à¤¤à¥ समावापà¥à¤¯|
दà¥à¤°à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤£à¤¿ à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ ठषà¤à¥à¤ªà¤²à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¤à¥à¤° दà¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¿||à¥à¥¬||
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤µà¥à¤¯à¥à¤·à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¤°à¤à¤¨à¥à¤®à¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤à¤°à¥à¤·à¤à¥à¤¨à¥à¤¦à¥à¤°à¤¯à¤µà¤¾à¤|
सà¥à¤µà¤°à¥à¤£à¥ ठतथा तà¥à¤µà¤à¥ à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤°à¥à¤¹à¤¾ à¤à¥à¤¤à¤¿ तनà¥à¤®à¤¾à¤¸à¤®à¥||à¥à¥||
निदधà¥à¤¤ धानà¥à¤¯à¤®à¤§à¥à¤¯à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤ पिबà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¤à¥ यà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤¯à¤¾|
मासà¥à¤¨ महाà¤à¥à¤·à¥à¤ ठहनà¥à¤¤à¥à¤¯à¥à¤µà¤¾à¤²à¥à¤ªà¤ तॠपà¤à¥à¤·à¥à¤£||à¥à¥®||
à¤
रà¥à¤¶à¤à¤¶à¥à¤µà¤¾à¤¸à¤à¤à¤¨à¥à¤¦à¤°à¤à¤¾à¤¸à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤ªà¥à¤°à¤®à¥à¤¹à¤¶à¥à¤·à¤¾à¤à¤¶à¥à¤|
ना à¤à¤µà¤¤à¤¿ à¤à¤¨à¤à¤µà¤°à¥à¤£à¤ पà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤½à¤°à¤¿à¤·à¥à¤à¤ à¤à¤¨à¤à¤¬à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤®à¥||à¥à¥¯||
à¤à¤¤à¤¿ à¤à¤¨à¤à¤¬à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤µà¤°à¤¿à¤·à¥à¤à¤®à¥
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥à¤µà¤¨à¤¿à¤²à¤à¤«à¤à¥à¤¤à¥à¤·à¥à¤µà¥à¤µà¤ पà¥à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¤¾à¤½à¤ªà¤¿ पà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤·à¥|
à¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¤à¥à¤µà¤¾à¤¥à¤¶à¥à¤à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¥à¤· विशà¥à¤·à¤¾à¤¤à¥ à¤à¤«à¤à¥à¤¤à¥à¤·à¥||८०||
khadirakaá¹£ÄyadrÅá¹aá¹ kumbhÄ ghrÌ¥tabhÄvitÄ samÄvÄpya|
dravyÄá¹i cÅ«rá¹itÄni ca á¹£aá¹palikÄnyatra dÄyÄni||76||
triphalÄvyÅá¹£aviá¸aá¹
garajanÄ«mustÄá¹arūṣakÄndrayavÄḥ|
sauvará¹Ä« ca tathÄ tvak chinnaruhÄ cÄti tanmÄsam||77||
nidadhÄ«ta dhÄnyamadhyÄ prÄtaḥ prÄtaḥ pibÄttatÅ yuktyÄ|
mÄsÄna mahÄkuá¹£á¹haá¹ hantyÄvÄlpaá¹ tu paká¹£Äá¹a||78||
arÅaḥÅvÄsabhagandarakÄsakilÄsapramÄhaÅÅá¹£Äá¹Åca|
nÄ bhavati kanakavará¹aḥ pÄ«tvÄ'riá¹£á¹aá¹ kanakabindum||79||
iti kanakabindvariá¹£á¹am
kuá¹£á¹hÄá¹£vanilakaphakrÌ¥tÄá¹£vÄvaá¹ pÄyastathÄ'pi paittÄá¹£u|
krÌ¥tamÄlakvÄthaÅcÄpyÄá¹£a viÅÄá¹£Ät kaphakrÌ¥tÄá¹£u||80||
khadirakaShAyadroNaM kumbhe ghRutabhAvite samAvApya|
dravyANi cUrNitAni ca ShaTpalikAnyatra deyAni||76||
triphalAvyoShaviDa~ggarajanImustATarUShakendrayavAH|
sauvarNI ca tathA tvak chinnaruhA ceti tanmAsam||77||
nidadhIta dhAnyamadhye prAtaH prAtaH pibettato yuktyA|
mAsena mahAkuShThaM hantyevAlpaM tu pakSheNa||78||
arshaHshvAsabhagandarakAsakilAsapramehashoShAMshca|
nA bhavati kanakavarNaH pItvA~ariShTaM kanakabindum||79||
iti kanakabindvariShTam
kuShTheShvanilakaphakRuteShvevaM peyastathA~api paitteShu|
kRutamAlakvAthashcApyeSha visheShAt kaphakRuteShu||80||
In ghee smeared jar one drona of decoction of khadira should be added. To these 6 palas each of powdered triphala, trikatu, viá¸aá¹ ga, haridra, musta, vÄsÄ, indrayava, bark of sauvarni (dÄruharidra), and guduchi should be added. The jar should be kept for one month inside a heap of grains. Every morning if this preparation is taken then in one month mahakuá¹£á¹ha gets cured and within 15 days ksudrakuá¹£á¹ha is cured. It is also useful arÅa, ÅvÄsa, bhagandar, kasa, kilasa, prameha and shosha. Skin achieves golden complexion after having kanakabindu. This ends explanation of kanakabindvariá¹£á¹a. It is useful in all vataja, pittaja and kaphaja kushtha.
Especially in kaphaja kuá¹£á¹ha, kritmalaka decoction should be used in place of khadira.[76-80]
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¸à¤µà¤¶à¥à¤ à¤à¥à¤¡à¤ सà¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ रà¥à¤à¤µà¤¿à¤¨à¤¿à¤¹à¤¨à¥à¤¤à¤¾|
à¤à¥à¤°à¤®à¥à¤à¤¦à¤¶à¤®à¥à¤²à¤¦à¤¨à¥à¤¤à¥à¤µà¤°à¤¾à¤à¥à¤à¤®à¤§à¥à¤¯à¥à¤à¤¸à¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤||८१||
triphalÄsavaÅca gauá¸aḥ sacitrakaḥ kuá¹£á¹harÅgavinihantÄ|
kramukadaÅamÅ«ladantÄ«varÄá¹
gamadhuyÅgasaá¹yuktaḥ||81||
triphalAsavashca gauDaH sacitrakaH kuShTharogavinihantA|
kramukadashamUladantIvarA~ggamadhuyogasaMyuktaH||81||
TriphalÄsava prepared from jaggery along with chitraka, kramuka, daÅamÅ«la, dantÄ«, varÄ (triphala) and honey helps in treating various kushtha.[81]
Diet in kushtha
लà¤à¥à¤¨à¤¿ à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ हितानि विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ शाà¤à¤¨à¤¿ ठतिà¤à¥à¤¤à¤à¤¾à¤¨à¤¿|
à¤à¤²à¥à¤²à¤¾à¤¤à¤à¥à¤ सतà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¥à¤ सनिमà¥à¤¬à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤µ||८२||
पà¥à¤°à¤¾à¤£à¤§à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¥ à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ माà¤à¤¸à¤¾à¤¨à¤¿ मà¥à¤¦à¥à¤à¤¾à¤¶à¥à¤ पà¤à¥à¤²à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤|
शसà¥à¤¤à¤¾, न à¤à¥à¤°à¥à¤µà¤®à¥à¤²à¤ªà¤¯à¥à¤¦à¤§à¥à¤¨à¤¿ नानà¥à¤ªà¤®à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤¾ न à¤à¥à¤¡à¤¸à¥à¤¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¶à¥à¤||८३||
laghÅ«ni cÄnnÄni hitÄni vidyÄt kuá¹£á¹hÄá¹£u ÅÄkani ca tiktakÄni|
bhallÄtakaiḥ satriphalaiḥ sanimbairyuktÄni cÄnnÄni ghrÌ¥tÄni caiva||82||
purÄá¹adhÄnyÄnyatha jÄá¹
galÄni mÄá¹sÄni mudgÄÅca paá¹ÅlayuktÄḥ|
ÅastÄ, na gurvamlapayÅdadhÄ«ni nÄnÅ«pÄmÄtsyÄ na guá¸astilÄÅca||83||
laghUni cAnnAni hitAni vidyAt kuShTheShu shAkani ca tiktakAni|
bhallAtakaiH satriphalaiH sanimbairyuktAni cAnnAni ghRutAni caiva||82||
purANadhAnyAnyatha jA~ggalAni mAMsAni mudgAshca paTolayuktAH|
shastA, na gurvamlapayodadhIni nAnUpamatsyA na guDastilAshca||83||
Easily digestible and wholesome food, green leafy vegetables bitter in taste, food and ghee prepared by fortifying with bhallataka, triphala and nimba, one year old cereals, meat of animals inhabiting from arid area, preparations of mudga and patola.
Avoid heavy to digest, sour food, milk, curd, meat of animals residing in marshy area, fish, jaggery and sesame. [82-83]
à¤à¤²à¤¾ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठदारà¥à¤µà¥ शतपà¥à¤·à¥à¤ªà¤¾ à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ विडà¤à¥à¤à¤¶à¥à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ ालà¥à¤ªà¤¨à¤®à¤¿à¤·à¥à¤à¤ रसाà¤à¥à¤à¤¨à¤ à¤à¤¾à¤à¤¯à¤¾ à¤à¥à¤µ||८४||
ÄlÄ kuá¹£á¹haá¹ dÄrvÄ« Åatapuá¹£pÄ citrakÅ viá¸aá¹
gaÅca|
kuá¹£á¹hÄlÄpanamiá¹£á¹aá¹ rasÄñjanaá¹ cÄbhayÄ caiva||84||
elA kuShThaM dArvI shatapuShpA citrako viDa~ggashca|
kuShThAlepanamiShTaM rasA~jjanaM cAbhayA caiva||84||
Ela, kuá¹£á¹ha, dÄrvi, Åatapuá¹£pÄ, chitraka, viá¸aá¹ ga, rasÄñjana and abhaya taken together and their paste when applied has a very efficacious role in kushtha.[84]
à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤®à¥à¤²à¤¾à¤ बिमà¥à¤¬à¥à¤ [१] वà¥à¤·à¤à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¦à¤°à¥à¤à¤¨à¤¾à¤à¤°à¤à¤®à¥|
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¥à¤à¥à¤¤à¤®à¤·à¥à¤à¤¾à¤¹à¤ à¤à¤¾à¤µà¤¯à¤¿à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤ पलाशसà¥à¤¯||८५||
à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¥à¤£ à¤à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¤¸à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤¨ तà¥à¤¨à¤¾à¤¸à¥à¤¯ मणà¥à¤¡à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¶à¥|
à¤à¤¿à¤¦à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ विलयनà¥à¤¤à¤¿ ठलिपà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤°à¥à¤à¤¾à¤à¤¿à¤¤à¤ªà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿||८६||
citrakamÄlÄá¹ bimbīṠ[1] vr̥ṣakaá¹ trivrÌ¥darkanÄgarakam|
cÅ«rá¹Ä«krÌ¥tamaá¹£á¹Ähaá¹ bhÄvayitavyaá¹ palÄÅasya||85||
ká¹£ÄrÄá¹a gavÄá¹ mÅ«trasrutÄna tÄnÄsya maá¹á¸alÄnyÄÅu|
bhidyantÄ vilayanti ca liptÄnyarkÄbhitaptÄni||86||
citrakamelAM bimbIM [1] vRuShakaM trivRudarkanAgarakam|
cUrNIkRutamaShTAhaM bhAvayitavyaM palAshasya||85||
kShAreNa gavAM mUtrasrutena tenAsya maNDalAnyAshu|
bhidyante vilayanti ca liptAnyarkAbhitaptAni||86||
Chitraka, ela, bimbi, vr̥ṣaka, trivrÌ¥tÄ, arka and shunthi should be powdered together and trichurate with palÄÅa kshara and fortify it with cows urine for eight days. Application of this paste followed by sun exposure leads to bursting and dissolution of maá¹á¸ala. [85-86]
माà¤à¤¸à¥ मरिà¤à¤ लवणठरà¤à¤¨à¥ तà¤à¤°à¤ सà¥à¤§à¤¾ à¤à¥à¤¹à¤¾à¤¦à¥à¤§à¥à¤®à¤|
मà¥à¤¤à¥à¤°à¤ पितà¥à¤¤à¤ [२] à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤ पालाशठà¤à¥à¤·à¥à¤ हा लà¥à¤ªà¤||८à¥||
mÄá¹sÄ« maricaá¹ lavaá¹aá¹ rajanÄ« tagaraá¹ sudhÄ grÌ¥hÄddhÅ«maḥ|
mÅ«traá¹ pittaá¹ [2] ká¹£Äraḥ pÄlÄÅaḥ kuá¹£á¹hahÄ lÄpaḥ||87||
mAMsI maricaM lavaNaM rajanI tagaraM sudhA gRuhAddhUmaH|
mUtraM pittaM [2] kShAraH pAlAshaH kuShThahA lepaH||87||
MÄá¹sÄ«, maricha, lavana, haridra, tagara, sudhÄ and grÌ¥hÄddhÅ«ma paste should be prepared along with cow urine, cowâs bile and palasha kshara should be applied.[87]
तà¥à¤°à¤ªà¥ सà¥à¤¸à¤®à¤¯à¤¶à¥à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ मणà¥à¤¡à¤²à¤¨à¥à¤¤à¥ फलà¥à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ बà¥à¤¹à¤¤à¥|
à¤à¥à¤§à¤¾à¤°à¤¸à¤ सलवणॠदारॠठमà¥à¤¤à¥à¤°à¤ ठमणà¥à¤¡à¤²à¤¨à¥à¤¤à¥||८८||
trapu sÄ«samayaÅcÅ«rá¹aá¹ maá¹á¸alanut phalgucitrakau brÌ¥hatÄ«|
gÅdhÄrasaḥ salavaá¹Å dÄru ca mÅ«traá¹ ca maá¹á¸alanut||88||
trapu sIsamayashcUrNaM maNDalanut phalgucitrakau bRuhatI|
godhArasaH salavaNo dAru ca mUtraM ca maNDalanut||88||
Trapu (tin), sÄ«sa (lead) and ayaÅ (iron) powders when applied treats maá¹á¸ala kuá¹£á¹ha. Similarly application of phalgu, citraka, brÌ¥hatÄ«, gÅdhÄrasa (meat soup of iguana) lavana, devdÄru and cowâs urine is also helpful in maá¹á¸ala. [88]
à¤à¤¦à¤²à¥à¤ªà¤²à¤¾à¤¶à¤ªà¤¾à¤à¤²à¤¿à¤¨à¤¿à¤à¥à¤²à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤¾à¤®à¥à¤à¤¸à¤¾ पà¥à¤°à¤¸à¤¨à¥à¤¨à¥à¤¨|
माà¤à¤¸à¥à¤·à¥ तà¥à¤¯à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤ à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤ पिषà¥à¤à¥ ठà¤à¤¿à¤£à¥à¤µà¥ [३] à¤||८९||
तà¥à¤°à¥à¤®à¥à¤¦à¤à¤ सà¥à¤à¤¾à¤¤à¤ à¤à¤¿à¤£à¥à¤µà¥à¤°à¥à¤à¤¨à¤¿à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ शसà¥à¤¤à¤®à¥|
मणà¥à¤¡à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤ विनाशनमातपसà¤à¤¸à¥à¤¥à¤ à¤à¥à¤®à¤¿à¤à¥à¤¨à¤ à¤||९०||
kadalÄ«palÄÅapÄá¹aliniculaká¹£ÄrÄmbhasÄ prasannÄna|
mÄá¹sÄá¹£u tÅyakÄryaá¹ kÄryaá¹ piá¹£á¹Ä ca kiá¹vÄ [3] ca||89||
tairmÄdakaḥ sujÄtaḥ kiá¹vairjanitaá¹ pralÄpanaá¹ Åastam|
maá¹á¸alakuá¹£á¹havinÄÅanamÄtapasaá¹sthaá¹ krÌ¥mighnaá¹ ca||90||
kadalIpalAshapATaliniculakShArAmbhasA prasannena|
mAMseShu toyakAryaM kAryaM piShTe ca kiNve [3] ca||89||
tairmedakaH sujAtaH kiNvairjanitaM pralepanaM shastam|
maNDalakuShThavinAshanamAtapasaMsthaM kRumighnaM ca||90||
From kshara of kadalÄ«, palÄÅa, pÄtalÄ and nichula kshara jala (alkaline water) should be prepared which should be well filtered. The same should be added to meat of animals for cleaning of meat, for making paste and for fermentation process. A self fermented (medaka) alcoholic formulation should be prepared. After well fermented medaka prepared the kinva (fermented paste of drug) should be removed and applied as paste. It is useful in maá¹á¸ala kuá¹£á¹ha and other krÌ¥imi infestations.[89-90]
Siddharthaka snana( medicinal bath)
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤ मदनठतà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ à¤à¤°à¤à¥à¤ à¤à¤°à¤à¥à¤µà¤§à¤à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤¯à¤µà¤¾à¤|
दारà¥à¤µà¥ ससपà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤¾ सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤ सिदà¥à¤§à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤à¤ नाम||९१||
à¤à¤· à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥ वमनठविरà¥à¤à¤¨à¤ वरà¥à¤£à¤à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¥à¤¦à¥à¤à¤°à¥à¤·à¤|
तà¥à¤µà¤à¥à¤¦à¥à¤·à¤à¥à¤·à¥à¤ शà¥à¤«à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤¾à¤§à¤¨à¤ पाणà¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤à¤à¥à¤¨à¤||९२||
mustaá¹ madanaá¹ triphalÄ karañja Äragvadhakaliá¹
gayavÄḥ|
dÄrvÄ« sasaptapará¹Ä snÄnaá¹ siddhÄrthakaá¹ nÄma||91||
Äá¹£a kaá¹£ÄyÅ vamanaá¹ virÄcanaá¹ vará¹akastathÅdghará¹£aḥ|
tvagdÅá¹£akuá¹£á¹haÅÅphaprabÄdhanaḥ pÄá¹á¸urÅgaghnaḥ||92||
mustaM madanaM triphalA kara~jja Aragvadhakali~ggayavAH|
dArvI sasaptaparNA snAnaM siddhArthakaM nAma||91||
eSha kaShAyo vamanaM virecanaM varNakastathodgharShaH|
tvagdoShakuShThashophaprabAdhanaH pANDurogaghnaH||92||
Powder of musta, madanphala, triphala, karañja, Äragvadha, kaliá¹ gaka, yava, dÄrvi, saptaparna are boiled in water and used for bath. This preparation is called as siddhÄrthaka snana.
Decoction of above combination is useful for vamana and virechana procedures. It helps in promotion of color and complexion. It is also useful in tvagdÅá¹£a, kuá¹£á¹ha, ÅÅpha and panduroga.[91-92]
External applications
à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¤°à¤à¥à¤à¤¬à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¥à¤¡à¤à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ सà¥à¤¦à¤¨à¥ लà¥à¤ªà¤|
पà¥à¤°à¤ªà¥à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¡à¤¬à¥à¤à¤¸à¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤°à¤¸à¤¾à¤à¥à¤à¤¨à¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¥à¤²à¥à¤§à¥à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤||९३||
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤®à¥à¤²à¤ à¤à¥à¤à¤à¤à¤°à¤à¥à¤à¤¯à¥à¤ फलठतà¥à¤µà¤à¥ दारà¥à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤|
सà¥à¤®à¤¨à¤à¤ªà¥à¤°à¤µà¤¾à¤²à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¥ लà¥à¤ªà¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ापहठसिदà¥à¤§à¤||९४||
kuá¹£á¹haá¹ karañjabÄ«jÄnyÄá¸agajaḥ kuá¹£á¹hasÅ«danÅ lÄpaḥ|
prapunnÄá¸abÄ«jasaindhavarasÄñjanakapitthalÅdhrÄÅca||93||
ÅvÄtakaravÄ«ramÅ«laá¹ kuá¹ajakarañjayÅḥ phalaá¹ tvacÅ dÄrvyÄḥ|
sumanaḥpravÄlayuktÅ lÄpaḥ kuá¹£á¹hÄpahaḥ siddhaḥ||94||
kuShThaM kara~jjabIjAnyeDagajaH kuShThasUdano lepaH|
prapunnADabIjasaindhavarasA~jjanakapitthalodhrAshca||93||
shvetakaravIramUlaM kuTajakara~jjayoH phalaM tvaco dArvyAH|
sumanaHpravAlayukto lepaH kuShThApahaH siddhaH||94||
Lepa of kuá¹£á¹ha (herb), seeds of karañja and Äá¸agaja is useful in kuá¹£á¹ha roga. Similarly, paste of seeds prapunnÄá¸a, saindhava, rasÄñjana, kapittha, lÅdhra, root of white variety of karavÄ«ra, fruits of kuá¹aja and karañja, bark of dÄruharidra along with tender leaves of jati is useful in kuá¹£á¹ha. [93-94]
लà¥à¤§à¥à¤°à¤¸à¥à¤¯ धातà¤à¥à¤¨à¤¾à¤ वतà¥à¤¸à¤à¤¬à¥à¤à¤¸à¥à¤¯ नà¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¤¸à¥à¤¯|
à¤à¤²à¥à¤à¤¶à¥à¤ मालतà¥à¤¨à¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥à¤¨à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤¨à¤¾à¤²à¥à¤ªà¥||९५||
lÅdhrasya dhÄtakÄ«nÄá¹ vatsakabÄ«jasya naktamÄlasya|
kalkaÅca mÄlatÄ«nÄá¹ kuá¹£á¹hÄṣūnmardanÄlÄpau||95||
lodhrasya dhAtakInAM vatsakabIjasya naktamAlasya|
kalkashca mAlatInAM kuShTheShUnmardanAlepau||95||
Paste of lÅdhra, dhÄtakÄ«, seeds of vatsaka (kuá¹aja), naktamÄla and malati is to be used externally for udvartan and lepa.[95]
शà¥à¤°à¥à¤·à¥ तà¥à¤µà¤à¥ पà¥à¤·à¥à¤ªà¤ à¤à¤¾à¤°à¥à¤ªà¤¾à¤¸à¥à¤¯à¤¾ राà¤à¤µà¥à¤à¥à¤·à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¿|
पिषà¥à¤à¤¾ ठà¤à¤¾à¤à¤®à¤¾à¤à¥ à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤§à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ नà¥à¤²à¥à¤²à¥à¤ªà¤||९६||
à¤à¤¤à¤¿ लà¥à¤ªà¤¾à¤
Åairīṣī tvak puá¹£paá¹ kÄrpÄsyÄ rÄjavrÌ¥kkÄrpÄsá¹£apatrÄá¹i|
piá¹£á¹Ä ca kÄkamÄcÄ« caturvidhaḥ kuá¹£á¹hanullÄpaḥ||96||
iti lÄpÄḥ
shairIShI tvak puShpaM kArpAsyA rAjavRukShapatrANi|
piShTA ca kAkamAcI caturvidhaH kuShThanullepaH||96||
iti lepAH
Paste of bark of shirīṣa or flowers of kÄrpÄs, leaves of rÄjavrÌ¥kksha or paste of kÄkamÄcÄ« are 4 different types of lepa useful in kuá¹£á¹ha. [96]
दारà¥à¤µà¥à¤¯à¤¾ रसाà¤à¥à¤à¤¨à¤¸à¥à¤¯ ठनिमà¥à¤¬à¤ªà¤à¥à¤²à¤¸à¥à¤¯ à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¸à¤¾à¤°à¤¸à¥à¤¯|
à¤à¤°à¤à¥à¤µà¤§à¤µà¥à¤à¥à¤·à¤à¤¯à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¯à¤¾à¤ सपà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤¸à¥à¤¯||९à¥||
à¤à¤¤à¤¿ षà¤à¥ à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¯à¥à¤à¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤¾à¤ सपà¥à¤¤à¤®à¤¶à¥à¤ तिनिशसà¥à¤¯|
सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥ पानॠठहितासà¥à¤¤à¤¥à¤¾à¤½à¤·à¥à¤à¤®à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¶à¥à¤µà¤®à¤¾à¤°à¤¸à¥à¤¯||९८||
à¤à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ पà¥à¤°à¤à¤°à¥à¤·à¤£à¤®à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¨à¤®à¥à¤¤ à¤à¤µ ठà¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¾à¤|
तà¥à¤²à¤à¥à¤¤à¤ªà¤¾à¤à¤¯à¥à¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ शानà¥à¤¤à¥à¤¯à¤°à¥à¤¥à¤®à¥||९९||
dÄrvyÄ rasÄñjanasya ca nimbapaá¹Ålasya khadirasÄrasya|
ÄragvadhavrÌ¥ká¹£akayÅstriphalÄyÄḥ saptapará¹asya||97||
iti á¹£aá¹ kaá¹£ÄyayÅgÄḥ kuá¹£á¹haghnÄḥ saptamaÅca tiniÅasya|
snÄnÄ pÄnÄ ca hitÄstathÄ'á¹£á¹amaÅcÄÅvamÄrasya||98||
ÄlÄpanaá¹ praghará¹£aá¹amavacÅ«rá¹anamÄta Äva ca kaá¹£ÄyÄḥ|
tailaghrÌ¥tapÄkayÅgÄ cÄá¹£yantÄ kuá¹£á¹haÅÄntyartham||99||
dArvyA rasA~jjanasya ca nimbapaTolasya khadirasArasya|
AragvadhavRukShakayostriphalAyAH saptaparNasya||97||
iti ShaT kaShAyayogAH kuShThaghnAH saptamashca tinishasya|
snAne pAne ca hitAstathA~aShTamashcAshvamArasya||98||
AlepanaM pragharShaNamavacUrNanameta eva ca kaShAyAH|
tailaghRutapAkayoge ceShyante kuShThashAntyartham||99||
Following six decoctions viz.
- DÄrvi, rasÄñjana
- Nimba, paá¹Åla
- Heart wood of khadira
- Äragvadha and vrÌ¥ká¹£aka
- Triphala
- Saptaparna
Seventh decoction is of tiniÅa and decoction of ÄÅvamÄra.
All of the above decoctions should be used for bathing, drinking, in the form of lepa, for scrubbing and for dusting. The same decoctions can be used for fortifying of medicated ghee and oil.[97-99]
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ निमà¥à¤¬à¤ªà¤à¥à¤²à¤ मà¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤ ा रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ वà¤à¤¾ रà¤à¤¨à¥|
à¤à¤· à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥à¤½à¤à¥à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¥ निहनà¥à¤¤à¤¿ à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ मà¥||१००||
à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤µ ठसरà¥à¤ªà¤¿à¤ सिदà¥à¤§à¤ वातà¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¤ à¤à¤¯à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ मà¥|
à¤à¤· ठà¤à¤²à¥à¤ªà¥ दिषà¥à¤à¤ à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¾à¤¸à¤¨à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥||१०१||
triphalÄ nimbapaá¹Ålaá¹ mañjiá¹£á¹hÄ rÅhiá¹Ä« vacÄ rajanÄ«|
Äá¹£a kaá¹£ÄyÅ'bhyastÅ nihanti kaphapittajaá¹ kuá¹£á¹ham||100||
ÄtairÄva ca sarpiḥ siddhaá¹ vÄtÅlbaá¹aá¹ jayati kuá¹£á¹ham|
Äá¹£a ca kalpÅ diá¹£á¹aḥ khadirÄsanadÄrunimbÄnÄm||101||
triphalA nimbapaTolaM ma~jjiShThA rohiNI vacA rajanI|
eSha kaShAyo~abhyasto nihanti kaphapittajaM kuShTham||100||
etaireva ca sarpiH siddhaM vAtolbaNaM jayati kuShTham|
eSha ca kalpo diShTaH khadirAsanadArunimbAnAm||101||
In kaphaja-pittaja kuá¹£á¹ha, triphala, nimba, paá¹Åla, mañjiá¹£á¹hÄ, rÅhiá¹Ä«, vacÄ, rajani should be regularly taken in the form of decoction. The same medicine, when used to fortify ghrÌ¥ita helps in curing vataja kuá¹£á¹ha.
Khadira, asana, devadÄru and nimba together when used like above has similar benefits.[100-101]
à¤à¥à¤·à¥à¤ ारà¥à¤à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¥à¤à¤à¥à¤«à¤²à¤®à¥à¤²à¤à¤¬à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿ रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¤à¥à¤à¤¾|
à¤à¥à¤à¤à¤«à¤²à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥à¤¸à¥à¤¤à¤ बà¥à¤¹à¤¤à¥à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤®à¥||१०२||
à¤à¤¡à¤à¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤ªà¤¾à¤ ा दà¥à¤°à¤¾à¤²à¤à¤¾ à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ विडà¤à¥à¤à¤¶à¥à¤|
तिà¤à¥à¤¤à¤¾à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤à¤¬à¥à¤à¤ à¤à¤®à¥à¤ªà¤¿à¤²à¥à¤²à¤à¤¸à¤°à¥à¤·à¤ªà¥ वà¤à¤¾ दारà¥à¤µà¥||१०३||
à¤à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¤ सिदà¥à¤§à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤ यà¥à¤ à¤à¤· à¤à¤¾à¤²à¥à¤ªà¤|
à¤à¤¦à¥à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¨à¤ पà¥à¤°à¤à¤°à¥à¤·à¤£à¤®à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¨à¤®à¥à¤· à¤à¤µà¥à¤·à¥à¤à¤||१०४||
kuá¹£á¹hÄrkatutthakaá¹phalamÅ«lakabÄ«jÄni rÅhiá¹Ä« kaá¹ukÄ|
kuá¹ajaphalÅtpalamustaá¹ brÌ¥hatÄ«karavÄ«rakÄsÄ«sam||102||
Äá¸agajanimbapÄá¹hÄ durÄlabhÄ citrakÅ viá¸aá¹
gaÅca|
tiktÄlÄbukabÄ«jaá¹ kampillakasará¹£apau vacÄ dÄrvÄ«||103||
Ätaistailaá¹ siddhaá¹ kuá¹£á¹haghnaá¹ yÅga Äá¹£a cÄlÄpaḥ|
udvartanaá¹ praghará¹£aá¹amavacÅ«rá¹anamÄá¹£a ÄvÄá¹£á¹aḥ||104||
kuShThArkatutthakaTphalamUlakabIjAni rohiNI kaTukA|
kuTajaphalotpalamustaM bRuhatIkaravIrakAsIsam||102||
eDagajanimbapAThA durAlabhA citrako viDa~ggashca|
tiktAlAbukabIjaM kampillakasarShapau vacA dArvI||103||
etaistailaM siddhaM kuShThaghnaM yoga eSha cAlepaH|
udvartanaM pragharShaNamavacUrNanameSha eveShTaH||104||
Kuá¹£á¹ha, arka, tuttha, katphala, seeds of mÅ«laka, katukarÅhiá¹Ä«, fruits of kuá¹aja, utpala, musta, brÌ¥hatÄ«, karavÄ«ra, kÄsÄ«sa, Äá¸agaja, nimba, pÄá¹hÄ, durÄlabhÄ, citraka, viá¸aá¹ ga, seeds of alÄbÅ« which is bitter in taste, kampillaka, sará¹£apa, vacÄ and dÄrvÄ« when used for preparation of medicated oil helps in reducing kuá¹£á¹ha. The same contents may be used for lepa, udvartana, scrubbing and dusting. [102-104]
Shweta-karaviradya taila
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤°à¤¸à¥ à¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ विडà¤à¥à¤à¤¶à¥à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ तà¥à¤²à¤¯à¥à¤à¤ सिदà¥à¤§à¥à¤½à¤¯à¤ समà¥à¤®à¤¤à¥ à¤à¤¿à¤·à¤à¤¾à¤®à¥||१०५||
à¤à¤¤à¤¿ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤¾à¤¦à¥à¤¯à¤ तà¥à¤²à¤®à¥
ÅvÄtakaravÄ«rakarasÅ gÅmÅ«traá¹ citrakÅ viá¸aá¹
gaÅca|
kuá¹£á¹hÄá¹£u tailayÅgaḥ siddhÅ'yaá¹ sammatÅ bhiá¹£ajÄm||105||
iti ÅvÄtakaravÄ«rÄdyaá¹ tailam
shvetakaravIrakaraso gomUtraM citrako viDa~ggashca|
kuShTheShu tailayogaH siddho~ayaM sammato bhiShajAm||105||
iti shvetakaravIrAdyaM tailam
Physicians recommend that, medicated oil prepared with the help of juice of white variety of karavÄ«ra, cowsâ urine, chitraka and viá¸aá¹ ga cures all type of kuá¹£á¹ha. This ends the explanation of ÅvÄta karavÄ«rÄdya taila.[105]
Shweta karavira palladi tailam
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¤®à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤µà¤¤à¥à¤¸à¤à¥ विडà¤à¥à¤à¤¶à¥à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ ारà¥à¤à¤®à¥à¤²à¤¸à¤°à¥à¤·à¤ªà¤¶à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¤à¥à¤à¤¾||१०६||
à¤à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¤ सिदà¥à¤§à¤ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤ पादाà¤à¤¶à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¤®à¥|
दतà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ तà¥à¤²à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤£à¤®à¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¾à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤¨à¤®à¥||१०à¥||
à¤à¤¤à¤¿ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¤¾à¤¦à¥à¤¯à¤ तà¥à¤²à¤®à¥
ÅvÄtakaravÄ«rapallavamÅ«latvagvatsakÅ viá¸aá¹
gaÅca|
kuá¹£á¹hÄrkamÅ«lasará¹£apaÅigrutvagrÅhiá¹Ä« kaá¹ukÄ||106||
Ätaistailaá¹ siddhaá¹ kalkaiḥ pÄdÄá¹ÅikairgavÄá¹ mÅ«tram|
dattvÄ tailacaturguá¹amabhyaá¹
gÄt kuá¹£á¹hakaá¹á¸Å«ghnam||107||
iti ÅvÄtakaravÄ«rapallavÄdyaá¹ tailam
shvetakaravIrapallavamUlatvagvatsako viDa~ggashca|
kuShThArkamUlasarShapashigrutvagrohiNI kaTukA||106||
etaistailaM siddhaM kalkaiH pAdAMshikairgavAM mUtram|
dattvA tailacaturguNamabhya~ggAt kuShThakaNDUghnam||107||
iti shvetakaravIrapallavAdyaM tailam
Paste of tender leaves of ÅvÄta karavÄ«ra, root and bark of vatsaka, viá¸aá¹ ga, kuá¹£á¹ha, root of arka, sará¹£apa, bark of Åigru, rÅhiá¹Ä«, 1/4th quantity of oil and cows urine in quantity four times that of oil and then taila siddhi is done then it helps in treating kuá¹£á¹ha and itching. The preparation is known as ÅvÄta karavÄ«rapallavÄdya tailam.[106-107]
Tikta-ikshwakwadi tailam
तिà¤à¥à¤¤à¤¾à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤à¤¬à¥à¤à¤ दà¥à¤µà¥ तà¥à¤¤à¥à¤¥à¥ रà¥à¤à¤¨à¤¾ हरिदà¥à¤°à¥ दà¥à¤µà¥|
बà¥à¤¹à¤¤à¥à¤«à¤²à¤®à¥à¤°à¤£à¥à¤¡à¤ सविशालशà¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ मà¥à¤°à¥à¤µà¤¾||१०८||
à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤¹à¤¿à¤à¥à¤à¥à¤¶à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤·à¤£à¤¸à¥à¤°à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤¤à¥à¤®à¥à¤¬à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¤®à¥|
लाà¤à¥à¤à¤¾à¤²à¤à¤ à¤à¥à¤à¤à¤¤à¥à¤µà¤à¥ à¤à¤à¥à¤à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾ रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¥à¤µ||१०९||
सरà¥à¤·à¤ªà¤¤à¥à¤²à¤ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¥ à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤£à¥ साधà¥à¤¯à¤®à¥|
à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤·à¥à¤ विनाशनमà¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¤à¤à¤«à¤¹à¤¨à¥à¤¤à¥||११०||
à¤à¤¤à¤¿ तिà¤à¥à¤¤à¥à¤à¥à¤·à¥à¤µà¤¾à¤à¥à¤µà¤¾à¤¦à¤¿à¤¤à¥à¤²à¤®à¥
tiktÄlÄbukabÄ«jaá¹ dvÄ tutthÄ rÅcanÄ haridrÄ dvÄ|
brÌ¥hatÄ«phalamÄraá¹á¸aḥ saviÅÄlaÅcitrakÅ mÅ«rvÄ||108||
kÄsÄ«sahiá¹
guÅigrutryūṣaá¹asuradÄrutumburuviá¸aá¹
gam|
lÄá¹
gÄlakaá¹ kuá¹ajatvak kaá¹ukÄkhyÄ rÅhiá¹Ä« caiva||109||
sará¹£apatailaá¹ kalkairÄtairmÅ«trÄ caturguá¹Ä sÄdhyam|
kaá¹á¸Å«kuá¹£á¹havinÄÅanamabhyaá¹
gÄnmÄrutakaphahantrÌ¥||110||
iti tiktÄká¹£vÄkvÄditailam
tiktAlAbukabIjaM dve tutthe rocanA haridre dve|
bRuhatIphalameraNDaH savishAlashcitrako mUrvA||108||
kAsIsahi~ggushigrutryUShaNasuradArutumburuviDa~ggam|
lA~ggAlakaM kuTajatvak kaTukAkhyA rohiNI caiva||109||
sarShapatailaM kalkairetairmUtre caturguNe sAdhyam|
kaNDUkuShThavinAshanamabhya~ggAnmArutakaphahantRu||110||
iti tiktekShvAkvAditailam
Seeds of bitter variety of alÄbu, both varieties of tuttha (mayura and kharparika tuttha) gorÅcanÄ, haridra, dÄruharidra, fruit of brÌ¥hatÄ«, Äraá¹á¸a, viÅÄla, citraka, murva, kÄsÄ«sa, hiá¹ gu, Åigru, trikatu suradÄru, tumburu, viá¸aá¹ ga, lÄá¹ gÄli, bark of kuá¹aja, katukarÅhiá¹Ä« are pasted together and mustard oil is fortified with above medicines and cowâs urine taken in quantity four times of oil.
Application of tikta eká¹£vÄkvÄdi tailam is useful in itching, kuá¹£á¹ha and vata kapha dominated diseases. [108-110]
Kanakaksheeri tailam
à¤à¤¨à¤à¤à¥à¤·à¥à¤°à¥ शà¥à¤²à¤¾ à¤à¤¾à¤°à¥à¤à¥ दनà¥à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤ फलानि मà¥à¤²à¤ à¤|
à¤à¤¾à¤¤à¥à¤ªà¥à¤°à¤µà¤¾à¤²à¤¸à¤°à¥à¤·à¤ªà¤²à¤¶à¥à¤¨à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¤ à¤à¤°à¤à¥à¤à¤¤à¥à¤µà¤à¥||१११||
सपà¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¤®à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤¾à¤¸à¥à¤«à¥à¤¤à¤¾à¤|
à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤£à¥à¤¡à¤ बà¥à¤¹à¤¤à¥à¤®à¥à¤²à¤à¤¸à¥à¤°à¤¸à¤¾à¤°à¥à¤à¤à¤«à¤²à¤¾à¤¨à¤¿||११२||
à¤à¥à¤·à¥à¤ ठपाठा मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤ तà¥à¤®à¥à¤¬à¥à¤°à¥à¤®à¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤µà¤à¤¾à¤ सषडà¥à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¾à¤ [१] |
à¤à¤¡à¤à¤à¤à¥à¤à¤à¤¶à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤·à¤£à¤à¤²à¥à¤²à¤¾à¤¤à¤à¤à¥à¤·à¤µà¤à¤¾à¤||११३||
हरितालमवाà¤à¥à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¥ तà¥à¤¤à¥à¤¥à¤ à¤à¤®à¥à¤ªà¤¿à¤²à¥à¤²à¤à¥à¤½à¤®à¥à¤¤à¤¾à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤à¤|
सà¥à¤°à¤¾à¤·à¥à¤à¥à¤°à¥ à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤ दारà¥à¤µà¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥ सरà¥à¤à¤¿à¤à¤¾à¤²à¤µà¤£à¤®à¥||११४||
à¤à¤²à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¤ à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤®à¥à¤²à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¤à¤·à¤¾à¤¯à¥|
सारà¥à¤·à¤ªà¤®à¤¥à¤µà¤¾ तà¥à¤²à¤ à¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤£à¤ साधà¥à¤¯à¤®à¥||११५||
सà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤ à¤à¤à¥à¤à¤¾à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤¨à¤¿ ततà¥à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤ तà¥à¤¨ मणà¥à¤¡à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¶à¥|
à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤à¤¿à¤·à¤à¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¾à¤¤à¥à¤à¥à¤®à¥à¤à¤¶à¥à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤ ठविनिहनà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥||११६||
à¤à¤¤à¤¿ à¤à¤¨à¤à¤à¥à¤·à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤²à¤®à¥
kanakakṣīrÄ« ÅailÄ bhÄrgÄ« dantyÄḥ phalÄni mÅ«laá¹ ca|
jÄtÄ«pravÄlasará¹£apalaÅunaviá¸aá¹
gaṠkarañjatvak||111||
saptacchadÄrkapallavamÅ«latvaá¹
nimbacitrakÄsphÅtÄḥ|
guñjairaá¹á¸aá¹ brÌ¥hatÄ«mÅ«lakasurasÄrjakaphalÄni||112||
kuá¹£á¹haá¹ pÄá¹hÄ mustaá¹ tumburumÅ«rvÄvacÄḥ saá¹£aá¸granthÄḥ [1] |
Äá¸agajakuá¹ajaÅigrutryūṣaá¹abhallÄtakaká¹£avakÄḥ||113||
haritÄlamavÄkpuá¹£pÄ« tutthaá¹ kampillakÅ'mrÌ¥tÄsañjñaḥ|
saurÄá¹£á¹rÄ« kÄsÄ«saá¹ dÄrvÄ«tvak sarjikÄlavaá¹am||114||
kalkairÄtaistailaá¹ karavÄ«rakamÅ«lapallavakaá¹£ÄyÄ|
sÄrá¹£apÄmÄthavÄ tailaá¹ gÅmÅ«tracaturguá¹aá¹ sÄdhyam||115||
sthÄpyaá¹ kaá¹ukÄlÄbuni tatsiddhaá¹ tÄna maá¹á¸alÄnyÄÅu|
bhindyÄdbhiá¹£agabhyaá¹
gÄtkrÌ¥mÄ«á¹Åca kaá¹á¸Å«á¹ ca vinihanyÄt||116||
iti kanakakṣīrītailam
kanakakShIrI shailA bhArgI dantyAH phalAni mUlaM ca|
jAtIpravAlasarShapalashunaviDa~ggaM kara~jjatvak||111||
saptacchadArkapallavamUlatva~gnimbacitrakAsphotAH|
gu~jjairaNDaM bRuhatImUlakasurasArjakaphalAni||112||
kuShThaM pAThA mustaM tumburumUrvAvacAH saShaDgranthAH [1] |
eDagajakuTajashigrutryUShaNabhallAtakakShavakAH||113||
haritAlamavAkpuShpI tutthaM kampillako~amRutAsa~jj~jaH|
saurAShTrI kAsIsaM dArvItvak sarjikAlavaNam||114||
kalkairetaistailaM karavIrakamUlapallavakaShAye|
sArShapamathavA tailaM gomUtracaturguNaM sAdhyam||115||
sthApyaM kaTukAlAbuni tatsiddhaM tena maNDalAnyAshu|
bhindyAdbhiShagabhya~ggAtkRumIMshca kaNDUM ca vinihanyAt||116||
iti kanakakShIrItailam
KanakakṣīrÄ« (Kankuá¹£á¹ha), ÅailÄ (manashila), bhÄrangi, fruits, root and tender leaves of dantÄ«, sará¹£apa, laÅuna, viá¸aá¹ ga, bark of karañja, saptacchadÄ, tender leaves, root and bark of arka, nimba, chitraka, ÄsphÅtÄḥ, guñja, eraá¹á¸a, root of brÌ¥hatÄ«, seeds of surasÄ and fruits of arjaka kuá¹£á¹ha, pÄá¹hÄ, musta, tumburu, vacÄ, murva, á¹£aá¸granthÄ, Äá¸agaja, kuá¹aja, Åigru, trikatu, bhallataka, ká¹£avaka, haritÄla, avÄkpuá¹£pÄ« (apÄmÄrga), tuttha, kampillaka, amrÌ¥tÄsañjña (kharparika tuttha), saurÄá¹£á¹rÄ«, kÄsÄ«sa, bark of dÄrvi, sarjikÄlavaá¹a. All the above medicines should be pasted and oil should be added (either sesame or mustard oil) along with decoction of root and tender leaves of karavira and four times of oil, cows urine should be added and the same should be stored in container of kaá¹ukÄlÄbu. It immediately cures maá¹á¸ala kuá¹£á¹ha by bhedana of mandala also cures krÌ¥imi and itching. This preparation is known as kanakakṣīrÄ« taila .[111-116]
Sidhmahara lepa
à¤à¥à¤·à¥à¤ ठतमालपतà¥à¤°à¤ मरिà¤à¤ समनà¤à¤¶à¤¿à¤²à¤ सà¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤®à¥|
तà¥à¤²à¥à¤¨ यà¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥à¤·à¤¿à¤¤à¤ सपà¥à¤¤à¤¾à¤¹à¤ à¤à¤¾à¤à¤¨à¥ तामà¥à¤°à¥||११à¥||
तà¥à¤¨à¤¾à¤²à¤¿à¤ªà¥à¤¤à¤ सिधà¥à¤®à¤ सपà¥à¤¤à¤¾à¤¹à¤¾à¤¹à¥à¤¯à¥à¤¤à¤¿ [१] तिषà¥à¤ तॠà¤à¤°à¥à¤®à¥|
मासानà¥à¤¨à¤µà¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤ सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤ मà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ विशà¥à¤¦à¥à¤§à¤¤à¤¨à¥à¤||११८||
à¤à¤¤à¤¿ सिधà¥à¤®à¥ लà¥à¤ªà¤
kuá¹£á¹haá¹ tamÄlapatraá¹ maricaá¹ samanaḥÅilaá¹ sakÄsÄ«sam|
tailÄna yuktamuá¹£itaá¹ saptÄhaá¹ bhÄjanÄ tÄmrÄ||117||
tÄnÄliptaá¹ sidhmaá¹ saptÄhÄhyÄti [1] tiá¹£á¹hatÅ gharmÄ|
mÄsÄnnavaá¹ kilÄsaá¹ snÄnaá¹ muktvÄ viÅuddhatanÅḥ||118||
iti sidhmÄ lÄpaḥ
kuShThaM tamAlapatraM maricaM samanaHshilaM sakAsIsam|
tailena yuktamuShitaM saptAhaM bhAjane tAmre||117||
tenAliptaM sidhmaM saptAhAhyeti [1] tiShThato gharme|
mAsAnnavaM kilAsaM snAnaM muktvA vishuddhatanoH||118||
iti sidhme lepaH
The paste of kuá¹£á¹ha, tamÄlapatra, maricha, manaḥÅila, kÄsÄ«sa should be mixed with oil and kept for seven days in copper vessel. Application of this oil and exposure to sun helps in curing siddhma within a week and kilÄsa gets cured within a month provided the patient does not take bath but maintains cleaned body. The preparation is called as sidhma lepa.[117-118]
सरà¥à¤·à¤ªà¤à¤°à¤à¥à¤à¤à¥à¤·à¤¾à¤¤à¤à¥à¤¨à¤¾à¤ तà¥à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¥à¥à¤à¥à¤à¥à¤¦à¥à¤¨à¤¾à¤ à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ हितानà¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¤ यà¤à¥à¤à¤¾à¤ªà¤¿ à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¸à¤¾à¤°à¤¸à¥à¤¯||११९||
sará¹£apakarañjakÅá¹£ÄtakÄ«nÄá¹ tailÄnyathÄá¹
gudÄ«nÄá¹ ca|
kuá¹£á¹hÄá¹£u hitÄnyÄhustailaá¹ yaccÄpi khadirasÄrasya||119||
sarShapakara~jjakoShAtakInAM tailAnyathe~ggudInAM ca|
kuShTheShu hitAnyAhustailaM yaccApi khadirasArasya||119||
Oil extracted from sará¹£apa, karañja, kÅá¹£ÄtakÄ«, and ingudi when fortified with heartwood of khadira is useful in kuá¹£á¹ha.[119]
Vipadikahara ghee and taila
à¤à¥à¤µà¤¨à¥à¤¤à¥ मà¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤ ा दारà¥à¤µà¥ à¤à¤®à¥à¤ªà¤¿à¤²à¥à¤²à¤à¤ पयसà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¥à¤®à¥|
à¤à¤· à¤à¥à¤¤à¤¤à¥à¤²à¤ªà¤¾à¤à¤ सिदà¥à¤§à¤ सिदà¥à¤§à¥ ठसरà¥à¤à¤°à¤¸à¤||१२०||
दà¥à¤¯à¤ समधà¥à¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤à¥ विपादिà¤à¤¾ तà¥à¤¨ शामà¥à¤¯à¤¤à¥à¤½à¤à¥à¤¯à¤à¥à¤¤à¤¾|
à¤à¤°à¥à¤®à¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤®à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठशामà¥à¤¯à¤¤à¥à¤¯à¤²à¤¸à¤à¤ à¤||१२१||
à¤à¤¤à¤¿ विपादिà¤à¤¾à¤¹à¤°à¤à¥à¤¤à¤¤à¥à¤²à¥
jÄ«vantÄ« mañjiá¹£á¹hÄ dÄrvÄ« kampillakaḥ payastuttham|
Äá¹£a ghrÌ¥tatailapÄkaḥ siddhaḥ siddhÄ ca sarjarasaḥ||120||
dÄyaḥ samadhÅ«cchiá¹£á¹Å vipÄdikÄ tÄna ÅÄmyatÄ'bhyaktÄ|
carmaikakuá¹£á¹hakiá¹imaá¹ kuá¹£á¹haá¹ ÅÄmyatyalasakaá¹ ca||121||
iti vipÄdikÄharaghrÌ¥tataile
jIvantI ma~jjiShThA dArvI kampillakaH payastuttham|
eSha ghRutatailapAkaH siddhaH siddhe ca sarjarasaH||120||
deyaH samadhUcchiShTo vipAdikA tena shAmyate~abhyaktA|
carmaikakuShThakiTimaM kuShThaM shAmyatyalasakaM ca||121||
iti vipAdikAharaghRutataile|
With jÄ«vantÄ«, mañjiá¹£á¹hÄ, dÄrvi, kampillaka, payas (milk) and tuttha should be used to prepare ghee and/or fortify oil. Once sneha siddhi lakshana are seen sarjarasa and madhÅ«cchiá¹£á¹a should be added. Application of the oil cures, charmakuá¹£á¹ha, ekakuá¹£á¹ha, kiá¹ibha and alasaka type of kuá¹£á¹ha. This preparation is called as vipÄdikÄhara ghrÌ¥ita and taila.[120-121]
à¤à¤¿à¤£à¥à¤µà¤ [१] वराहरà¥à¤§à¤¿à¤°à¤ पà¥à¤¥à¥à¤µà¥à¤à¤¾ सà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤ ठलà¥à¤ªà¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥|
लà¥à¤ªà¥ यà¥à¤à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤®à¥à¤¬à¥à¤°à¥à¤£à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठठमणà¥à¤¡à¤²à¤¨à¥à¤¤à¥||१२२||
kiá¹vaá¹ [1] varÄharudhiraá¹ prÌ¥thvÄ«kÄ saindhavaá¹ ca lÄpaḥ syÄt|
lÄpÅ yÅjyaḥ kustumburÅ«á¹i kuá¹£á¹haá¹ ca maá¹á¸alanut||122||
kiNvaM [1] varAharudhiraM pRuthvIkA saindhavaM ca lepaH syAt|
lepo yojyaH kustumburUNi kuShThaM ca maNDalanut||122||
Application of paste of kiá¹va (enzyme used for fermentation), blood of boar, prÌ¥thvÄ«kÄ and saindhava or lepa of kustumburÅ«á¹i cures maá¹á¸ala type of kuá¹£á¹ha.[122]
पà¥à¤¤à¥à¤à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤ पà¤à¥à¤µà¤¸à¥à¤°à¤¾ à¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¤®à¥à¤¦à¥à¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¥à¤¯à¥ à¤|
लà¥à¤ªà¤ सà¤à¤¾à¤à¤¨à¤¾à¤¸à¥ मणà¥à¤¡à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤ ापहठसिदà¥à¤§à¤||१२३||
pÅ«tÄ«kadÄrujaá¹ilÄḥ pakvasurÄ ká¹£audramudgapará¹yau ca|
lÄpaḥ sakÄkanÄsÅ maá¹á¸alakuá¹£á¹hÄpahaḥ siddhaḥ||123||
pUtIkadArujaTilAH pakvasurA kShaudramudgaparNyau ca|
lepaH sakAkanAso maNDalakuShThApahaH siddhaH||123||
Application of lepa of pÅ«tÄ«ka, devadÄru, jaá¹i, pakvasurÄ, ksaudravalli (guduchi) mudgapará¹i and kÄkanÄsa cures maá¹á¸ala kuá¹£á¹ha.[123]
à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤¨à¤à¥ à¤à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤¯à¤ªà¤¾à¤®à¤¾à¤°à¥à¤à¤¦à¥à¤µà¤¦à¤¾à¤°à¥à¤£à¤¿|
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¥ धवशà¥à¤ लà¥à¤ªà¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤®à¤¾ दनà¥à¤¤à¥ दà¥à¤°à¤µà¤¨à¥à¤¤à¥ à¤||१२४||
लाà¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤¸à¤¾à¤à¥à¤à¤¨à¥à¤²à¤¾à¤ पà¥à¤¨à¤°à¥à¤¨à¤µà¤¾ à¤à¥à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ िनॠलà¥à¤ªà¤¾à¤|
दधिमणà¥à¤¡à¤¯à¥à¤¤à¤¾à¤ सरà¥à¤µà¥ दà¥à¤¯à¤¾à¤ षणà¥à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¤à¤à¤«à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤¾à¤||१२५||
citrakaÅÅbhÄñjanakau guá¸Å«cyapÄmÄrgadÄvadÄrÅ«á¹i|
khadirÅ dhavaÅca lÄpaḥ ÅyÄmÄ dantÄ« dravantÄ« ca||124||
lÄká¹£ÄrasÄñjanailÄḥ punarnavÄ cÄti kuá¹£á¹hinÅ lÄpÄḥ|
dadhimaá¹á¸ayutÄḥ sarvÄ dÄyÄḥ á¹£aá¹mÄrutakaphakuá¹£á¹haghnÄḥ||125||
citrakashobhA~jjanakau guDUcyapAmArgadevadArUNi|
khadiro dhavashca lepaH shyAmA dantI dravantI ca||124||
lAkShArasA~jjanailAH punarnavA ceti kuShThino lepAH|
dadhimaNDayutAH sarve deyAH ShaNmArutakaphakuShThaghnAH||125||
- Citraka and ÅÅbhÄñjana
- Guduchi , apÄmÄrga , devadÄru
- Khandira
- Dhava
- Syama, dantī, dravanti
- lÄká¹£Ä, rasÄñjana , ela, punarnava
The above six combinations when mixed separately with dadhimaá¹á¸a and applied in the form of lepa cures kuá¹£á¹ha having predominance of vata and kapha dosha.[124-125]
à¤à¤¡à¤à¤à¤à¥à¤·à¥à¤ सà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤¸à¥à¤µà¥à¤°à¤à¤¸à¤°à¥à¤·à¤ªà¥à¤ à¤à¥à¤®à¤¿à¤à¥à¤¨à¥à¤¶à¥à¤|
à¤à¥à¤®à¤¿à¤à¥à¤·à¥à¤ मणà¥à¤¡à¤²à¤¾à¤à¥à¤¯à¤ ददà¥à¤°à¥à¤à¥à¤·à¥à¤ ठठशममà¥à¤ªà¥à¤¤à¤¿||१२६||
Äá¸agajakuá¹£á¹hasaindhavasauvÄ«rakasará¹£apaiḥ krÌ¥mighnaiÅca|
krÌ¥mikuá¹£á¹hamaá¹á¸alÄkhyaá¹ dadrÅ«kuá¹£á¹haá¹ ca Åamamupaiti||126||
eDagajakuShThasaindhavasauvIrakasarShapaiH kRumighnaishca|
kRumikuShThamaNDalAkhyaM dadrUkuShThaM ca shamamupaiti||126||
Application of Äá¸agaja, kuá¹£á¹ha, saindhava, sauviraka, sará¹£apa and krÌ¥mighna (viá¸aá¹ ga) cures krÌ¥mi, maá¹á¸ala and dadru kuá¹£á¹ha. [126]
à¤à¤¡à¤à¤à¤ सरà¥à¤à¤°à¤¸à¥ मà¥à¤²à¤à¤¬à¥à¤à¤ ठसिधà¥à¤®à¤à¥à¤·à¥à¤ ानामà¥|
à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤¿à¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤ तॠपà¥à¤¥à¤à¥à¤®à¤¤à¤®à¤¿à¤¦à¤®à¥à¤¦à¥à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¨à¤ लà¥à¤ªà¤¾à¤||१२à¥||
Äá¸agajaḥ sarjarasÅ mÅ«lakabÄ«jaá¹ ca sidhmakuá¹£á¹hÄnÄm|
kÄñjikayuktaá¹ tu prÌ¥thaá¹
matamidamudvartanaá¹ lÄpÄḥ||127||
eDagajaH sarjaraso mUlakabIjaM ca sidhmakuShThAnAm|
kA~jjikayuktaM tu pRutha~gmatamidamudvartanaM lepAH||127||
Application of Äá¸agaja or sarjarasa or seeds of mÅ«laka prepared by adding kÄñji should be used as udvartana or in the form of lepa it cures sidhma.[127]
Management of pitta-kapha dominant kushtha
वासा तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ पानॠसà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤¦à¥à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¨à¥ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¥ à¤|
बà¥à¤¹à¤¤à¥à¤¸à¥à¤µà¥à¤¯à¤ªà¤à¥à¤²à¤¾à¤ ससारिवा रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¥à¤µ||१२८||
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¤à¤à¤à¥à¤à¤°à¥à¤¹à¥à¤¤à¤à¤²à¥à¤§à¥à¤°à¤à¥à¤à¤à¤§à¤µà¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤¾à¤|
सपà¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¦à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤¾à¤ शसà¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤ªà¤¾à¤¨à¥à¤·à¥||१२९||
vÄsÄ triphalÄ pÄnÄ snÄnÄ cÅdvartanÄ pralÄpÄ ca|
brÌ¥hatÄ«sÄvyapaá¹ÅlÄḥ sasÄrivÄ rÅhiá¹Ä« caiva||128||
khadirÄvaghÄtakakubharÅhÄ«takalÅdhrakuá¹ajadhavanimbÄḥ|
saptacchadakaravÄ«rÄḥ ÅasyantÄ snÄnapÄnÄá¹£u||129||
vAsA tiphalA pAne snAne codvartane pralepe ca|
bRuhatIsevyapaTolAH sasArivA rohiNI caiva||128||
khadirAvaghAtakakubharohItakalodhrakuTajadhavanimbAH|
saptacchadakaravIrAH shasyante snAnapAneShu||129||
VÄsÄ and triphalÄ may be used internally, for bathing, udvartana and lepa along with brÌ¥hatÄ«, sÄvya, paá¹Åla, sÄrivÄ, rÅhiá¹Ä«.
Similarly khadira, avaghÄta (karnikÄkÄra), kakubha, rÅhÄ«taka, lÅdhra, kuá¹aja, dhava, nimba, saptacchada and karavira combination is useful for external use, for bathing and internal use. [128-129]
à¤à¤²à¤µà¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤²à¥à¤¹à¤à¥à¤¶à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤ªà¥à¤²à¤µà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤ मà¥à¤£à¤¾à¤²à¤¾à¤¨à¤¿|
à¤à¤¾à¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤¾à¤£à¤¿ सिदà¥à¤§à¤ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ पितà¥à¤¤à¤à¤«à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥||१३०||
jalavÄpyalÅhakÄÅarapatraplavacÄndanaá¹ mrÌ¥á¹ÄlÄni|
bhÄgÅttarÄá¹i siddhaá¹ pralÄpanaá¹ pittakaphakuá¹£á¹hÄ||130||
jalavApyalohakesharapatraplavacandanaM mRuNAlAni|
bhAgottarANi siddhaM pralepanaM pittakaphakuShThe||130||
Application of water (one part), vÄpya (kuá¹£á¹ha herb) (2 part), lÅha (agaru) (3 part) kÄÅara (4 part), patra (5 part), plava or kaivartamusta (6 part), chÄndana, mrÌ¥á¹Äla (8 part) is useful in pitta-kapha type of kuá¹£á¹ha.[130]
Management of pitta dominant kushtha
यषà¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤µà¤²à¥à¤§à¥à¤°à¤ªà¤¦à¥à¤®à¤à¤ªà¤à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤°à¤¸à¤¾à¤¶à¥à¤|
सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥ पानॠठहिताठसà¥à¤¶à¥à¤¤à¤²à¤¾à¤ पितà¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ िà¤à¥à¤¯à¤||१३१||
yaá¹£á¹yÄhvalÅdhrapadmakapaá¹ÅlapicumardacandanarasÄÅca|
snÄnÄ pÄnÄ ca hitÄḥ suÅÄ«talÄḥ pittakuá¹£á¹hibhyaḥ||131||
yaShTyAhvalodhrapadmakapaTolapicumardacandanarasAshca|
snAne pAne ca hitAH sushItalAH pittakuShThibhyaH||131||
Decoction of yaá¹£á¹yÄhva, lÅdhra, padmaka, paá¹Åla, pichumarda and chandana may be used externally for bathing and internal use. It has cooling effect and is beneficial in pittaja kuá¹£á¹ha.[131]
à¤à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ पà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¹à¤°à¥à¤£à¥à¤à¤¾ वतà¥à¤¸à¤à¤¸à¥à¤¯ ठफलानि|
सातिविषा ठससà¥à¤µà¥à¤¯à¤¾ सà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤¾ रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¤à¥à¤à¤¾||१३२||
ÄlÄpanaá¹ priyaá¹
gurharÄá¹ukÄ vatsakasya ca phalÄni|
sÄtiviá¹£Ä ca sasÄvyÄ sacandanÄ rÅhiá¹Ä« kaá¹ukÄ||132||
AlepanaM priya~ggurhareNukA vatsakasya ca phalAni|
sAtiviShA ca sasevyA sacandanA rohiNI kaTukA||132||
Application of priyaá¹ gu, harÄá¹uka, fruits of vatsaka, ativiá¹£Ä, sÄvyÄ, chandana and katu rÅhiá¹Ä« is also useful in paittika kuá¹£á¹ha. [132]
तिà¤à¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤§à¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¥à¤°à¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¥ दहà¥à¤¯à¤®à¤¾à¤¨à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥|
तà¥à¤²à¥à¤¶à¥à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤®à¤§à¥à¤à¤ªà¥à¤°à¤ªà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤¯à¥à¤¤à¥à¤¶à¥à¤||१३३||
tiktaghrÌ¥tairdhautaghrÌ¥tairabhyaá¹
gÅ dahyamÄnakuá¹£á¹hÄá¹£u|
tailaiÅcandanamadhukaprapauá¹á¸arÄ«kÅtpalayutaiÅca||133||
tiktaghRutairdhautaghRutairabhya~ggo dahyamAnakuShTheShu|
tailaishcandanamadhukaprapauNDarIkotpalayutaishca||133||
Massaging with tiktaghrÌ¥ta and dhautaghrÌ¥ta helps in reducing burning sensation in kuá¹£á¹ha. Similarly medicated oil prepared from chandana, madhuka, prapauá¹á¸arÄ«ka and utpala also has similar effect. [133]
à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¥ पà¥à¤°à¤ªà¤¤à¤¤à¤¿ à¤à¤¾à¤à¥à¤à¥ दाहॠविसà¥à¤«à¥à¤à¤à¥ सà¤à¤°à¥à¤®à¤¦à¤²à¥|
शà¥à¤¤à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¸à¥à¤à¤¾ वà¥à¤¯à¤§à¥ विरà¥à¤à¥ à¤à¥à¤¤à¤ तिà¤à¥à¤¤à¤®à¥||१३४||
klÄdÄ prapatati cÄá¹
gÄ dÄhÄ visphÅá¹akÄ sacarmadalÄ|
ÅÄ«tÄḥ pradÄhasÄkÄ vyadhÅ virÄkÅ ghrÌ¥taá¹ tiktam||134||
klede prapatati cA~gge dAhe visphoTake sacarmadale|
shItAH pradehasekA vyadho vireko ghRutaM tiktam||134||
If there is excessive secretions from skin lesion, sloughing of body parts, burning sensation, eruptions and exfoliation of skin then shitÄ pradÄha (application of lepa with shitÄ dravya), sÄkÄ, virechana and use of tikta ghrÌ¥ita should be done.[134]
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤à¥à¤¤à¤ निमà¥à¤¬à¤à¥à¤¤à¤ दारà¥à¤µà¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥à¤¤à¥à¤¤à¤®à¤ पà¤à¥à¤²à¤à¥à¤¤à¤®à¥|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤²à¥à¤·à¥ à¤à¤¿à¤·à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤ सिदà¥à¤§à¤®à¥||१३५||
khadiraghrÌ¥taá¹ nimbaghrÌ¥taá¹ dÄrvÄ«ghrÌ¥tamuttamaá¹ paá¹ÅlaghrÌ¥tam|
kuá¹£á¹hÄá¹£u raktapittaprabalÄá¹£u bhiá¹£agjitaá¹ siddham||135||
khadiraghRutaM nimbaghRutaM dArvIghRutamuttamaM paTolaghRutam|
kuShTheShu raktapittaprabaleShu bhiShagjitaM siddham||135||
KhandiraghrÌ¥ta, nimbaghrÌ¥ta, dÄrvighrÌ¥ta and paá¹ÅlaghrÌ¥ta are among the best to be used in rakta and pitta pradhana kuá¹£á¹ha.[135]
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤½à¤°à¥à¤§à¤ªà¤²à¤¿à¤à¤¾à¤ पà¤à¥à¤²à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤ ठà¤à¤¾à¤°à¥à¤·à¤¿à¤à¤¾à¤ शà¥à¤·à¤¾à¤|
à¤à¤à¥à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ सनिमà¥à¤¬à¤¾ यषà¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤µà¤¾ तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾ à¤||१३६||
à¤à¤· à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤ साधà¥à¤¯à¥ दतà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ दà¥à¤µà¤¿à¤ªà¤²à¤ मसà¥à¤°à¤µà¤¿à¤¦à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥|
सलिलाढà¤à¥à¤½à¤·à¥à¤à¤à¤¾à¤à¥ शà¥à¤·à¥ पà¥à¤¤à¥ रसॠà¤à¥à¤°à¤¾à¤¹à¥à¤¯à¤||१३à¥||
तॠठ[१] à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥à¤½à¤·à¥à¤à¤ªà¤²à¥ à¤à¤¤à¥à¤·à¥à¤ªà¤²à¤ सरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¶à¥à¤ पà¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤®à¥|
यावतà¥à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤·à¥à¤à¤ªà¤²à¤ शà¥à¤·à¤ पà¥à¤¯à¤ ततठà¤à¥à¤·à¥à¤£à¤®à¥||१३८||
तदà¥à¤µà¤¾à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ ठवà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤ वातशà¥à¤£à¤¿à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤¬à¤²à¤®à¥|
à¤à¥à¤µà¤°à¤¦à¤¾à¤¹à¤à¥à¤²à¥à¤®à¤µà¤¿à¤¦à¥à¤°à¤§à¤¿à¤µà¤¿à¤à¥à¤°à¤®à¤µà¤¿à¤¸à¥à¤«à¥à¤à¤à¤¾à¤¨à¥ हनà¥à¤¤à¤¿||१३९||
triphalÄtvacÅ'rdhapalikÄḥ paá¹Ålapatraá¹ ca kÄrá¹£ikÄḥ ÅÄá¹£Äḥ|
kaá¹urÅhiá¹Ä« sanimbÄ yaá¹£á¹yÄhvÄ trÄyamÄá¹Ä ca||136||
Äá¹£a kaá¹£Äyaḥ sÄdhyÅ dattvÄ dvipalaá¹ masÅ«ravidalÄnÄm|
salilÄá¸hakÄ'á¹£á¹abhÄgÄ ÅÄá¹£Ä pÅ«tÅ rasÅ grÄhyaḥ||137||
tÄ ca [1] kaá¹£ÄyÄ'á¹£á¹apalÄ catuá¹£palaá¹ sarpiá¹£aÅca paktavyam|
yÄvatsyÄdaá¹£á¹apalaá¹ ÅÄá¹£aá¹ pÄyaá¹ tataḥ kÅá¹£á¹am||138||
tadvÄtapittakuá¹£á¹haá¹ vÄ«sarpaá¹ vÄtaÅÅá¹itaá¹ prabalam|
jvaradÄhagulmavidradhivibhramavisphÅá¹akÄn hanti||139||
triphalAtvaco~ardhapalikAH paTolapatraM ca kArShikAH sheShAH|
kaTurohiNI sanimbA yaShTyAhvA trAyamANA ca||136||
eSha kaShAyaH sAdhyo dattvA dvipalaM masUravidalAnAm|
salilADhake~aShTabhAge sheShe pUto raso grAhyaH||137||
te ca [1] kaShAye~aShTapale catuShpalaM sarpiShashca paktavyam|
yAvatsyAdaShTapalaM sheShaM peyaM tataH koShNam||138||
tadvAtapittakuShThaM vIsarpaM vAtashoNitaM prabalam|
jvaradAhagulmavidradhivibhramavisphoTakAn hanti||139||
Triphala fruit pulp in quantity of ½ pala each, paá¹Åla patra ½ pala quantity, one karsa each of katurÅhiá¹Ä«, nimba, yaá¹£á¹yÄhva and trÄyamÄá¹a and two pala of dehusked seeds of masÅ«ra which should be boiled in one Äá¸haka of water and reduced to 1/8th. The decoction should be filtered and to this eight pala of decoction, four pala of ghee should be added and cooked till 8 palas remain and this medicated ghee should be administered lukewarm. It is useful in vata pitta kuá¹£á¹ha, visarpa, vÄtarakta, jwara, daha, gulma, vidradhi, giddiness and visphÅá¹aka. [136-139]
Tikta shatpala ghee
निमà¥à¤¬à¤ªà¤à¥à¤²à¤ दारà¥à¤µà¥à¤ दà¥à¤°à¤¾à¤²à¤à¤¾à¤ तिà¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤®à¥|
à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤°à¥à¤§à¤¦à¤²à¤¾à¤à¤¶à¤ परà¥à¤ªà¤à¤à¤ तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤ à¤||१४०||
सलिलाढà¤à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤¾à¤¨à¤¾à¤ रसà¥à¤½à¤·à¥à¤à¤à¤¾à¤à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¤¿à¤ªà¥à¤¤à¥ पà¥à¤¤à¥|
à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤à¤¿à¤°à¤¾à¤¤à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¤à¤®à¤¾à¤à¤§à¤¿à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤ à¤||१४१||
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤ वतà¥à¤¸à¤à¤¬à¥à¤à¤ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤°à¥à¤§à¤à¤¾à¤°à¥à¤·à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¥ à¤à¤¾à¤à¤¾à¤¨à¥|
नवसरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¶à¥à¤ षà¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥à¤¤à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤ [३] à¤à¥à¤¤à¤ पà¥à¤¯à¤®à¥||१४२||
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤µà¤°à¤à¥à¤²à¥à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¶à¥à¤à¥à¤°à¤¹à¤£à¥à¤ªà¤¾à¤£à¥à¤¡à¥à¤µà¤¾à¤®à¤¯à¤¶à¥à¤µà¤¯à¤¥à¥à¤¹à¤¾à¤°à¤¿|
पामाविसरà¥à¤ªà¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤¾à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤®à¤¦à¤à¤£à¥à¤¡à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤®à¥||१४३||
à¤à¤¤à¤¿ तिà¤à¥à¤¤à¤·à¤à¥à¤ªà¤²à¤à¤ à¤à¥à¤¤à¤®à¥
nimbapaá¹Ålaá¹ dÄrvīṠdurÄlabhÄá¹ tiktarÅhiá¹Ä«á¹ triphalÄm|
kuryÄdardhadalÄá¹Åaá¹ parpaá¹akaá¹ trÄyamÄá¹Äá¹ ca||140||
salilÄá¸hakasiddhÄnÄá¹ rasÄ'á¹£á¹abhÄgasthitÄ ká¹£ipÄt pÅ«tÄ|
candanakirÄtatiktakamÄgadhikÄstrÄyamÄá¹Äá¹ ca||141||
mustaá¹ vatsakabÄ«jaá¹ kalkÄ«krÌ¥tyÄrdhakÄrá¹£ikÄn bhÄgÄn|
navasarpiá¹£aÅca á¹£aá¹palamÄtatsiddhaá¹ [3] ghrÌ¥taá¹ pÄyam||142||
kuá¹£á¹hajvaragulmÄrÅÅgrahaá¹Ä«pÄá¹á¸vÄmayaÅvayathuhÄri|
pÄmÄvisarpapiá¸akÄkaá¹á¸Å«madagaá¹á¸anutsiddham||143||
iti tiktaá¹£aá¹palakaá¹ ghrÌ¥tam
nimbapaTolaM dArvIM durAlabhAM tiktarohiNIM triphalAm|
kuryAdardhadalAMshaM parpaTakaM trAyamANAM ca||140||
salilADhakasiddhAnAM rase~aShTabhAgasthite kShipet pUte|
candanakirAtatiktakamAgadhikAstrAyamANAM ca||141||
mustaM vatsakabIjaM kalkIkRutyArdhakArShikAn bhAgAn|
navasarpiShashca ShaTpalametatsiddhaM [3] ghRutaM peyam||142||
kuShThajvaragulmArshograhaNIpANDvAmayashvayathuhAri|
pAmAvisarpapiDakAkaNDUmadagaNDanutsiddham||143||
iti tiktaShaTpalakaM ghRutam
Nimba, paá¹Åla, dÄrvi, duralabha, tiktarÅhiá¹Ä«, triphala, parpaá¹aka and trÄyamÄá¹a are taken in half pala quantity and boiled with water in quantity of one Äá¸haka and reduced to 1/8th. The decoction should be filtered and to it paste of chandana, kirÄtatiktaka, pippali, trÄyamÄá¹a, musta, seeds of vatsaka in quantity of half karsa should be added along with 6 palas of ghrÌ¥ita and sneha siddhi should be carried out. This tiktaá¹£aá¹pala ghrÌ¥ita is useful in kuá¹£á¹ha, jwara, gulma, arÅa, grahani, pÄá¹á¸u, Åvayathu, pÄmÄ, visarpa, piá¸akÄ, kaá¹á¸Å«, mada and galagaá¹á¸a. [140-143]
Mahatiktaka ghee
सपà¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¦à¤ पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤µà¤¿à¤·à¤¾à¤ शमà¥à¤ªà¤¾à¤à¤ तिà¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥à¤ पाठामà¥|
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤®à¥à¤¶à¥à¤°à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤ पà¤à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤ªà¤°à¥à¤ªà¤à¤à¤®à¥||१४४||
धनà¥à¤µà¤¯à¤µà¤¾à¤¸à¤ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤®à¥à¤ªà¤à¥à¤²à¥à¤¯à¤¾à¤ पदà¥à¤®à¤à¤ हरिदà¥à¤°à¥ दà¥à¤µà¥|
षडà¥à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¾à¤ सविशालाठशतावरà¥à¤ सारिवॠà¤à¥à¤à¥||१४५||
वतà¥à¤¸à¤à¤¬à¥à¤à¤ यासठ[४] मà¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤®à¤®à¥à¤¤à¤¾à¤ à¤à¤¿à¤°à¤¾à¤¤à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¤ à¤|
à¤à¤²à¥à¤à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤·à¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤µà¤ तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤ à¤||१४६||
à¤à¤²à¥à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¤¾à¤à¥ [५] à¤à¤²à¤®à¤·à¥à¤à¤à¥à¤£à¤ रसà¥à¤½à¤®à¥à¤¤à¤«à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥|
दà¥à¤µà¤¿à¤à¥à¤£à¥ à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¤à¥à¤ªà¥à¤°à¤¦à¥à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¤¤à¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¿à¤ पाययà¥à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤®à¥||१४à¥||
à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤°à¥à¤¶à¤¾à¤à¤¸à¤¿ रà¤à¥à¤¤à¤µà¤¾à¤¹à¥à¤¨à¤¿|
वà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤®à¤®à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ [६] वातासà¥à¤à¥ पाणà¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤à¤ à¤||१४८||
विसà¥à¤«à¥à¤à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¸à¤ªà¤¾à¤®à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¥à¤®à¤¾à¤¦à¤ à¤à¤¾à¤®à¤²à¤¾à¤ à¤à¥à¤µà¤°à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤®à¥|
हà¥à¤¦à¥à¤°à¥à¤à¤à¥à¤²à¥à¤®à¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤¾ à¤
सà¥à¤à¥à¤¦à¤°à¤ à¤à¤£à¥à¤¦à¤®à¤¾à¤²à¤¾à¤ à¤||१४९||
हनà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤¤à¤¤à¥ सरà¥à¤ªà¤¿à¤ पà¥à¤¤à¤ à¤à¤¾à¤²à¥ यथाबलठसदà¥à¤¯à¤|
यà¥à¤à¤¶à¤¤à¥à¤°à¤ªà¥à¤¯à¤à¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¹à¤¾à¤µà¤¿à¤à¤¾à¤°à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¹à¤¾à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¤®à¥||१५०||
à¤à¤¤à¤¿ महातिà¤à¥à¤¤à¤à¤ à¤à¥à¤¤à¤®à¥
saptacchadaá¹ prativiá¹£Äá¹ ÅampÄkaá¹ tiktarÅhiá¹Ä«á¹ pÄá¹hÄm|
mustamuÅÄ«raá¹ triphalÄá¹ paá¹Ålapicumardaparpaá¹akam||144||
dhanvayavÄsaá¹ candanamupakulyÄá¹ padmakaá¹ haridrÄ dvÄ|
á¹£aá¸granthÄá¹ saviÅÄlÄá¹ ÅatÄvarīṠsÄrivÄ cÅbhÄ||145||
vatsakabÄ«jaá¹ yÄsaá¹ [4] mÅ«rvÄmamrÌ¥tÄá¹ kirÄtatiktaá¹ ca|
kalkÄn kuryÄnmatimÄnyaá¹£á¹yÄhvaá¹ trÄyamÄá¹Äá¹ ca||146||
kalkaÅcÄturbhÄgÅ [5] jalamaá¹£á¹aguá¹aá¹ rasÅ'mrÌ¥taphalÄnÄm|
dviguá¹Å ghrÌ¥tÄtpradÄyastatsarpiḥ pÄyayÄtsiddham||147||
kuá¹£á¹hÄni raktapittaprabalÄnyarÅÄá¹si raktavÄhÄ«ni|
vÄ«sarpÄmÄmlapittaá¹ [6] vÄtÄsrÌ¥k pÄá¹á¸urÅgaá¹ ca||148||
visphÅá¹akÄnsapÄmÄnunmÄdaá¹ kÄmalÄá¹ jvaraá¹ kaá¹á¸Å«m|
hrÌ¥drÅgagulmapiá¸akÄ asrÌ¥gdaraá¹ gaá¹damÄlÄá¹ ca||149||
hanyÄdÄtat sarpiḥ pÄ«taá¹ kÄlÄ yathÄbalaá¹ sadyaḥ|
yÅgaÅatairapyajitÄnmahÄvikÄrÄnmahÄtiktam||150||
iti mahÄtiktakaá¹ ghrÌ¥tam
saptacchadaM prativiShAM shampAkaM tiktarohiNIM pAThAm|
mustamushIraM triphalAM paTolapicumardaparpaTakam||144||
dhanvayavAsaM candanamupakulyAM padmakaM haridre dve|
ShaDgranthAM savishAlAM shatAvarIM sArive cobhe||145||
vatsakabIjaM yAsaM [4] mUrvAmamRutAM kirAtatiktaM ca|
kalkAn kuryAnmatimAnyaShTyAhvaM trAyamANAM ca||146||
kalkashcAturbhAgo [5] jalamaShTaguNaM raso~amRutaphalAnAm|
dviguNo ghRutAtpradeyastatsarpiH pAyayetsiddham||147||
kuShThAni raktapittaprabalAnyarshAMsi raktavAhIni|
vIsarpamamlapittaM [6] vAtAsRuk pANDurogaM ca||148||
visphoTakAnsapAmAnunmAdaM kAmalAM jvaraM kaNDUm|
hRudrogagulmapiDakA asRugdaraM gaNdamAlAM ca||149||
hanyAdetat sarpiH pItaM kAle yathAbalaM sadyaH|
yogashatairapyajitAnmahAvikArAnmahAtiktam||150||
iti mahAtiktakaM ghRutam
Saptacchada, prativiá¹£Ä, ÅampÄka (Äragvada), tiktarÅhiá¹Ä«, pÄá¹hÄ, musta, uÅÄ«ra, triphala, paá¹Åla, picumarda, parpaá¹aka, dhanvayavÄs, candana, upakulyÄ (pippali), padmaka haridra, dÄruharidra, á¹£aá¸grantha, viÅÄlÄ, ÅatÄvarÄ«, both the type of sÄriva (Krsna and sveta), seeds of vatsaka, yÄsa, mÅ«rvÄ, amrÌ¥tÄ, kirÄtatikta, yastimadhu and trayamana are taken together and paste is prepared in quantity of one fourth of ghrÌ¥ita. To this water should be added in quantity of 8 times of ghee along with juice of amrÌ¥taphala (amalaki) in quantity of twice of ghrÌ¥ita and siddha ghrÌ¥ita should be prepared. It is beneficial in kuá¹£á¹ha, raktapitta, serious type of bleeding piles, vÄ«sarpa, amlapitta, vÄtarakta, pÄá¹á¸urÅga, visphÅá¹akaka, pÄmÄ, unmÄda, kÄmalÄ, jwara, kaá¹á¸Å«, hrÌ¥drÅga, gulma, piá¸akÄ, raktapradar, gaá¹damÄlÄ. This ghee should be administered at recommended time and dose according to the strength of patient. This mahÄtiktakaghrÌ¥ita is useful in above mentioned disease conditions where hundred of other preparations do not cure above diseases. [144-150]
दà¥à¤·à¥ हà¥à¤¤à¥à¤½à¤ªà¤¨à¥à¤¤à¥ रà¤à¥à¤¤à¥ बाहà¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤°à¥ à¤à¥à¤¤à¥ शमनॠ[à¥] |
सà¥à¤¨à¥à¤¹à¥ ठà¤à¤¾à¤²à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¥ न à¤à¥à¤·à¥à¤ मनà¥à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¤à¥ [८] साधà¥à¤¯à¤®à¥||१५१||
dÅá¹£Ä hrÌ¥tÄ'panÄ«tÄ raktÄ bÄhyÄntarÄ krÌ¥tÄ ÅamanÄ [7] |
snÄhÄ ca kÄlayuktÄ na kuá¹£á¹hamanuvartatÄ [8] sÄdhyam||151||
doShe hRute~apanIte rakte bAhyAntare kRute shamane [7] |
snehe ca kAlayukte na kuShThamanuvartate [8] sAdhyam||151||
After shodhana of dosha, blood letting, external and internal shamana therapies and administration of ghee at appropriate time helps in curing skin diseases and also prevents recurrence. [151]
Maha khadira ghee
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¸à¥à¤¯ तà¥à¤²à¤¾à¤ पà¤à¥à¤ शिà¤à¤¶à¤ªà¤¾à¤¸à¤¨à¤¯à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¥|
तà¥à¤²à¤¾à¤°à¥à¤§à¤¾à¤ सरà¥à¤µ à¤à¤µà¥à¤¤à¥ à¤à¤°à¤à¥à¤à¤¾à¤°à¤¿à¤·à¥à¤à¤µà¥à¤¤à¤¸à¤¾à¤||१५२||
परà¥à¤ªà¤à¤ à¤à¥à¤à¤à¤¶à¥à¤à¥à¤µ वà¥à¤·à¤ à¤à¥à¤®à¤¿à¤¹à¤°à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¤¾|
हरिदà¥à¤°à¥ à¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¤¶à¥à¤ à¤à¥à¤¡à¥à¤à¥ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ तà¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¤à¥||१५३||
सपà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤¶à¥à¤ सà¤à¥à¤à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤£à¤¾ दशदà¥à¤°à¥à¤£à¥à¤·à¥ वारिणà¤|
à¤
षà¥à¤à¤à¤¾à¤à¤¾à¤µà¤¶à¥à¤·à¤ तॠà¤à¤·à¤¾à¤¯à¤®à¤µà¤¤à¤¾à¤°à¤¯à¥à¤¤à¥||१५४||
धातà¥à¤°à¥à¤°à¤¸à¤ ठतà¥à¤²à¥à¤¯à¤¾à¤à¤¶à¤ सरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¢à¤à¤ पà¤à¥à¤¤à¥|
महातिà¤à¥à¤¤à¤à¤à¤²à¥à¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥ यथà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤ पलसमà¥à¤®à¤¿à¤¤à¥à¤||१५५||
निहनà¥à¤¤à¤¿ सरà¥à¤µà¤à¥à¤·à¥à¤ ानि पानाà¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¨à¤¿à¤·à¥à¤µà¤£à¤¾à¤¤à¥|
महाà¤à¤¦à¤¿à¤°à¤®à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¥à¤¤à¤¤à¥ परठà¤à¥à¤·à¥à¤ विà¤à¤¾à¤°à¤¨à¥à¤¤à¥||१५६||
à¤à¤¤à¤¿ महाà¤à¤¦à¤¿à¤°à¤ à¤à¥à¤¤à¤®à¥
khadirasya tulÄḥ pañca Åiá¹ÅapÄsanayÅstulÄ|
tulÄrdhÄḥ sarva ÄvaitÄ karañjÄriá¹£á¹avÄtasÄḥ||152||
parpaá¹aḥ kuá¹ajaÅcaiva vr̥ṣaḥ krÌ¥miharastathÄ|
haridrÄ krÌ¥tamÄlaÅca guá¸Å«cÄ« triphalÄ trivrÌ¥t||153||
saptapará¹aÅca saá¹
ká¹£uá¹á¹Ä daÅadrÅá¹Äá¹£u vÄriá¹aḥ|
aá¹£á¹abhÄgÄvaÅÄá¹£aá¹ tu kaá¹£ÄyamavatÄrayÄt||154||
dhÄtrÄ«rasaá¹ ca tulyÄá¹Åaá¹ sarpiá¹£aÅcÄá¸hakaá¹ pacÄt|
mahÄtiktakakalkaistu yathÅktaiḥ palasammitaiḥ||155||
nihanti sarvakuá¹£á¹hÄni pÄnÄbhyaá¹
ganiá¹£Ävaá¹Ät|
mahÄkhadiramityÄtat paraá¹ kuá¹£á¹havikÄranut||156||
iti mahÄkhadiraá¹ ghrÌ¥tam
khadirasya tulAH pa~jca shiMshapAsanayostule|
tulArdhAH sarva evaite kara~jjAriShTavetasAH||152||
parpaTaH kuTajashcaiva vRuShaH kRumiharastathA|
haridre kRutamAlashca guDUcI triphalA trivRut||153||
saptaparNashca sa~gkShuNNA dashadroNeShu vAriNaH|
aShTabhAgAvasheShaM tu kaShAyamavatArayet||154||
dhAtrIrasaM ca tulyAMshaM sarpiShashcADhakaM pacet|
mahAtiktakakalkaistu yathoktaiH palasammitaiH||155||
nihanti sarvakuShThAni pAnAbhya~gganiShevaNAt|
mahAkhadiramityetat paraM kuShThavikAranut||156||
iti mahAkhadiraM ghRutam
Five tulÄ of khadira, one tulÄ each of Åiá¹Åapa and Äsana, half tulÄ each of karañja, ariá¹£á¹a, vÄtasa, parpata, kuá¹aja, vrsa, krÌ¥mi hara (viá¸aá¹ ga), haridra, krÌ¥tamÄla, guá¸Å«cÄ«, triphala, trivrÌ¥t, saptapará¹a should be cut into small parts and boiled in 10 drÅá¹a of water and reduced to 1/8th . To this add one Ädhaka each of ghrit and juice of Ämalaki along with one pala of mahÄtiktaka kalka content. Sneha siddhi should be done; this mahÄkhadira ghrÌ¥ita when used internally and for application cures all type of kuá¹£á¹ha.[152-156]
Treatment of maggots/micro-organisms in kushtha
पà¥à¤°à¤ªà¤¤à¤¤à¥à¤¸à¥ लसà¥à¤à¤¾à¤ªà¥à¤°à¤¸à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤·à¥ à¤à¤¾à¤¤à¥à¤°à¥à¤·à¥ à¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤à¤à¥à¤§à¥à¤·à¥|
मà¥à¤¤à¥à¤°à¤ निमà¥à¤¬à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¥ सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤ पानठपà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¶à¥à¤||१५à¥||
prapatatsu lasÄ«kÄprasrutÄá¹£u gÄtrÄá¹£u jantujagdhÄá¹£u|
mÅ«traá¹ nimbaviá¸aá¹
gÄ snÄnaá¹ pÄnaá¹ pradÄhaÅca||157||
prapatatsu lasIkAprasruteShu gAtreShu jantujagdheShu|
mUtraM nimbaviDa~gge snAnaM pAnaM pradehashca||157||
If there is sloughing of phalanges, exudation, maggots than such kuá¹£á¹ha patient should use gomÅ«tra, nimba and viá¸aá¹ ga in appropriated quantity for bath (dressing), internally and for lepa. [157]
वà¥à¤·à¤à¥à¤à¤à¤¸à¤ªà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤¾à¤ à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤°à¤à¥à¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤|
सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥ पानॠलà¥à¤ªà¥ à¤à¥à¤°à¤¿à¤®à¤¿à¤à¥à¤·à¥à¤ नà¥à¤¦à¤ सà¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤||१५८||
vr̥ṣakuá¹ajasaptapará¹Äḥ karavÄ«rakarañjanimbakhadirÄÅca|
snÄnÄ pÄnÄ lÄpÄ krÌ¥mi kuá¹£á¹hanudaḥ sagÅmÅ«trÄḥ||158||
vRuShakuTajasaptaparNAH karavIrakara~jjanimbakhadirAshca|
snAne pAne lepe krimikuShThanudaH sagomUtrAH||158||
Vr̥ṣa, kuá¹aja, saptaparna, karavira, karañja, nimba, khadira, along with gomÅ«tra is useful in krÌ¥imi and kuá¹£á¹ha in the form of lepa, internal and external use.[158]
पानाहारविधानॠपà¥à¤°à¤¸à¥à¤à¤¨à¥ धà¥à¤ªà¤¨à¥ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥ à¤|
à¤à¥à¤®à¤¿à¤¨à¤¾à¤¶à¤¨à¤ विडà¤à¥à¤à¤ विशिषà¥à¤¯à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ हा à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤||१५९||
pÄnÄhÄravidhÄnÄ prasÄcanÄ dhÅ«panÄ pradÄhÄ ca|
krÌ¥minÄÅanaá¹ viá¸aá¹
gaá¹ viÅiá¹£yatÄ kuá¹£á¹hahÄ khadiraḥ||159||
pAnAhAravidhAne prasecane dhUpane pradehe ca|
kRuminAshanaM viDa~ggaM vishiShyate kuShThahA khadiraH||159||
For internal use in the form of medicine and diet along with external use in the form of prasÄchana, dhupana, lepa viá¸aá¹ ga which is effective in krÌ¥imi and khadira which is special drug for kuá¹£á¹ha should be used.[159]
à¤à¤¡à¤à¤à¤ सविडà¤à¥à¤à¥ मà¥à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤°à¤à¥à¤µà¤§à¤¸à¥à¤¯ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानामà¥|
à¤à¤¦à¥à¤¦à¤¾à¤²à¤¨à¤ शà¥à¤µà¤¦à¤¨à¥à¤¤à¤¾ à¤à¥à¤¶à¥à¤µà¤µà¤°à¤¾à¤¹à¥à¤·à¥à¤à¥à¤°à¤¦à¤¨à¥à¤¤à¤¾à¤¶à¥à¤||१६०||
Äá¸agajaḥ saviá¸aá¹
gÅ mÅ«lÄnyÄragvadhasya kuá¹£á¹hÄnÄm|
uddÄlanaá¹ ÅvadantÄ gÅÅvavarÄhÅá¹£á¹radantÄÅca||160||
eDagajaH saviDa~ggo mUlAnyAragvadhasya kuShThAnAm|
uddAlanaM shvadantA goshvavarAhoShTradantAshca||160||
Äá¸agaja, viá¸aá¹ ga, root of Äragvadha and tooth of dog, cow, horse, boar and camel are useful in kuá¹£á¹ha.[160]
à¤à¤¡à¤à¤à¤ सविडà¤à¥à¤à¥ दà¥à¤µà¥ ठनिशॠराà¤à¤µà¥à¤à¥à¤·à¤®à¥à¤²à¤ à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤¦à¥à¤¦à¤¾à¤²à¤¨à¤®à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ सपिपà¥à¤ªà¤²à¥à¤ªà¤¾à¤à¤²à¤ यà¥à¤à¥à¤¯à¤®à¥||१६१||
Ädagajaḥ saviá¸aá¹
gÅ dvÄ ca niÅÄ rÄjavrÌ¥ká¹£amÅ«laá¹ ca|
kuá¹£á¹hÅddÄlanamagryaá¹ sapippalÄ«pÄkalaá¹ yÅjyam||161||
edagajaH saviDa~ggo dve ca nishe rAjavRukShamUlaM ca|
kuShThoddAlanamagryaM sapippalIpAkalaM yojyam||161||
Äá¸agaja, viá¸aá¹ ga, haridra, dÄruharidra, root of rÄjavrÌ¥ká¹£a, pippali, pÄkala (kuá¹£á¹ha herb) are useful in kuá¹£á¹ha.[161]
Management of shwitra(vitiligo)
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ सविशà¥à¤·à¤ [१] यà¥à¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤ सरà¥à¤µà¤¤à¥ विशà¥à¤¦à¥à¤§à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥|
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¥ सà¥à¤°à¤à¤¸à¤¨à¤®à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ मलपà¥à¤°à¤¸ à¤à¤·à¥à¤¯à¤¤à¥ सà¤à¥à¤¡à¤||१६२||
तठपà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ सà¥à¤¸à¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¥ यथाबलठसà¥à¤°à¥à¤¯à¤ªà¤¾à¤¦à¤¸à¤¨à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¤®à¥|
सà¤à¤¸à¥à¤µà¥à¤¤ विरिà¤à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¹à¤ पिपासà¥à¤ पिबà¥à¤¤à¥ पà¥à¤¯à¤¾à¤®à¥||१६३||
ÅvitrÄá¹Äá¹ saviÅÄá¹£aá¹ [1] yÅktavyaá¹ sarvatÅ viÅuddhÄnÄm|
ÅvitrÄ sraá¹sanamagryaá¹ malapÅ«rasa iá¹£yatÄ saguá¸aḥ||162||
taá¹ pÄ«tvÄ susnigdhÅ yathÄbalaá¹ sÅ«ryapÄdasantÄpam|
saá¹sÄvÄta viriktastryahaá¹ pipÄsuḥ pibÄt pÄyÄm||163||
shvitrANAM savisheShaM [1] yoktavyaM sarvato vishuddhAnAm|
shvitre sraMsanamagryaM malapUrasa iShyate saguDaH||162||
taM pItvA susnigdho yathAbalaM sUryapAdasantApam|
saMseveta viriktastryahaM pipAsuH pibet peyAm||163||
In case of ÅvitrÄ, shodhana is the specific treatment especially purgation with malapÅ«rasa along with jaggery is the best treatment for leucoderma. The patient must be firstly oleated and should take the above mentioned combination as per his bala and disease bala and later on expose to sunlight. Purgation will be started and whenever patient feels thirsty pÄyÄ should be given for next three days. [162-163]
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¥à¤½à¤à¥à¤à¥ यॠसà¥à¤«à¥à¤à¤¾ à¤à¤¾à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ à¤à¤£à¥à¤à¤à¥à¤¨ तानà¥à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥|
सà¥à¤«à¥à¤à¥à¤·à¥ विसà¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤·à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤ पिबà¥à¤¤à¥ पà¤à¥à¤·à¤®à¥||१६४||
मलपà¥à¤®à¤¸à¤¨à¤ पà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤à¥à¤à¥à¤ शतपà¥à¤·à¥à¤ªà¤¾à¤ à¤à¤¾à¤®à¥à¤à¤¸à¤¾ समà¥à¤¤à¥à¤à¥à¤µà¤¾à¤¥à¥à¤¯|
पालाशठवा à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤ यथाबलठफाणितà¥à¤ªà¥à¤¤à¤®à¥||१६५||
ÅvitrÄ'á¹
gÄ yÄ sphÅá¹Ä jÄyantÄ kaá¹á¹akÄna tÄnbhindyÄt|
sphÅá¹Äá¹£u visrutÄá¹£u prÄtaḥ prÄtaḥ pibÄt paká¹£am||164||
malapÅ«masanaá¹ priyaá¹
guá¹ Åatapuá¹£pÄá¹ cÄmbhasÄ samutkvÄthya|
pÄlÄÅaá¹ vÄ ká¹£Äraá¹ yathÄbalaá¹ phÄá¹itÅpÄtam||165||
shvitre~a~gge ye sphoTA jAyante kaNTakena tAnbhindyAt|
sphoTeShu visruteShu prAtaH prAtaH pibet pakSham||164||
malapUmasanaM priya~gguM shatapuShpAM cAmbhasA samutkvAthya|
pAlAshaM vA kShAraM yathAbalaM phANitopetam||165||
Eruptions that occur over the hypo-pigmented patches should be punctured with thorn so that the exudation within the eruptions is removed. Later on for 15 days malapÅ«, asana, priyaá¹ gu, Åatapuá¹£pÄ should be boiled in water and should be administered as per strength with pÄlÄÅa ká¹£Ära and/or with phÄá¹ita.[164-165]
यà¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤ शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ सरà¥à¤µà¤®à¥à¤µ तà¤à¥à¤à¤¸à¥à¤¤à¤®à¥|
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¥à¤¦à¤à¤¸à¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤ à¤à¤¦à¤¿à¤°à¥à¤¦à¤à¤ªà¤¾à¤¨à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ वा||१६६||
yaccÄnyat kuá¹£á¹haghnaá¹ ÅvitrÄá¹Äá¹ sarvamÄva tacchastam|
khadirÅdakasaá¹yuktaá¹ khadirÅdakapÄnagryaá¹ vÄ||166||
yaccAnyat kuShThaghnaM shvitrANAM sarvameva tacchastam|
khadirodakasaMyuktaM khadirodakapAnagryaM vA||166||
All the treatment which is kuá¹£á¹haghna is also useful in ÅvitrÄ especially drinks of khadira or mixed with decoctions of khadira.[166]
समनà¤à¤¶à¤¿à¤²à¤ विडà¤à¥à¤à¤ à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤ रà¥à¤à¤¨à¤¾à¤ à¤à¤¨à¤à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¥à¤®à¥|
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤ ससà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤ लà¥à¤ªà¤¨à¤ ददà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥||१६à¥||
samanaḥÅilaá¹ viá¸aá¹
gaá¹ kÄsÄ«saá¹ rÅcanÄá¹ kanakapuá¹£pÄ«m|
ÅvitrÄá¹Äá¹ praÅamÄrthaá¹ sasaindhavaá¹ lÄpanaá¹ dadyÄt||167||
samanaHshilaM viDa~ggaM kAsIsaM rocanAM kanakapuShpIm|
shvitrANAM prashamArthaM sasaindhavaM lepanaM dadyAt||167||
ManaḥÅila, viá¸aá¹ ga, kÄsÄ«sa, gorÅcana, kanakapuá¹£pÄ« (svarnakshri) and saindhava when applied externally is useful in leucoderma.[167]
à¤à¤¦à¤²à¥à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤¯à¥à¤¤à¤ वा à¤à¤°à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¿ दà¤à¥à¤§à¤ à¤à¤µà¤¾à¤ रà¥à¤§à¤¿à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥|
हसà¥à¤¤à¤¿à¤®à¤¦à¤¾à¤§à¥à¤¯à¥à¤·à¤¿à¤¤à¤ वा मालतà¥à¤¯à¤¾à¤ à¤à¥à¤°à¤à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤®à¥||१६८||
नà¥à¤²à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤ सà¤à¥à¤·à¥à¤ ठससà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤ हसà¥à¤¤à¤¿à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤ªà¤¿à¤·à¥à¤à¤ वा|
मà¥à¤²à¤à¤¬à¥à¤à¤¾à¤µà¤²à¥à¤à¥à¤à¤²à¥à¤ªà¤ पिषà¥à¤à¥ à¤à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¥||१६९||
à¤à¤¾à¤à¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤¿à¤à¤¾ वा सावलà¥à¤à¥à¤à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤¾ à¤à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¥|
पिषà¥à¤à¤¾ मनà¤à¤¶à¤¿à¤²à¤¾ वा सà¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤¾ बरà¥à¤¹à¤¿à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¨||१à¥à¥¦||
लà¥à¤ªà¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤¹à¤¨à¥à¤¤à¤¾ बà¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤µà¤²à¥à¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿ लाà¤à¥à¤·à¤¾ à¤|
à¤à¥à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤®à¤à¥à¤à¤¨à¥ दà¥à¤µà¥ पिपà¥à¤ªà¤²à¥à¤¯à¤ à¤à¤¾à¤²à¤²à¥à¤¹à¤°à¤à¤||१à¥à¥§||
kadalÄ«ká¹£Ärayutaá¹ vÄ kharÄsthi dagdhaá¹ gavÄá¹ rudhirayuktam|
hastimadÄdhyuá¹£itaá¹ vÄ mÄlatyÄḥ kÅrakaká¹£Äram||168||
nÄ«lÅtpalaá¹ sakuá¹£á¹haá¹ sasaindhavaá¹ hastimÅ«trapiá¹£á¹aá¹ vÄ|
mÅ«lakabÄ«jÄvalgujalÄpaḥ piá¹£á¹Å gavÄá¹ mÅ«trÄ||169||
kÄkÅdumbarikÄ vÄ sÄvalgujacitrakÄ gavÄá¹ mÅ«trÄ|
piá¹£á¹Ä manaḥÅilÄ vÄ saá¹yuktÄ barhipittÄna||170||
lÄpaḥ kilÄsahantÄ bÄ«jÄnyÄvalgujÄni lÄká¹£Ä ca|
gÅpittamañjanÄ dvÄ pippalyaḥ kÄlalÅharajaḥ||171||
kadalIkShArayutaM vA kharAsthi dagdhaM gavAM rudhirayuktam|
hastimadAdhyuShitaM vA mAlatyAH korakakShAram||168||
nIlotpalaM sakuShThaM sasaindhavaM hastimUtrapiShTaM vA|
mUlakabIjAvalgujalepaH piShTo gavAM mUtre||169||
kAkodumbarikA vA sAvalgujacitrakA gavAM mUtre|
piShTA manaHshilA vA saMyuktA barhipittena||170||
lepaH kilAsahantA bIjAnyAvalgujAni lAkShA ca|
gopittama~jjane dve pippalyaH kAlaloharajaH||171||
- KadalÄ«ká¹£Ära and bone ash of ass with blood of cow.
- ká¹£Ära of flower buds of mÄlati mixed with hastimada (crut of elephant).
- NÄ«lÅtpala, kuá¹£á¹ha (herb), saindhava mixed with elephant urine.
- Seed of mÅ«laka and bakuchi with cowsâ urine.
- KÄkÅdumbar along with bakuchi, citraka and cows urine.
- ManaḥÅilÄ with peacocksâ bile.
- Seeds of avalguja, lÄká¹£Ä, cow bile, both type of añjana (rasÄñjana and sauvirÄñjan) pippali and powder of kalaloha.
The above 7 combination of lepa is useful in leucoderma.(168-171)
शà¥à¤¦à¥à¤§à¥à¤¯à¤¾ शà¥à¤£à¤¿à¤¤à¤®à¥à¤à¥à¤·à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤°à¥à¤à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤¶à¥à¤ सà¤à¥à¤¤à¥à¤¨à¤¾à¤®à¥|
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¤¸à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¦à¥à¤µ पà¥à¤°à¤£à¤¶à¥à¤¯à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤£à¤ªà¤¾à¤ªà¤¸à¥à¤¯||१à¥à¥¨||
ÅuddhyÄ ÅÅá¹itamÅká¹£airvirÅ«ká¹£aá¹airbhaká¹£aá¹aiÅca saktÅ«nÄm|
Åvitraá¹ kasyacidÄva praá¹aÅyati kṣīá¹apÄpasya||172||
shuddhyA shoNitamokShairvirUkShaNairbhakShaNaishca saktUnAm|
shvitraM kasyacideva praNashyati kShINapApasya||172||
After shodhana therapy raktamoksana and also intake of ununctuous food like saktū (roasted corn flour) leucoderma is cured only in few who are free from effects of sinful deeds. [172]
Various stages of shwitra
दारà¥à¤£à¤ à¤à¤¾à¤°à¥à¤£à¤ [१] शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤ नामà¤à¤¿à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤à¤¿à¤|
विà¤à¥à¤à¥à¤¯à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤µà¤¿à¤§à¤ तà¤à¥à¤ [२] तà¥à¤°à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¶à¤¶à¥à¤ ततà¥||१à¥à¥©||
दà¥à¤·à¥ रà¤à¥à¤¤à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥ रà¤à¥à¤¤à¤ तामà¥à¤°à¤ माà¤à¤¸à¤¸à¤®à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥|
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤ मà¥à¤¦à¤à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥ शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤°à¥ तà¤à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤®à¥||१à¥à¥ª||
dÄruá¹aá¹ cÄruá¹aá¹ [1] Åvitraá¹ kilÄsaá¹ nÄmabhistribhiḥ|
vijñÄyaá¹ trividhaá¹ tacca [2] tridÅá¹£aá¹ prÄyaÅaÅca tat||173||
dÅá¹£Ä raktÄÅritÄ raktaá¹ tÄmraá¹ mÄá¹sasamÄÅritÄ|
ÅvÄtaá¹ mÄdaḥÅritÄ Åvitraá¹ guru taccÅttarÅttaram||174||
dAruNaM cAruNaM [1] shvitraM kilAsaM nAmabhistribhiH|
vij~jeyaM trividhaM tacca [2] tridoShaM prAyashashca tat||173||
doShe raktAshrite raktaM tAmraM mAMsasamAshrite|
shvetaM medaHshrite shvitraM guru taccottarottaram||174||
DÄruá¹a, chÄruá¹a, and kilÄsa are the various synonyms for ÅvitrÄ. It is of 3 types and generally all the tridosha are involved. If the dosha responsible for ÅvitrÄ are seated in the rakta dhatu then the color of hypo-pigmentation is red. It is copper-colored if dosha are seated in mamsa dhatu and whitish in color if located in meda dhatu. The subsequent ones are more difficult to treat than earlier ones.[173-174]
Prognosis of vitiligo
यतॠपरसà¥à¤ªà¤°à¤¤à¥à¤½à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤ बहॠयदà¥à¤°à¤à¥à¤¤à¤²à¥à¤®à¤µà¤¤à¥|
यà¤à¥à¤ वरà¥à¤·à¤à¤£à¥à¤¤à¥à¤ªà¤¨à¥à¤¨à¤ तà¤à¥à¤à¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ नà¥à¤µ सिधà¥à¤¯à¤¤à¤¿||१à¥à¥«||
à¤
रà¤à¥à¤¤à¤²à¥à¤® तनॠयतॠपाणà¥à¤¡à¥ नातिà¤à¤¿à¤°à¥à¤¤à¥à¤¥à¤¿à¤¤à¤®à¥|
मधà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¶à¥ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤¨à¤ शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ ततà¥à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤®à¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१à¥à¥¬||
yat parasparatÅ'bhinnaá¹ bahu yadraktalÅmavat|
yacca vará¹£agaá¹Åtpannaá¹ tacchvitraá¹ naiva sidhyati||175||
araktalÅma tanu yat pÄá¹á¸u nÄticirÅtthitam|
madhyÄvakÄÅÄ cÅcchÅ«naá¹ Åvitraá¹ tatsÄdhyamucyatÄ||176||
yat parasparato~abhinnaM bahu yadraktalomavat|
yacca varShagaNotpannaM tacchvitraM naiva sidhyati||175||
araktaloma tanu yat pANDu nAticirotthitam|
madhyAvakAshe cocchUnaM shvitraM tatsAdhyamucyate||176||
If the patches are conjoined together and are more in number, if the body hair above the patches are red in color and if the disease is more than one year old. Such ÅvitrÄ never gets cured. If body hair over the patches is not red if skin is thin and pale in color. The disease, if is not old, space between patches is elevated then such ÅvitrÄ is sÄdhya (curable). [175-176]
Meta-physical causes of kilasa
वà¤à¤¾à¤à¤¸à¥à¤¯à¤¤à¤¥à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤¤à¤à¥à¤¨à¤à¤¾à¤µà¥ निनà¥à¤¦à¤¾ सà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ [१] à¤à¥à¤°à¥à¤§à¤°à¥à¤·à¤£à¤ à¤|
पापà¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾ पà¥à¤°à¥à¤µà¤à¥à¤¤à¤ ठà¤à¤°à¥à¤® हà¥à¤¤à¥à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤¸à¥à¤¯ विरà¥à¤§à¤¿ à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤®à¥||१à¥à¥||
vacÄá¹syatathyÄni krÌ¥taghnabhÄvÅ nindÄ surÄá¹Äá¹ [1] gurudhará¹£aá¹aá¹ ca|
pÄpakriyÄ pÅ«rvakrÌ¥taá¹ ca karma hÄtuḥ kilÄsasya virÅdhi cÄnnam||177||
vacAMsyatathyAni kRutaghnabhAvo nindA surANAM [1] gurudharShaNaM ca|
pApakriyA pUrvakRutaM ca karma hetuH kilAsasya virodhi cAnnam||177||
Untruthfulness, ungratefulness, no respect for the gods, disrespect for the peers (guru), sinful acts, and misdeeds of past life and intake of mutually contradictory food are the causes for ÅvitrÄ.[177]
Summary
ततà¥à¤° शà¥à¤²à¥à¤à¤¾à¤-
हà¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¦à¥à¤°à¤µà¥à¤¯à¤ लिà¤à¥à¤à¤ विविधठयॠयà¥à¤·à¥ à¤à¤¾à¤§à¤¿à¤à¤¾ दà¥à¤·à¤¾à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ दà¥à¤·à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤ समासतॠदà¥à¤·à¤¨à¤¿à¤°à¥à¤¦à¥à¤¶à¤||१à¥à¥®||
साधà¥à¤¯à¤®à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¥à¤·à¥à¤ ापहाशà¥à¤ यॠयà¥à¤à¤¾à¤|
सिदà¥à¤§à¤¾à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤¹à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤ à¤à¥à¤°à¥à¤²à¤¾à¤à¤µà¤ तथा शानà¥à¤¤à¤¿à¤||१à¥à¥¯||
à¤à¤¤à¤¿ सà¤à¥à¤à¥à¤°à¤¹à¤ पà¥à¤°à¤£à¥à¤¤à¥ महरà¥à¤·à¤¿à¤£à¤¾ à¤à¥à¤·à¥à¤ नाशनà¥à¤½à¤§à¥à¤¯à¤¾à¤¯à¥|
सà¥à¤®à¥à¤¤à¤¿à¤¬à¥à¤¦à¥à¤§à¤¿à¤µà¤°à¥à¤à¤¨à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤ शिषà¥à¤¯à¤¾à¤¯ हà¥à¤¤à¤¾à¤¶à¤µà¥à¤¶à¤¾à¤¯||१८०||
tatra ÅlÅkÄḥ-
hÄturdravyaá¹ liá¹
gaá¹ vividhaá¹ yÄ yÄá¹£u cÄdhikÄ dÅá¹£Äḥ|
kuá¹£á¹hÄá¹£u dÅá¹£aliá¹
gaá¹ samÄsatÅ dÅá¹£anirdÄÅaḥ||178||
sÄdhyamasÄdhyaá¹ krÌ¥cchraá¹ kuá¹£á¹haá¹ kuá¹£á¹hÄpahÄÅca yÄ yÅgÄḥ|
siddhÄḥ kilÄsahÄturliá¹
gaá¹ gurulÄghavaá¹ tathÄ ÅÄntiḥ||179||
iti saá¹
grahaḥ praá¹Ä«tÅ mahará¹£iá¹Ä kuá¹£á¹hanÄÅanÄ'dhyÄyÄ|
smrÌ¥tibuddhivarghanÄrthaá¹ Åiá¹£yÄya hutÄÅavÄÅÄya||180||
tatra shlokAH-
heturdravyaM li~ggaM vividhaM ye yeShu cAdhikA doShAH|
kuShTheShu doShali~ggaM samAsato doShanirdeshaH||178||
sAdhyamasAdhyaM kRucchraM kuShThaM kuShThApahAshca ye yogAH|
siddhAH kilAsaheturli~ggaM gurulAghavaM tathA shAntiH||179||
iti sa~ggrahaH praNIto maharShiNA kuShThanAshane~adhyAye|
smRutibuddhivarghanArthaM shiShyAya hutAshaveshAya||180||
Etiology, dravya (tridosha, rasa, rakta, mamsa, ambu), various signs and symptoms, predominance of dosha in various kushtha and symptoms as per type of vitiated dosha, curable and difficult to cure types of kushtha, preparation useful in kushtha. Similarly etiology, symptoms, curable and incurable symptoms and treatment of ÅvitrÄ have been explained.
The above detailed description has been given by Lord Punarvasu with a view of sharpening the memory and intellect of disciple Agnivesha.
Tattva Vimarsha (Fundamental Principles)
- Important etiological factors for skin diseases include: Diet and beverages with antagonistic properties, excess intake of liquid, unctuous, heavy to digest food, suppression of natural urges specially that of emesis, excess exercise, exposure to excess heat, excessive eating, quick change in environmental temperature, inappropriate follow up of purification procedures, eating new grains, curd, fish, sesame, excessive salty and sour food, black gram, radish, milk, sugar products, following daytime sleep, and bad thoughts and deeds towards venerable people.
- These factors vitiate water component of skin, blood, muscular layer and other layers of skin and localize three dosha in the skin to cause kushtha, layer by layer.
- Variable skin manifestations of kushtha depend upon degree of involvement of three vitiated dosha and their effect on four dhatus i.e. rasa, rakta, mamsa and lasika.
- With involvement of first and second layer, prodromal symptoms appear. Third and fourth layer involvement results in minor kushtha. Fifth and sixth layer involvement causes mahakushtha.
- Dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color are manifestation of vata dosha. Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts are the symptoms caused by predominance of pitta dosha. Kapha dosha is responsible for symptoms like whitish discoloration, cold in touch, pruritus, non-progressive / slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness are presented along with maggotâs formation and stickiness like symptoms.
- Different degree of doshic involvement determines the color, shape, size, symptoms and discharge from the lesions. The treatment differs as per dominance of dosha.
| S.No | Dosha | Predominant Sign | Treatment Principle |
|---|---|---|---|
| 1 | Vata | Dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color | Ghee |
| 2 | Pitta | Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts | Virechana (therapeutic purgation), raktamokshana (bloodletting) |
| 3 | Kapha | Whitish discolouration, cold in touch, pruritus, non-progressive/ slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness, stickiness, maggot infestation | Vamana (therapeutic emesis) |
- If all symptoms appear simultaneously, then the kushtha is untreatable. Similarly, immune-compromised patients and those suffering from morbid thirst, burning sensation, loss of digestive power and lesions have maggots then the prognosis is bad. Vata kapha dominant and single dosha predominated kushtha are easily curable. Whereas kapha pitta and vata pitta dominated kushtha are kricchra sadhya i.e. curable with difficulty.
- If the skin lesion is small, then prachchanna (bloodletting by rubbing with coarse device) should be done. If the skin lesions are large and spread all over body, siravyadha (venesection) should be done for bloodletting.
- Frequent body purification procedures are needed in treatment of skin diseases. The treatment includes internal purification in the form of therapeutic emesis, purgation etc. and external purification in the form of local applications of lepa of purifying herbs.
- Shwitra may be caused by meta-physical causes like sinful deeds and those in previous life.
- Therapeutic purgation is main principle of management in shwitra (vitiligo).
- Exposure to sunlight is one of the treatments of shwitra.
Vidhi Vimarsha (Applied Inferences )
In the context of kushtha, Ayurveda acknowledges that the human skin consists of six layers, and each layer is seat of specific type of gradually progressing kushtha:
- First layer udakadhara, external most layer is responsible for water metabolism. Initial pathology of minor types of kushtha starts with excessive sweating/ discoloration/itching swelling/ altered tactile sense in prodromal stage of kushtha indicative of impairment of water metabolism. This layer may be correlated with stratum corneum.
- Second layer is asragdhara, which contains the blood metabolites and impurities of blood trigger the pathology of kushtha and manifest as âbluish black, red, rashes/ pricking pains/ and ulceration. This layer may be correlated with stratum lucidum,
- The third layer of skin is the seat of sidhma and kilas kushtha.The third layer may be correlated with stratum granulosum.
- The fourth layer is seat of dadru and krushtha. The fourth layer may be correlated with stratum germinosum (combination of spinosum and basale layers),
- The fifth layer of skin is seat of makushtha and severe dermal pathologies. The fifth layer may be correlated with papillary layer.
- The sixth layer is the seat of most severe mahakushtha, which are incurable. The sixth layer may be compared with reticular layer.(Ch. Sharira 7/4)
Patho-physiology of kushtha
1. KapÄla kushtha
It is rÅ«ká¹£a, paruá¹£a, khara in nature which signifies the increase of rÅ«ká¹£a, khara guna at the level of skin. Roughness, dryness increases when there is destruction of sweat glands (dusti of ambu dhatu), decrease in essential fatty acids (reduce snigdhata of meda, in turn, of kapha), proliferation of keratinocytes. Primary lesion manifest in the form of dry, rough and blackish brownish color. Secondary lesion includes loss of sensation (due to degeneration of nerve endings or less nutrition to the nerve tissue due to atherosclerosis or reduce blood supply) severe pricking pain (nistoda) itching, burning sensation and pustular presentation. Thus conditions of non erythematous eczema, keratosis, atrophic actinic keratosis, non hypertrophic keratosis, seborrhic conditions can be understood in kapÄla kushtha.
2. Udumbara kushtha
It is pitta dominated kushtha. Hyper-pigmentation, increased vaso-congestion, burning, pain and pus formation are the symptoms and signs.
Primary lesion manifests as red in color associated with pus, burning sensation caused mainly due to pitta and rakta. Ushna and tikshna guna is responsible for the same.
Secondary lesion includes kleda, kotha, body hair attains brownish color, excessive secretion due to sasneha, sara and drava guna of pitta and rakta.
The infectious and inflammatory phase can be explained thus:
Increased flow of inflammatory factors causes rise in temperature, redness and burning sensation. Eczema is inflammation of the skin. It is characterized by erythematous, vesicular, weeping, itchy and crusting patches. The condition is caused by dysfunctional interplay between the immune system and skin.
Dyshidrosis, discoid eczema, venous eczema, dermatitis herpetiformis, autoeczematization, eczema overlaid by viral infections can be understood under udumbara kushtha.
3. Mandala kushtha
It is predominated by kapha dosha. The sthira, snigdha guna brings about sthirata and snigdhata to the kushtha.
Therefore the lesion is granulomatous in presentation. The early and indeterminate leprosy , especially lepromatous leprosy, is a skin condition consisting of pale macules. It results from failure of Th1 cell activation which is necessary to eradicate the mycobacteria. In Lepromatous Leprosy Th2 response is turned on and because of reciprocal inhibition the cell mediated response is depressed.
4. Rishyajivha kushtha
It is dominated by vata and pitta dosha. Vata dosha brings roughness, pain whereas pitta is responsible for the discoloration, burning sensation whereas both the dosha are responsible for ashugati and samuthana.
Thus inflammatory and degenerative changes dominate the condition. Pathogenesis involving infectious origin or allergic origin may be included. Diseases such as Lyme disease may be included. Expanding redness known as erythema migrans begins at the site of bite after a period of one week. There is no much itching i.e. alpa kandu but the rash is red and warm but generally painless.
Classically the innermost portion remain darker red and becomes indurated (is thicker and firmer).
5. Pundarika kushtha
It is dominated by pitta and kapha. Pitta is responsible for redness, burning sensation, pÄka (..), pus formation whereas kapha is responsible for whitish nature, itching and krÌ¥mi.
Primary lesion manifest as rakta rÄji sirÄ santata utsedavanti i.e. vessel are inflamed and are palpable. Systemic vasculitis may affect the skin and vascular damage may be the main feature in several skin diseases. The histological features that are common are:- Vessel wall damage , red cell extravasation, and invasion of inflammatory cells into vessel walls.
6. Sidhma kushtha
It is dominated by vata kapha dosha, fine powder falls after scratching and resembles color similar to flower of alÄbÅ«. The specialty of disease is that it is mainly seen in urabhÄga i.e. trunk. Tinea versicolar is a condition characterized by a skin eruption on the trunk and proximal extremity. The symptoms of this condition include; fine scaling of the skin producing a very superficial ash like scale. Pale (sveta), dark tan (arun), pink in color (shukla rakta avabhasani) with a reddish undertone (tamra) that can darken when the patient is overheated, such as in a hot shower or during/ after exercise, tanning typically makes the affected areas contrast more starkly with the surrounding skin leading to sharp borders. In people with dark skin tones, pigmentary changes such as hypo-pigmentation (loss of color) are common while in those with lighter skin color hyper-pigmentattion (increase in skin color) is more common. The yeast is thought to feed on skin oils (lipids) as well as dead skin cells.
7.Kakanaka kushtha
It is predominated by all the three dosha. Thus symptoms of all three dosha are observed. The presentation is similar to gunja i.e bright red with black spot. In Nidana Sthana, it has been explained to be of different colors and it is asadhya.
Squamous cell carcinoma or squamous cell cancer or epidermoid carcinoma or squamous cell epithelioma is a cancer of a kind of epithelial cell, the squamous cell. These cells are the main part of the epidermis of the skin, and this cancer is one of the major forms of the skin cancer. However, squamous cells also occur in the lining of the digestive tract, lungs and other areas of body and squamous cell carcinoma occurs as a form of cancer in diverse tissue such as lips, mouth, esophagus, urinary bladder, prostrate, lung, vagina and cervix. Despite sharing the name squamous cell carcinoma there may be tremendous differences in presenting symptoms, natural history, prognosis and response to treatment. It arises from the uncontrolled multiplication of cells of epithelium, or cells showing particular cytological or tissue architectural characteristic of squamous cell differentiation, such as the presence of keratin, tonofilament bundles or dermosomes structures involved in cell to cell adhesion. This non melanoma skin cancer may appear as a firm red nodule, a scaly growth that bleeds or develops a crust or a sore that does not heal.
Minor kushtha
1.Eka kushtha
It is a skin disease caused due to vata kapha predominance. As discussed previously vata dosha is responsible for the degenerative or destructive changes whereas kapha is responsible for obstructive changes.
AswÄdana (Anhidrosis) may be caused by destruction of sweat glands and or integumetary system it may be due to autoimmune process or infection or anhidrosis may be due to obstruction (kapha) in the outlet or blood supply as in micro-angiopathy.
Stimulation of acetylcholine and further ionic changes caused thereafter are responsible for sweating. Lack of such impulse also causes reduced sweating. Astanga Sangrahakara has explained role of vyana vÄyu in sweda which when hampered leads to anhidrosis.
Anhidrosis can occur as an isolated condition or as part of a group of symptoms associated with other diseases. Anhidrosis can also occur after skin has been injured, because sweat glands are clogged or obstructed, as an inherited defect, or as a side effect of medication.
Reduced sweating increases dryness of skin which is presented as rough, scaly or flaky skin. The word ichthyosis comes from ancient Greek where ichthys means fish. All types of ichthyosis have dry, thickened scaly or flaky skin.
Ichthyosis vulgaris is a skin condition that causes dry, dead skin cells to accumulate in patches on the surface of skin. It is also known as âfish scale diseaseâ because the dead skin accumulates in a similar pattern to a fish scale.
2. Charmakhya
Skin is similar to elephant (pachyderms) and thick is nature pachys means thick and derma means skin.
The main symptom is skin getting thick thus disease like scleroderma, onchocerciasis, harlequin ichthyosis etc can be considered in this group.
Building up of collagen is associated with thickening of skin. Transport of fats into the space between the skin cells may be another reason for thickening of skin.
Research shows that in diabetic patient thickness of skin is observed reason being collagen bundles become large, disorganized and separated by clear spaces. Small amount of acid mucopolysachrides may be present in upper reticular dermis. Presence of active fibroblast and extensive collagen polymerization in the rough endoplasisic reticulam may be the pathogenesis for thick skin.
Calcium deposition may also be cause for tough and thick skin. RÅ«ká¹£ata, kharata, guna of vata and shita guna of vata and kapha along with increase of guruta, manda and sthira guna of kapha contribute to thickening of skin. Khara is also property of asthi dhatu which is generated by interplay between prithvi, agni and vayu. Here calcium is representative of prithvi mahabhuta. So prithvi mahabhuta bhuyista Ähara or increased parthivagni can lead to increased absorption of calcium from gastrointestinal tract.
3. Kitibha kushtha
Skin diseases in which process of tissue granulation takes place is Kitibha kushtha. When this process takes abnormally Kitibha kushtha is formed. It may take place in psoriasis, lichen planus, lichen sclerosis.
Granulation tissue appearance is light red or dark pink in color (ÅyÄva), being perfused with new capillary loops or buds granular in appearance. Formation of extracellular matrix gives it hard touch and abnormal productions of skin cells (especially during wound repair) leading to overabundance of skin cells. Premature maturation of keratinocytes induced by an inflammatory cascade in the dermis also contributes for the same.
Vata, rakta, mamsa, kapha- all take part in healing of wound but whenever abnormality at the level of these factors takes place granulation process is hampered which gives the kiá¹akharasparÅa.
4. Vaipadika kushtha
Skin fissure is a cutaneous condition in which there is a linear like cleavage of skin, sometimes defined as extending into the dermis. Skin dryness is the cause.
Cracked skin is often kicked off by a vicious cycle of events starting off as a minor, but leading to painful deep cracks. Plain old dry skin can lead to scaling, scaling can cause itchiness leading to scratching and scratching can cause inflammation and tears of skin that can become fissures which leads to more irritation and pain.
Healthy skin has slightly acidic pH, exposure to substances with an alkaline pH such as many commercial cleansers and hand soaps also contribute to interruptions of skin integrity. Once the skin integrity is disturbed, a homeostatic repair mechanism is stimulated that causes the rapid repair of barrier function. Continued exposure to alkaline substances will slow down repair by inhibiting normal skin acidity when there is continued exposure to unfavourable environmental factors.
Anhidrosis, Dermatitis, Diabetic neuropathy, Eczema, Hypothyroidism, Psoriasis, cold weather, excessive exposure to hot water, detergent chemicals and low humidity can cause cracked skin.
5.Alasaka kushtha
Ganda here means nodular growth. Chronic and repetitive scratching, picking or rubbing may result in permanent changes to the skin, including nodular lichenification (ganda), hyperkeratosis, hyperpigmentation (rÄga) and skin thickening.
Nodular prurigo cause is unknown. It is uncertain whether scratching leads to lumps, or if the lumps appear before they are scratched. The reason for the lumps, the inflamation and the increased activity and size of nerves in the skin is under investigation but remains unknown.
Prurigo nodularis, Hydeâs diseases, picker nodules, lichen corneus obtusus, nodular lichen simplex chronicus, nodular neurodematitis circumscripta are various synonyms. The constant scratching leads to development of discrete, excoriated nodular hyperpigmented / purpuric lesion with crusted or scaly surfaces.
The wart like plaque may be observed in dermatosis neglecta; an skin condition in which accumulation of sebum, keratin, sweat, dirt and debris lead to localized patch of skin. Dryness is the main cause for the above pathogenesis and role of vata and kapha in causing dryness is already been discussed.
6.VichÄrchikÄ
It is caused by kapha dominated condition. Kapha by its snigdha, guru, mridu and sheeta guna when increased above normal condition it leads to obstructive changes at the integumentary system. Reduced blood supply causes blackish brown discoloration. Further obstructive changes reduce the local immunity and give a chance for dermatophytes to penetrate the skin barrier. It results in eruptions and thereby causing excessive exudation. Secondary infection and reduced blood supply is cause for pruritus. It can be compared with wet eczema.
Table 2. Comparison of Ksudhra kustha with its Modern resemblance:
| S.No | Type of Kushtha | Modern Medicine equivalent |
|---|---|---|
| 1 | Eka Kushtha | Ichthyosis vulgaris, psoriasis |
| 2 | Kitibha Kushtha | scleroderma, onchocerciasis, harlequin ichthyosis |
| 3 | Charmakhya Kushtha | psoriasis, lichen planus, lichen sclerosis |
| 4 | Vaipadika Kushtha | Anhidrosis, Dermatitis, Diabetic neuropathy, Eczema, Hypothyroidism, Psoriasis, cold weather, excessive exposure to hot water, detergent chemicals and low humidity can cause skin fissure, palm and sole psoriasis |
| 5 | Alasaka Kushtha | Nodular prurigo, Dermatosis neglecta |
| 6 | Dadru Kushtha | Tinea corpora or ringworm of the body, Tinea faciei or Facial Ringworm, Tinea Capitis Or Blackdot Ringworm, Tinea Capitis or Scalp Ringworm, Tinea Manuum or Ringworm of the Hands, Onychomycosis, Tines Unguium or Ringworm of the nail, Impetigo, Moccasin type of Tinea Pedis |
| 7 | Charmadala Kushtha | Pre ulcerative phase of Ecthyma, Interdigital type of tinea pedis (athleteâs foot) |
| 8 | Visphota Kushtha | Bullous Impetigo, Vesicular type of tinea pedis (athleteâs foot), Folliculitis, Malassezia folliculitis, Eosinophilic folliculitis |
| 9 | Pama Kushtha | Scabies |
| 10 | Sataru Kushtha | Furuncle |
| 11 | Vicharchika Kushtha | Wet eczema |
Current clinical management of skin diseases
Principal treatment modalities
- Internal and external application of sneha (medicated ghee or oil)
- Shodhana (purification therapies)
- Raktamokshana (blood letting)
Principal drugs
- Gandhaka (sulphur)
- Nimba
- Bakuchi
- Hartal
- Haridra
- Manjishtha
- Khadira
- Sariva
- Patol
- Lodhra
Medicines:( Referred from Chikitsa Pradipa):
| Type | Kalpa | Dose | Time | Anupama |
|---|---|---|---|---|
| Vata dominant (Kapala) | Swatambhu guggulu | 500-1000 mg | Between Meals | Ghee + Honey |
| Haratal Bhasma | 60-120 mg | After Meals | Ghee + Sugar | |
| Pitta dominant(Audumbara) | Tala bhasma mixture | 120-250 mg | During Meals | Ghee + Sugar |
| Karavira Twak powder | 30 - 60 mg | After Meals | Ghee + Honey | |
| Vata- Pitta dominant(Rishyajivha) | Sarvangasundari vati | 500-1000 mg | Between Meals | Ghee + Sugar |
| Katu kapittha oil | 5-20 drops | Before Meals | Ghee + Sugar | |
| Kapha-pittaja (pundarika) | As per dosha dominance | |||
| Vata Kaphaja (Sidhma) | As per dosha dominance | |||
| Tridoshaja (Kakanaka) | As per dosha dominance | |||
| Vicharchika | Aarogya mixture | 500-1000 mg | Between meals | Khadirarishta |
| Vaipadika and Alasaka | Swayambhu guggulu | 250-500 mg | After meals | Khadirarishta |
| Dadru-Charmadala and Pama-Kachchu âshataru | Aarogya mixture | 500-1000 mg | Between meals | Manjishthadi kwatha |
| Nimba-gandhaka churna | 350-750 mg | Between meals | Ghee + sugar | |
| Gandhaka druti | 2-5 drops | Between meals | Milk | |
| Eka kushtha- charma kushtha âkitibha | Gandhaka rasayana | 250-500 mg | After meals | Ghee + sugar |
| Shwitra | Aarogyavardhini | 250-500 mg | After meals | Ghee + sugar |
| Karavira mula twak powder | 30-60 mg | After meals | Ghee + sugar | |
| Bakuchi seed powder | 750-1500 mg | After meals | Khadira + Aamalaki kashaya | |
| Sarvanga sundari vati | 500 -1000 mg | After meals | Ghee |
Related links
- Matrashiteeya Adhyaya Verse 29-32.
- Naveganadharaniya Adhyaya Verse 38.
- Kiyanta Shiraseeya Adhyaya Verse 65.
- Vidhishonitiya Adhyaya Verse 9.
- Atreyabhadrakapyiya Adhyaya Verse 43.
- Atreyabhadrakapyiya Adhyaya Verse 81 Chakrapani.
- Atreyabhadrakapyiya Adhyaya Verse 85 Chakrapani.
- Annapanavidhi Adhyaya Verse 24.
- Annapanavidhi Adhyaya Verse 30.
- Annapanavidhi Adhyaya Verse 238.
- Prameha Nidana Verse 3.
- Kushtha Nidana Verse 4 .
- Rogabhishagjitiya Vimana Verse 103.
- Rogabhishagjitiya Vimana Verse 06.
- Sharira Sankhya Sharira Verse 4
- Jwara Chikitsa Verse 285,286.
- Grahani Chikitsa verse 35.
- Vatavyadhi Chikitsa Verse 226.
- Phalamatra Siddhi Verse 12.
Further reading
- Adrienne Santos-Longhurst Type 2 Diabetes and Skin Health published Published on September 8, 2014, http://www.healthline.com/health/type-2-diabetes/skin-problems
- Su.Ni.5/30, Susruta Samhita Of Susruta edited by Yadavji Trikamji Acharya- Chaukhamba Orientalia, Varanasi- 6th Edition.
- Guerra L, Dellambra E, Brescia S, Raskovic D, Vitiligo: pathogenetic hypotheses and targets for current therapies, 2007 [PubMed]
- Tareke E, Rydberg P, Karlsson P, Eriksson S, Törnqvist M. Acrylamide: A cooking carcinogen? Chem Res Toxicol. 2000;13:517â22. [PubMed]
- Esterbauer H, Schaur RJ, Zollner H. Chemistry and biochemistry of 4-hydroxynonenal, malonaldehyde and related aldehydes. Free Radic Biol Med. 1991;11:81â128. [PubMed]
- Principles of Anatomy and Physiology, G.Tortora, B. Ericksons 12th Edition
- Type 2 Diabetes and Skin Health published by American Diabetic Association 2012
- Nathalie Piccardi and Patricia Manissier, Nutrition and nutritional supplementation Impact on skin health and beauty,2008 [PubMed]
- Wall M (March 2008). "Idiopathic intracranial hypertension (pseudotumor cerebri)". Current Neurology and Neuroscience Reports 8 (2): 87â93. doi:10.1007/s11910-008-0015-0. PMID 18460275.
- Tetsuya Endo, Professor at the Health Sciences University of Hokkaido, Whale, high source of Mercury Poisoning, 2000
- Harrisonâs Principles Of Internal Medicine âMc Graw Hill Medical Publication- 17th Edition, Volume I, 308
- Cutaneous Condition, The British Association of Dermatologist published by Wikipedia, 2003.
- Harrisonâs Principles Of Internal Medicine âMc Graw Hill Medical Publication- 17th Edition, Volume I pg. 1023.
- S Yadav, D De, and A J Kanwar Reverse Koebner Phenomenon In Leukocytoclastic Vasculitis Indian J Dermatol. 2011 Sep-Oct; 56(5): 598â599. doi: 10.4103/0019-5154.87169 PMCID: PMC3221237
- Malakar S, Dhar S. Spontaneous repigmentation of vitiligo patches distant from the autologous skin graft sites: A remote reverse Koebner's phenomenon? Dermatology. 1998;197:274. [PubMed]
- Loren Pickart et al; Taking Vitamin C with Sulfur Provides Your Body the Ultimate Cellular Protection! Published by skin biology forum, 2014
- Loren Pickart et al; The Essentials Of Copper Your Bodyâs Protective and Anti-Aging Metal: Published by skin biology forum, 2014.