Visarpa Chikitsa
Chikitsa Sthana Chapter 21. Management of Visarpa (acute spreading erysepalas)
| Section/Chapter | Chikitsa Sthana Chapter 21 |
|---|---|
| Preceding Chapter | Chhardi Chikitsa |
| Succeeding Chapter | Trishna Chikitsa |
| Other Sections | Sutra Sthana, Nidana Sthana, Vimana Sthana, Sharira Sthana, Indriya Sthana, Kalpa Sthana, Siddhi Sthana |
| Translator and commentator | Kendre M. |
| Reviewer | Ojha S.N. |
| Editors | Ojha S.N.,Deole Y.S., Basisht G. |
| Year of publication | 2020 |
| Publisher | Charak Samhita Research, Training and Skill Development Centre |
| DOI | 10.47468/CSNE.2020.e01.s06.022 |
Abstract
This chapter deals with detailed description of etiopathogenesis, classification and management principles of visarpa. This is acute disease with a quick spread involving mainly skin, blood, lymph and muscle tissue due to vitiation of all three dosha. Disease is clinically presented in three pathways viz. external, internal and both. Based on the involvement of dominant dosha, it is classified into seven types. Prognosis and treatment duration of disease is proportionate to degree of involvement of dosha and affected internal organs. As the basic nature of disease is rakta and pitta dominant, management is focused on body purification treatments especially therapeutic purgation, blood letting, fasting therapy, medicated ghee, use of bitter drugs and various external applications having soothing and cooling effect. Guidelines for external application in the form of pralepa, pradeha and alepa are enlisted in the chapter. Blood letting is emphasized as most important treatment in visarpa.
Keywords: Visarpa, Parisarpa, Erysepalas, Gangrene, Septicaemia, Sepsis, Fulminant spreading skin infections.
Introduction
The twenty first chapter is named Visarpa Chikitsa. The term visarpa has two parts viz., vi and sarpa- vi stands for vividha meaning âvariousâ (ways) and sarpa stands for sarpan means âspreadingâ. Erythematous, pustular, glandular etc. lesions which spread rapidly in localized or generalized pattern are known as visarpa [ Cha.Sa. Chikitsa Sthana 21/11, Chakrapani]. This aliment is also called parisarpa. The prefix pari stands for paritah or sarvatah meaning all over. The disease which spreads all over the body is called visarpa. [Cha. Sa.Chikitsa Sthana 21/11, Chakrapani]. This indicates that visarpa is an umbrella term used for acute spreading disorders caused due to vitiation of rakta.
In this chapter Atreya answers the queries about visarpa derivation, synonyms, classification, dosha, dushya, etiology, habitat, gradation, symptoms, complications, prognosis and treatment of curable ones. The chapter follows that of[ Cha. Sa. Chhardi Chikitsa ] because suppression of chhardi (vomiting) causes rakta dushti(vitiation of blood) leading to visarpa indicating that rakta (blood) vitiating factors and vitiation of rakta is an important basic underlying phenomenon prior to the visarpa.
Visarpa is acute, spreading and fatal in nature leading to death if not treated promptly. On location basis this is classified into bahih-shrita (externally situated), antah-shrita (internally situated) and ubhayasam shrita (all over situated). Bahih-shrita visarpa is fulminant, spreading skin and flesh infection with symptoms and signs of inflammatory edema, blisters, ulcers, fever, pain etc. and is curable. Antah-shrita visarpa involves internal vital organs with mild septicaemia and is curable before complications. Ubhayasamshrita visarpa has advanced manifestations of both types spreading all over body with severe septicaemia and is fatal.
Visarpa never occurs without association of rakta and pitta, hence general treatment of visarpa is described by considering rakta and pitta vitiation. Specific treatments are described by considering particular dosha involvement. Various etiological factors of visarpa are diet, life style, injury, poison, toxin, burn etc. vitiates rakta as well as dosha (vata, pitta and kapha) and other dhatu (body elements) leading to fulminant disease requiring urgent medical care.
Seven components are involved in the pathogenesis of visarpa viz., rakta (blood), lasika (lymph), tvak (skin), mamsa dhatu (flesh), vata, [[pitta and kapha. Same components are associated with kushtha (various skin disorders) but clinical presentation of both the diseases is different because etiological factors act different. As kushtha is chronic in nature and visarpa is acute in nature[Cha. Sa. Chikitsa Sthana 21/15,Chakrapani] therefore spreading kushtha should not be interpreted as visarpa.
It is also classified into vatika, paittika, slaishmika, agni visarpa, kardam visarpa, granthi visarpa and sannipatik on dosha basis. Bahih-shrita visarpa involves exterior part i.e. Skin, flesh, etc. of the body having symptoms like inflammatory oedema, blisters, ulcers, fever, pain etc. and is curable. Agni visarpa and kardam visarpa may be cured with appropriate timely management otherwise negligence leads to death of the patient. Granthi visarpa should be treated before complications otherwise it becomes incurable. Sannipatika visarpa is a severe manifestation of the disease leading to death.[Cha. Sa. Chikitsa Sthana 21/42]
In visarpa, shodhana therapy has given prime importance because rakta kleda (putrificatory ingredient) and dosha vitiation is at higher level hence samana (pacification) therapy is not very effective. Visarpa never occurs without association of rakta and pitta. Hence general treatment of visarpa is described by considering rakta and pitta vitiation. Specific treatments are described as per the involvement of dosha. Single raktamokshana (blood letting) treatment is equal to all of other treatments described for visarpa. [Cha. Sa. Chikitsa Sthana 21/141-143].
Kshataja visarpa is another variety mentioned additionally in Sushruta Samhita. The later texts followed the same description with addition of some medications.
Sanskrit Text, Transliteration and English Translation
ठथातॠविसरà¥à¤ªà¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤ वà¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤ ||१||
à¤à¤¤à¤¿ ह सà¥à¤®à¤¾à¤¹ à¤à¤à¤µà¤¾à¤¨à¤¾à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ ||२||
athÄtÅ visarpacikitsitaá¹ vyÄkhyÄsyÄmaḥ||1||
iti ha smÄha bhagavÄnÄtrÄyaḥ||2||
athAto visarpacikitsitaM vyAkhyAsyAmaH||1||
iti ha smAha bhagavAnAtreyaH||2||
Now we shall expound the chapter "Visarpa Chikitsa" (Management of acute spreading erysepalas). Thus said Lord Atreya. [1-2]
Agniveshaâs queries on visarpa
à¤à¥à¤²à¤¾à¤¸à¥ à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤°à¤¾à¤à¥à¤°à¥à¤£à¥ बहà¥à¤ªà¥à¤°à¤¸à¥à¤°à¤µà¤£à¥à¤·à¤§à¥ |
पादपà¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤µà¤¿à¤§à¥à¤ सà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¥à¤°à¥à¤¨à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤¸à¥à¤®à¤¸à¤®à¥à¤ªà¤¦à¤¾ ||३||
वमदà¥à¤à¤¿à¤°à¥à¤®à¤§à¥à¤°à¤¾à¤¨à¥ à¤à¤¨à¥à¤§à¤¾à¤¨à¥ सरà¥à¤µà¤¤à¤ सà¥à¤µà¤à¥à¤¯à¤²à¤à¥à¤à¥à¤¤à¥ |
विहरनà¥à¤¤à¤ à¤à¤¿à¤¤à¤¾à¤¤à¥à¤®à¤¾à¤¨à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤®à¥à¤·à¤¿à¤µà¤¨à¥à¤¦à¤¿à¤¤à¤®à¥ ||४||
महरà¥à¤·à¤¿à¤à¤¿à¤ परिवà¥à¤¤à¤ सरà¥à¤µà¤à¥à¤¤à¤¹à¤¿à¤¤à¥ रतमॠ|
ठà¤à¥à¤¨à¤¿à¤µà¥à¤¶à¥ à¤à¥à¤°à¥à¤ à¤à¤¾à¤²à¥ विनयादिदमà¥à¤à¥à¤¤à¤µà¤¾à¤¨à¥ ||५||
à¤à¤à¤µà¤¨à¥! दारà¥à¤£à¤ रà¥à¤à¤®à¤¾à¤¶à¥à¤µà¤¿à¤·à¤µà¤¿à¤·à¥à¤ªà¤®à¤®à¥ |
विसरà¥à¤ªà¤¨à¥à¤¤à¤ शरà¥à¤°à¥à¤·à¥ दà¥à¤¹à¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥à¤ªà¤²à¤à¥à¤·à¤¯à¥ ||६||
सहसà¥à¤µ नरासà¥à¤¤à¥à¤¨ परà¥à¤¤à¤¾à¤ शà¥à¤à¥à¤°à¤à¤¾à¤°à¤¿à¤£à¤¾ |
विनशà¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¯à¤¨à¥à¤ªà¤à¥à¤°à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¤¤à¥à¤° नठसà¤à¤¶à¤¯à¥ महानॠ||à¥||
स नामà¥à¤¨à¤¾ à¤à¥à¤¨ विà¤à¥à¤à¥à¤¯à¤ सà¤à¥à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤ à¤à¥à¤¨ हà¥à¤¤à¥à¤¨à¤¾ |
à¤à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¦à¤ à¤à¤¿à¤¯à¤¦à¥à¤§à¤¾à¤¤à¥à¤ à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤¿à¤¦à¤¾à¤¨à¤ à¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¯à¤ ||८||
सà¥à¤à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¥ à¤à¥à¤à¥à¤¯à¥ यशà¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤ªà¤à¥à¤°à¤®à¤ |
à¤à¤¥à¤ à¤à¥à¤°à¥à¤²à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤ à¤à¤¿à¤ ठà¤à¤à¤µà¤¨à¥! तसà¥à¤¯ à¤à¥à¤·à¤à¤®à¥ ||९||
तदà¤à¥à¤¨à¤¿à¤µà¥à¤¶à¤¸à¥à¤¯ वà¤à¤ शà¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤½à¤½à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ पà¥à¤¨à¤°à¥à¤µà¤¸à¥à¤ |
यथावदà¤à¤¿à¤²à¤ सरà¥à¤µà¤ पà¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¨à¤¿à¤¸à¤¤à¥à¤¤à¤®à¤ ||१०||
kailÄsÄ kinnarÄkÄ«rá¹Ä bahuprasravaá¹auá¹£adhÄ|
pÄdapairvividhaiḥ snigdhairnityaá¹ kusumasampadÄ||3||
vamadbhirmadhurÄn gandhÄn sarvÄtaḥ svabhyalaá¹ krÌ¥tÄ|
viharantaá¹ jitÄtmÄnamÄtrÄyamr̥ṣivanditam||4||
mahará¹£ibhiḥ parivrÌ¥taá¹ sarvabhÅ«tahitÄ ratam|
agnivÄÅÅ guruá¹ kÄlÄ vinayÄdidamuktavÄn||5||
bhagavan! dÄruá¹aá¹ rÅgamÄÅÄ«viá¹£aviá¹£Åpamam|
visarpantaá¹ ÅarÄ«rÄá¹£u dÄhinÄmupalaká¹£ayÄ||6||
sahasaiva narÄstÄna parÄ«tÄḥ ÅÄ«ghrakÄriá¹Ä|
vinaÅyantyanupakrÄntÄstatra naḥ saá¹ÅayÅ mahÄn||7||
sa nÄmnÄ kÄna vijñÄyaḥ sañjñitaḥ kÄna hÄtunÄ|
katibhÄdaḥ kiyaddhÄtuḥ kinnidÄnaḥ kimÄÅrayaḥ||8||
sukhasÄdhyaḥ krÌ¥cchrasÄdhyÅ jñÄyÅ yaÅcÄnupakramaḥ|
kathaá¹ kairlaká¹£aá¹aiḥ kiá¹ ca bhagavan! tasya bhÄá¹£ajam||9||
tadagnivÄÅasya vacaḥ ÅrutvÄtrÄyaḥ punarvasuḥ|
yathÄvadakhilaá¹ sarvaá¹ prÅvÄca munisattamaḥ||10||
kailAse kinnarAkIrNe bahuprasravaNauShadhe|
pAdapairvividhaiH snigdhairnityaM kusumasampadA||3||
vamadbhirmadhurAn gandhAn sarvÄtaH svabhyala~gkRute|
viharantaM jitAtmAnamAtreyamRuShivanditam||4||
maharShibhiH parivRutaM sarvabhUtahite ratam|
agnivesho guruM kAle vinayAdidamuktavAn||5||
bhagavan! dAruNaM rÅgamAshIviShaviShopamam|
visarpantaM sharIreShu dehinAmupalakShaye||6||
sahasaiva narAstena parItAH shIghrakAriNA|
vinashyantyanupakrAntAstatra naH saMshayo mahAn||7||
sa nAmnA kena vij~jeyaH sa~jj~jitaH kena hetunA|
katibhedaH kiyaddhÄtuH kinnidAnaH kimAshrayaH||8||
sukhasAdhyaH kRucchrasAdhyo j~jeyo yashcAnupakramaH|
kathaM kairlakShaNaiH kiM ca bhagavan! tasya bheShajam||9||
tadagniveshasya vacaH shrutvA~a~atreyaH punarvasuH|
yathAvadakhilaM sarvaM provAca munisattamaH||10||
In the Kailas region inhabited by kinnaras, having numerous water streams and medicinal plants with ever emitting sweet pleasant (ishat gandha) aroma by their wealth of flowers, Atreya who had great self-control, was surrounded by great sages and engaged in welfare of all creatures. Then Agnivesha choosing the appropriate time asked politely to his enlightened teacher, âOh Lord, I observe the acute emergency disease in the body of human being which spreads with the virulence of snake-venom. Those human who are afflicted by this acute fulminating disease succumb to death quickly, unless treated promptly. We are in great need of enlightenment concerning this disease.
By which name should it be known? Why does it derive its name? What are its varieties? Which body elements are involved in its pathogenesis? What is its etiology? Where is its location? How to understand its prognosis i.e. easy curable, difficult to cure and incurable? What are the signs and symptoms of this disease? And O worshipful one! What is the method of its treatment?â Having heard the queries of Agnivesha, Atreya Punarvasu, the foremost among the sages, explained all the relevant details of the disease visarpa. [3-10]
Definition of visarpa
विविधठसरà¥à¤ªà¤¤à¤¿ यतॠविसरà¥à¤ªà¤¸à¥à¤¤à¥à¤¨ स सà¥à¤®à¥à¤¤à¤ |
परिसरà¥à¤ªà¥à¤½à¤¥à¤µà¤¾ नामà¥à¤¨à¤¾ सरà¥à¤µà¤¤à¤ परिसरà¥à¤ªà¤£à¤¾à¤¤à¥ ||११||
vividhaá¹ sarpati yatÅ visarpastÄna sa smrÌ¥taḥ|
parisarpÅ'thavÄ nÄmnÄ sarvÄtaḥ parisarpaá¹Ät||11||
vividhaM sarpati yato visarpastena sa smRutaH|
parisarpo~athavA nAmnA sarvÄtaH parisarpaNAt||11||
It spreads in various ways hence known as visarpa. It is also called parisarpa due to its extensive spreading.[11]
Classification
स ठसपà¥à¤¤à¤µà¤¿à¤§à¥ दà¥à¤·à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤à¥à¤à¥à¤¯à¤ सपà¥à¤¤à¤§à¤¾à¤¤à¥à¤à¤ |
पà¥à¤¥à¤à¥ तà¥à¤°à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤à¤¿à¤¶à¥à¤à¥à¤à¥ विसरà¥à¤ªà¥ दà¥à¤µà¤¨à¥à¤¦à¥à¤µà¤à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¯à¤ ||१२||
वातिà¤à¤ पà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤à¤¶à¥à¤à¥à¤µ à¤à¤«à¤à¤ सानà¥à¤¨à¤¿à¤ªà¤¾à¤¤à¤¿à¤à¤ |
à¤à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤° à¤à¤¤à¥ विसरà¥à¤ªà¤¾ वà¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ दà¥à¤µà¤¨à¥à¤¦à¥à¤µà¤à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¯à¤ ||१३||
à¤à¤à¥à¤¨à¥à¤¯à¥ वातपितà¥à¤¤à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤¯à¤ à¤à¤«à¤µà¤¾à¤¤à¤à¤ |
यसà¥à¤¤à¥ à¤à¤°à¥à¤¦à¤®à¤à¥ à¤à¥à¤°à¤ स पितà¥à¤¤à¤à¤«à¤¸à¤®à¥à¤à¤µà¤ ||१४||
sa ca saptavidhÅ dÅá¹£airvijñÄyaḥ saptadhÄtukaḥ|
prÌ¥thak trayastribhiÅcaikÅ visarpÅ dvandvajÄstrayaḥ||12||
vÄtikaḥ paittikaÅcaiva kaphajaḥ sÄnnipÄtikaḥ|
catvÄra ÄtÄ visarpÄ vaká¹£yantÄ dvandvajÄstrayaḥ||13||
ÄgnÄyÅ vÄtapittÄbhyÄá¹ granthyÄkhyaḥ kaphavÄtajaḥ|
yastu kardamakÅ ghÅraḥ sa pittakaphasambhavaḥ||14||
sa ca saptavidho dÅá¹£airvij~jeyaH saptadhÄtukaH|
pRuthak trayastribhishcaiko visarpo dvandvajAstrayaH||12||
vAtikaH paittikashcaiva kaphajaH sAnnipAtikaH|
catvAra ete visarpA vakShyante dvandvajAstrayaH||13||
Agneyo vÄtapittAbhyAM granthyAkhyaH kaphavÄtajaH|
yastu kardamako ghoraH sa pittakaphasambhavaH||14||
Visarpa is of seven types as per dosha basis and it involves seven body elements.
Three types of visarpa are due to the morbidity of individual dosha; one variety is due to the morbidity of all the three dosha and three varieties are due to the morbidity of any of the two dosha.
Vatika, paittika, kaphaja and sannipatik these are the four varieties of visarpa and the remaining three varieties viz., vata-pittaja, kapha-vataja and pitta-kaphaja type will now be described.
The variety due to morbid vata-pitta is agnivisarpa, kapha-vata cause granthi visarpa and pitta-kapha leads to serious condition known as kardamaka visarpa. [12-14]
Vitiated factors
रà¤à¥à¤¤à¤ लसà¥à¤à¤¾à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤®à¤¾à¤à¤¸à¤ दà¥à¤·à¥à¤¯à¤ दà¥à¤·à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¯à¥ मलाठ|
विसरà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¾à¤ समà¥à¤¤à¥à¤ªà¤¤à¥à¤¤à¥ विà¤à¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤ सपà¥à¤¤ धातवठ||१५||
raktaá¹ lasÄ«kÄ tvaá¹ mÄá¹saá¹ dūṣyaá¹ dÅá¹£ÄstrayÅ malÄḥ|
visarpÄá¹Äá¹ samutpattau vijñÄyÄḥ sapta dhÄtavaḥ||15||
raktaM lasIkA tva~gmAMsaM dUShyaM dÅá¹£astrayo malAH|
visarpANAM samutpattau vij~jeyAH sapta dhAtavaH||15||
Blood, lymph, skin, flesh and three dosha, these seven elements are involved in the pathogenesis of visarpa of all kinds. [15]
Etiology
लवणामà¥à¤²à¤à¤à¤·à¥à¤£à¤¾à¤¨à¤¾à¤ रसानामतिसà¥à¤µà¤¨à¤¾à¤¤à¥ |
दधà¥à¤¯à¤®à¥à¤²à¤®à¤¸à¥à¤¤à¥à¤¶à¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ सà¥à¤°à¤¾à¤¸à¥à¤µà¥à¤°à¤à¤¸à¥à¤¯ ठ||१६||
वà¥à¤¯à¤¾à¤ªà¤¨à¥à¤¨à¤¬à¤¹à¥à¤®à¤¦à¥à¤¯à¥à¤·à¥à¤£à¤°à¤¾à¤à¤·à¤¾à¤¡à¤µà¤¸à¥à¤µà¤¨à¤¾à¤¤à¥ |
शाà¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ हरितानाठठसà¥à¤µà¤¨à¤¾à¤à¥à¤ विदाहिनामॠ||१à¥||
à¤à¥à¤°à¥à¤à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ सà¥à¤µà¤¨à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¨à¥à¤¦à¤à¤¸à¥à¤¯ ठ|
दधà¥à¤¨à¤ शाणà¥à¤¡à¤¾à¤à¤¿à¤ªà¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤£à¤¾à¤®à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ ठसà¥à¤µà¤¨à¤¾à¤¤à¥ ||१८||
तिलमाषà¤à¥à¤²à¤¤à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤¾à¤ तà¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤ पà¥à¤·à¥à¤à¤¿à¤à¤¸à¥à¤¯ ठ|
à¤à¥à¤°à¤¾à¤®à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤ªà¥à¤¦à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ ठमाà¤à¤¸à¤¾à¤¨à¤¾à¤ लशà¥à¤¨à¤¸à¥à¤¯ ठ||१९||
पà¥à¤°à¤à¥à¤²à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¤¸à¤¾à¤¤à¥à¤®à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¾à¤ विरà¥à¤¦à¥à¤§à¤¾à¤¨à¤¾à¤ ठसà¥à¤µà¤¨à¤¾à¤¤à¥ |
ठतà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤¾à¤¨à¤¾à¤¦à¥à¤¦à¤¿à¤µà¤¾à¤¸à¥à¤µà¤ªà¥à¤¨à¤¾à¤¦à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤¶à¤¨à¤¾à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¤¤à¤¾à¤¤à¥ ||२०||
à¤à¥à¤·à¤¤à¤¬à¤¨à¥à¤§à¤ªà¥à¤°à¤ªà¤¤à¤¨à¤¾à¤¦à¥à¤§à¤°à¥à¤®à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤¤à¤¿à¤¸à¥à¤µà¤¨à¤¾à¤¤à¥ [१] |
विषवाताà¤à¥à¤¨à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤¾à¤à¥à¤ विसरà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¾à¤ समà¥à¤¦à¥à¤à¤µà¤ ||२१||
à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤¨à¤¿à¤¦à¤¾à¤¨à¥à¤°à¥à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤®à¤¿à¤¶à¥à¤°à¥à¤ à¤à¥à¤ªà¤¿à¤¤à¤¾ मारà¥à¤¤à¤¾à¤¦à¤¯à¤ |
दà¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥ सनà¥à¤¦à¥à¤·à¥à¤¯ रà¤à¥à¤¤à¤¾à¤¦à¥à¤¨à¥ विसरà¥à¤ªà¤¨à¥à¤¤à¥à¤¯à¤¹à¤¿à¤¤à¤¾à¤¶à¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥ ||२२||
lavaá¹Ämlakaá¹Å«á¹£á¹ÄnÄá¹ rasÄnÄmatisÄvanÄt|
dadhyamlamastuÅuktÄnÄá¹ surÄsauvÄ«rakasya ca||16||
vyÄpannabahumadyÅá¹£á¹arÄgaá¹£Äá¸avasÄvanÄt|
ÅÄkÄnÄá¹ haritÄnÄá¹ ca sÄvanÄcca vidÄhinÄm||17||
kÅ«rcikÄnÄá¹ kilÄá¹ÄnÄá¹ sÄvanÄnmandakasya ca|
dadhnaḥ ÅÄá¹á¸ÄkipÅ«rvÄá¹ÄmÄsutÄnÄá¹ ca sÄvanÄt||18||
tilamÄá¹£akulatthÄnÄá¹ tailÄnÄá¹ paiá¹£á¹ikasya ca|
grÄmyÄnÅ«paudakÄnÄá¹ ca mÄá¹sÄnÄá¹ laÅunasya ca||19||
praklinnÄnÄmasÄtmyÄnÄá¹ viruddhÄnÄá¹ ca sÄvanÄt|
atyÄdÄnÄddivÄsvapnÄdajÄ«rá¹ÄdhyaÅanÄt ká¹£atÄt||20||
ká¹£atabandhaprapatanÄddharmakarmÄtisÄvanÄt [1] |
viá¹£avÄtÄgnidÅá¹£Äcca visarpÄá¹Äá¹ samudbhavaḥ||21||
ÄtairnidÄnairvyÄmiÅraiḥ kupitÄ mÄrutÄdayaḥ|
dūṣyÄn sandūṣya raktÄdÄ«n visarpantyahitÄÅinÄm||22||
lavaNAmlakaTUShNAnAM rasAnAmatisevanAt|
dadhyamlamastushuktAnAM surAsauvIrakasya ca||16||
vyApannabahumadyoShNarAgaShADavasevanAt|
shAkAnAM haritAnAM ca sevanAcca vidAhinAm||17||
kUrcikAnAM kilATAnAM sevanAnmandakasya ca|
dadhnaH shANDAkipUrvANAmAsutAnAM ca sevanAt||18||
tilamAShakulatthAnAM tailAnAM paiShTikasya ca|
grAmyAnUpaudakAnAM ca mAMsAnAM lashunasya ca||19||
praklinnAnAmasAtmyAnAM viruddhAnAM ca sevanAt|
atyAdAnAddivAsvapnAdajIrNAdhyashanAt kShatAt||20||
kShatabandhaprapatanAddharmakarmAtisevanAt [1] |
viShavÄtagnidÅá¹£acca visarpANAM samudbhavaH||21||
etairnidAnairvyAmishraiH kupitA mArutAdayaH|
dUShyAn sandUShya raktAdIn visarpantyahitAshinAm||22||
The following are the causative factors of the visarpa:
Excessive indulgence in lavana (salt), amla (sour), katu (pungent) and ushna (hot ingredients); as also in amla dadhi (sour curd), dadhi mastu (whey), shukta (vinegars), sura (type of liquor) and sauviraka (type of wine); the use of vyapanna madya (contaminated wine) or excessive liquor or heat inducing raga (condiments) and sadava (confectionery), the use of vidahi (causes burning), shaka (vegetables) and harita (lashunadi harita group dravya), kilata (cheese), kurchika (inspissated milk) and mandaka (immature curd), the use of sandaki (fermented wine), as also of paistika (one made up of pistamai padarth or pastries) and oils made of sesame, black gram and horse gram, the use of flesh of domesticated, wet land and aquatic animals and garlic, the use of the praklinna (putrified food), asatmya (unwholesome) and viruddha (mutually contradictory ingredients), over eating, sleeping during day time, ajirnashana (eating during indigestion), adhyashana (eating food immediately after the meal); kshatat (traumatic injury), kshata (wounds), bandha (ligatures), prapatana (trauma due to falls) over exposure to sun, strainful work, poisons, poisonous air,burns etc.
By combination of above mentioned etiological factors, the provoked vatadi dosha affect the susceptible body elements such as rakta, lasika etc. and spread in the body in those indulged in unwholesome diet. [16-22]
Pathways of spreading the disease
बहिà¤à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¤ शà¥à¤°à¤¿à¤¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¤¾ à¤à¥à¤à¤¯à¤¸à¤à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¤ |
विसरà¥à¤ªà¥ बलमà¥à¤¤à¥à¤·à¤¾à¤ à¤à¥à¤à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤°à¥ यथà¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤®à¥ ||२३||
बहिरà¥à¤®à¤¾à¤°à¥à¤à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¤ साधà¥à¤¯à¤®à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤®à¥à¤à¤¯à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¤®à¥ |
विसरà¥à¤ªà¤ दारà¥à¤£à¤ विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ सà¥à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤ तà¥à¤µà¤¨à¥à¤¤à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¯à¤®à¥ ||२४||
ठनà¥à¤¤à¤à¤ªà¥à¤°à¤à¥à¤ªà¤¿à¤¤à¤¾ दà¥à¤·à¤¾ विसरà¥à¤ªà¤¨à¥à¤¤à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¯à¥ |
बहिरà¥à¤¬à¤¹à¤¿à¤à¤ªà¥à¤°à¤à¥à¤ªà¤¿à¤¤à¤¾à¤ सरà¥à¤µà¤¤à¥à¤°à¥à¤à¤¯à¤¸à¤à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¤¾à¤ ||२५||
bahiḥÅritaḥ ÅritaÅcÄntastathÄ cÅbhayasaá¹Åritaḥ|
visarpÅ balamÄtÄá¹£Äá¹ jñÄyaá¹ guru yathÅttaram||23||
bahirmÄrgÄÅritaá¹ sÄdhyamasÄdhyamubhayÄÅritam|
visarpaá¹ dÄruá¹aá¹ vidyÄt sukrÌ¥cchraá¹ tvantarÄÅrayam||24||
antaḥprakupitÄ dÅá¹£Ä visarpantyantarÄÅrayÄ|
bahirbahiḥprakupitÄḥ sarvatrÅbhayasaá¹ÅritÄḥ||25||
bahiHshritaH shritashcAntastathA cobhayasaMshritaH|
visarpo balameteShAM j~jeyaM guru yathottaram||23||
bahirmArgAshritaM sAdhyamasAdhyamubhayAshritam|
visarpaM dAruNaM vidyAt sukRucchraM tvantarAshrayam||24||
antaHprakupitA dÅá¹£a visarpantyantarAshraye|
bahirbahiHprakupitAH sarvatrobhayasaMshritAH||25||
Externally situated (pathogenesis in shakha, rasa dhatuand rakta dhatu), internally situated (pathogenesis in internal organs and other dhatu) and situated in both (externally as well as internally) pathways visarpa is to be known more and more serious consecutively.
Externally situated visarpa is curable, internally situated visarpa is very serious and difficult to cure whereas externally as well as internally situated type is incurable.
The humors provoked in internal regions spreads internally, if provoked in external regions spreads externally and if provoked in both regions spreads all over the body.[23-25]
Causes and features of internal and external visarpa
मरà¥à¤®à¥à¤ªà¤à¤¾à¤¤à¤¾à¤¤à¥ समà¥à¤®à¥à¤¹à¤¾à¤¦à¤¯à¤¨à¤¾à¤¨à¤¾à¤ विà¤à¤à¥à¤à¤¨à¤¾à¤¤à¥ |
तà¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤¤à¤¿à¤¯à¥à¤à¤¾à¤¦à¥à¤µà¥à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ विषमाणाठपà¥à¤°à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¨à¤¾à¤¤à¥ ||२६||
विदà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤®à¤¨à¥à¤¤à¤°à¥à¤à¤®à¤¾à¤¶à¥ à¤à¤¾à¤à¥à¤¨à¤¿à¤¬à¤²à¤à¥à¤·à¤¯à¤¾à¤¤à¥ |
ठतॠविपरà¥à¤¯à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤¬à¤¾à¤¹à¥à¤¯à¤®à¤¨à¥à¤¯à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ सà¥à¤µà¤²à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤ ||२à¥||
marmÅpaghÄtÄt sammÅhÄdayanÄnÄá¹ vighaá¹á¹anÄt|
tr̥ṣá¹ÄtiyÅgÄdvÄgÄnÄá¹ viá¹£amÄá¹Äá¹ pravartanÄt||26||
vidyÄdvisarpamantarjamÄÅu cÄgnibalaká¹£ayÄt|
atÅ viparyayÄdbÄhyamanyairvidyÄt svalaká¹£aá¹aiḥ||27||
marmopaghAtAt sammohAdayanAnAM vighaTTanAt|
tRuShNAtiyÅgadvegAnAM viShamANAM pravartanAt||26||
vidyAdvisarpamantarjamAshu cAgnibalakShayAt|
ato viparyayAdbAhyamanyairvidyAt svalakShaNaiH||27||
Affliction of vital organs, impaired consciousness, impaired circulation, morbid thirst and impaired natural urges and sudden reduction in digestive as well as immune power of body is known as antah-visarpa. Bahih-visarpa should be understood by the external manifestations appearing on skin flesh etc. and by their own specific symptoms. [26-27]
Bad prognostic features
यसà¥à¤¯ सरà¥à¤µà¤¾à¤£à¤¿ लिà¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿ बलवदà¥à¤¯à¤¸à¥à¤¯à¤à¤¾à¤°à¤£à¤®à¥ |
यसà¥à¤¯ à¤à¥à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤¾à¤ à¤à¤·à¥à¤à¤¾ मरà¥à¤®à¤à¥ यशà¥à¤ हनà¥à¤¤à¤¿ सठ||२८||
yasya sarvÄá¹i liá¹ gÄni balavadyasya kÄraá¹am|
yasya cÅpadravÄḥ kaá¹£á¹Ä marmagÅ yaÅca hanti saḥ||28||
yasya sarvANi li~ggAni balavadyasya kAraNam|
yasya copadravAH kaShTA marmago yashca hanti saH||28||
Visarpa manifesting with all signs and symptoms, having strong etiological factors, which is associated with formidable complications and that situates as well as affects vital parts, proves fatal.[28]
Etio-pathogeneis and clinical features of vata dominant visarpa
रà¥à¤à¥à¤·à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤ à¤à¥à¤µà¤²à¥ वायà¥à¤ पà¥à¤°à¤£à¥à¤°à¥à¤µà¤¾ समावà¥à¤¤à¤ |
पà¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¥à¤à¥ दà¥à¤·à¤¯à¤¨à¥ दà¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥ विसरà¥à¤ªà¤¤à¤¿ यथाबलमॠ||२९||
तसà¥à¤¯ रà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¿- à¤à¥à¤°à¤®à¤¦à¤µà¤¥à¥à¤ªà¤¿à¤ªà¤¾à¤¸à¤¾à¤¨à¤¿à¤¸à¥à¤¤à¥à¤¦à¤¶à¥à¤²à¤¾à¤à¥à¤à¤®à¤°à¥à¤¦à¥à¤¦à¥à¤µà¥à¤·à¥à¤à¤¨à¤à¤®à¥à¤ªà¤à¥à¤µà¤°à¤¤à¤®à¤à¤à¤¾à¤¸à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¸à¤¨à¥à¤§à¤¿à¤à¥à¤¦à¤µà¤¿à¤¶à¥à¤²à¥à¤·à¤£à¤µà¥à¤ªà¤¨à¤¾à¤°à¥à¤à¤à¤¾à¤µà¤¿à¤ªà¤¾à¤à¤¾à¤¶à¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤·à¥à¤°à¤¾à¤à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤®à¤¸à¥à¤°à¤¾à¤à¤®à¤¨à¤ पिपà¥à¤²à¤¿à¤à¤¾à¤¸à¤à¥à¤à¤¾à¤° à¤à¤µ à¤à¤¾à¤à¥à¤à¥à¤·à¥, यसà¥à¤®à¤¿à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¶à¥ विसरà¥à¤ªà¥ विसरà¥à¤ªà¤¤à¤¿ [१] सà¥à¤½à¤µà¤à¤¾à¤¶à¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¾à¤°à¥à¤£à¤¾à¤à¤¾à¤¸à¤ शà¥à¤µà¤¯à¤¥à¥à¤®à¤¾à¤¨à¥ निसà¥à¤¤à¥à¤¦à¤à¥à¤¦à¤¶à¥à¤²à¤¾à¤¯à¤¾à¤®à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤à¤¹à¤°à¥à¤·à¤¸à¥à¤«à¥à¤°à¤£à¥à¤°à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤ पà¥à¤°à¤ªà¥à¤¡à¥à¤¯à¤¤à¥, ठनà¥à¤ªà¤à¥à¤°à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤¶à¥à¤à¥à¤ªà¤à¥à¤¯à¤¤à¥ शà¥à¤à¥à¤°à¤à¥à¤¦à¥à¤ सà¥à¤«à¥à¤à¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¤¨à¥à¤à¤¿à¤°à¤°à¥à¤£à¤¾à¤à¥à¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¥à¤°à¥à¤µà¤¾ तनà¥à¤µà¤¿à¤¶à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤£à¤¾à¤²à¥à¤ªà¤¾à¤¸à¥à¤°à¤¾à¤µà¥à¤, विबदà¥à¤§à¤µà¤¾à¤¤à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤ªà¥à¤°à¥à¤·à¤¶à¥à¤ à¤à¤µà¤¤à¤¿, निदानà¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¯ नà¥à¤ªà¤¶à¥à¤°à¤¤à¥ विपरà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤ªà¤¶à¥à¤°à¤¤ à¤à¤¤à¤¿ वातविसरà¥à¤ªà¤ ||३०||
rÅ«ká¹£Åá¹£á¹aiḥ kÄvalÅ vÄyuḥ pÅ«raá¹airvÄ samÄvrÌ¥taḥ|
praduá¹£á¹Å dūṣayan dūṣyÄn visarpati yathÄbalam||29||
tasya rÅ«pÄá¹i- bhramadavathupipÄsÄnistÅdaÅÅ«lÄá¹ gamardÅdvÄá¹£á¹anakampajvaratamaka-kÄsÄsthisandhibhÄdaviÅlÄá¹£aá¹avÄpanÄrÅcakÄvipÄkÄÅcaká¹£uá¹£ÅrÄkulatvamasrÄgamanaá¹ pipÄ«likÄsañcÄra ivacÄá¹ gÄá¹£u, yasmiá¹ÅcÄvakÄÅÄ visarpÅ visarpati [1] sÅ'vakÄÅaḥ ÅyÄvÄruá¹ÄbhÄsaḥ ÅvayathumÄnnistÅdabhÄdaÅÅ«lÄyÄmasaá¹ kÅcahará¹£asphuraá¹airatimÄtraá¹ prapÄ«á¸yatÄ, anupakrÄntaÅcÅpacÄ«yatÄÅÄ«ghrabhÄdaiḥ sphÅá¹akaistanubhiraruá¹Äbhaiḥ ÅyÄvairvÄ tanuviÅadÄruá¹ÄlpÄsrÄvaiḥ,vibaddhavÄtamÅ«trapurīṣaÅca bhavati, nidÄnÅktÄni cÄsya nÅpaÅÄratÄ viparÄ«tÄni cÅpaÅÄrata itivÄtavisarpaḥ||30||
rUkShoShNaiH kevalo vAyuH pUraNairvA samAvRutaH|
praduShTo dUShayan dUShyAn visarpati yathAbalam||29||
tasya rUpANi- bhramadavathupipAsAnistodashUlA~ggamardodveShTanakampajvaratamaka-kAsAsthisandhibhedavishleShaNavepanArocakAvipAkAshcakShuShorAkulatvamasrAgamanaMpipIlikAsa~jcAra iva cA~ggeShu, yasmiMshcAvakAshe visarpo visarpati [1] so~avakAshaHshyAvAruNAbhAsaH shvayathumAn nistodabhedashUlAyAmasa~gkocaharShasphuraNairatimAtraMprapIDyate, anupakrAntashcopacIyate shIghrabhedaiH sphoTakaistanubhiraruNAbhaiH shyAvairvÄtanuvishadAruNAlpAsrAvaiH, vibaddhavÄtamUtrapurIShashca bhavati, nidAnoktAni cAsya nopasherateviparItAni copasherata iti vÄtavisarpaH||30||
Vayu aggravated by ununctuous and hot ingredients or by the obstruction due to vitiated dosha, impairs the body elements and spreads in proportion to its strength.
Its signs and symptoms are giddiness, burning sensation, excessive thirst, pricking sensation, severe pain, body ache, cramps, shivering, fever, feeling of entering in darkness, cough, breaking and splitting pains in the bones and joints, looseness in joints, trembling, anorexia, indigestion, congestion of the eyes, lacrimation and paresthesia; the region where the inflammation is spreading becomes blackish and reddish in color and edematous. The patient suffers from severe pricking, splitting or aching pain in the part affected as also extension and contractions of the parts, horripilation and quivering. If not treated it gives rise to quick bursting small blackish or reddish blisters with thin clear reddish and scanty discharge. The patient also suffers from the retention of flatus, urine and feces. Etiological factors do not suit and the contrary ones suit the patient, this is vata dominant visarpa. [29-30]
Etio-pathogeneis and clinical features of pitta dominant visarpa
पितà¥à¤¤à¤®à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤ªà¤à¤¾à¤°à¥à¤£ विदाहà¥à¤¯à¤®à¥à¤²à¤¾à¤¶à¤¨à¥à¤¶à¥à¤à¤¿à¤¤à¤®à¥ |
दà¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥ सनà¥à¤¦à¥à¤·à¥à¤¯ धमनà¥à¤ [१] पà¥à¤°à¤¯à¤¨à¥ वॠविसरà¥à¤ªà¤¤à¤¿ ||३१||
तसà¥à¤¯ रà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¿- à¤à¥à¤µà¤°à¤¸à¥à¤¤à¥à¤·à¥à¤£à¤¾ मà¥à¤°à¥à¤à¥à¤à¤¾ मà¥à¤¹à¤¶à¥à¤à¤°à¥à¤¦à¤¿à¤°à¤°à¥à¤à¤à¥à¤½à¤à¥à¤à¤à¥à¤¦à¤ सà¥à¤µà¥à¤¦à¥à¤½à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤®à¤¨à¥à¤¤à¤°à¥à¤¦à¤¾à¤¹à¤ पà¥à¤°à¤²à¤¾à¤ªà¤ शिरà¥à¤°à¥à¤à¥ à¤à¤à¥à¤·à¥à¤·à¥à¤°à¤¾à¤à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤®à¤¸à¥à¤µà¤ªà¥à¤¨à¤®à¤°à¤¤à¤¿à¤°à¥à¤à¥à¤°à¤®à¤ शà¥à¤¤à¤µà¤¾à¤¤à¤µà¤¾à¤°à¤¿à¤¤à¤°à¥à¤·à¥à¤½à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤ हरितहारिदà¥à¤°à¤¨à¥à¤¤à¥à¤°à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤µà¤°à¥à¤à¤¸à¥à¤¤à¥à¤µà¤ हरितहारिदà¥à¤°à¤°à¥à¤ªà¤¦à¤°à¥à¤¶à¤¨à¤ à¤, यसà¥à¤®à¤¿à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¶à¥ विसरà¥à¤ªà¥à¤½à¤¨à¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¤à¤¿ सà¥à¤½à¤µà¤à¤¾à¤¶à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤®à¥à¤°à¤¹à¤°à¤¿à¤¤à¤¹à¤¾à¤°à¤¿à¤¦à¥à¤°à¤¨à¥à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤£à¤°à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ वरà¥à¤£à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¤¨à¥à¤¯à¤¤à¤®à¤ पà¥à¤·à¥à¤¯à¤¤à¤¿, सà¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤§à¥à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤ दाहसमà¥à¤à¥à¤¦à¤¨à¤ªà¤°à¥à¤¤à¥à¤ सà¥à¤«à¥à¤à¤à¥à¤°à¥à¤ªà¤à¥à¤¯à¤¤à¥ तà¥à¤²à¥à¤¯à¤µà¤°à¥à¤£à¤¾à¤¸à¥à¤°à¤¾à¤µà¥à¤¶à¥à¤à¤¿à¤°à¤ªà¤¾à¤à¥à¤¶à¥à¤, निदानà¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¯ नà¥à¤ªà¤¶à¥à¤°à¤¤à¥ विपरà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤ªà¤¶à¥à¤°à¤¤ à¤à¤¤à¤¿ पितà¥à¤¤à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤ ||३२||
pittamuá¹£á¹ÅpacÄrÄá¹a vidÄhyamlÄÅanaiÅcitam|
dūṣyÄn sandūṣya dhamanīḥ [1] pÅ«rayan vai visarpati||31||
tasya rÅ«pÄá¹i- jvarastr̥ṣá¹Ä mÅ«rcchÄ mÅhaÅchardirarÅcakÅ'á¹ gabhÄdaḥ svÄdÅ'timÄtramantardÄhaḥ pralÄpaḥÅirÅruk caká¹£uá¹£ÅrÄkulatvamasvapnamaratirbhramaḥ ÅÄ«tavÄtavÄritará¹£Å'timÄtraá¹haritahÄridranÄtramÅ«travarcastvaá¹ haritahÄridrarÅ«padarÅanaá¹ ca, yasmiá¹ÅcÄvakÄÅÄ visarpÅ'nusarpatisÅ'vakÄÅastÄmraharitahÄridranÄ«lakr̥ṣá¹araktÄnÄá¹ vará¹ÄnÄmanyatamaá¹ puá¹£yati, sÅtsÄdhaiÅcÄtimÄtraá¹dÄhasambhÄdanaparÄ«taiḥ sphÅá¹akairupacÄ«yatÄ tulyavará¹ÄsrÄvaiÅcirapÄkaiÅca, nidÄnÅktÄni cÄsyanÅpaÅÄratÄ viparÄ«tÄni cÅpaÅÄrata iti pittavisarpaḥ||32||
pittamuShNopacAreNa vidAhyamlAshanaishcitam|
dUShyAn sandUShya dhamanIH [1] pUrayan vai visarpati||31||
tasya rUpANi- jvarastRuShNA mUrcchA mohashchardirarocako~a~ggabhedaHsvedo~atimAtramantardAhaH pralApaH shiroruk cakShuShorAkulatvamasvapnamaratirbhramaHshItavÄtavAritarSho~atimAtraM haritahAridranetramUtravarcastvaM haritahAridrarUpadarshanaM ca,yasmiMshcAvakAshe visarpo~anusarpati so~avakAshastAmraharitahAridranIlakRuShNaraktAnAMvarNAnAmanyatamaM puShyati, sotsedhaishcAtimAtraM dAhasambhedanaparItaiH sphoTakairupacIyatetulyavarNAsrAvaishcirapAkaishca, nidAnoktAni cAsya nopasherate viparItAni copasherata itipittavisarpaH||32||
The pitta aggravated by the use of hot regimen, by eating irritant and sour foods vitiates the susceptible body elements and by feeling the vessels, begins to spread.
Its signs and symptoms are fever, morbid thirst, fainting, disturbed consciousness, vomiting, anorexia, breaking body ache, excessive perspiration, burning, delirium, headache, congestion of the eyes, insomnia, restlessness, giddiness, excessive desire for cold air and water. Greenish or yellowish coloration of eyes, urine and feces, objects visualizes green and yellow. In the region where the visarpa spreads, becomes coppery, greenish, yellowish, bluish, blackish, reddish color. Affected part becomes excessively edematous and full of pustules, having intense burning and tearing pain, suppurating quickly and discharging fluid of similar color.
The etiological factors do no suit and the contrary ones suit the patient. This is pitta dominant visarpa. [31-32]
Etio-pathogeneis and clinical features of kapha dominant visarpa
सà¥à¤µà¤¾à¤¦à¥à¤µà¤®à¥à¤²à¤²à¤µà¤£à¤¸à¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¨à¥à¤¨à¤¸à¥à¤µà¤ªà¥à¤¨à¤¸à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤ |
à¤à¤«à¤ सनà¥à¤¦à¥à¤·à¤¯à¤¨à¥ दà¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤®à¤à¥à¤à¥ विसरà¥à¤ªà¤¤à¤¿ ||३३||
तसà¥à¤¯ रà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¿- शà¥à¤¤à¤à¤ शà¥à¤¤à¤à¥à¤µà¤°à¥ à¤à¥à¤°à¤µà¤ निदà¥à¤°à¤¾ तनà¥à¤¦à¥à¤°à¤¾à¤½à¤°à¥à¤à¤à¥ मधà¥à¤°à¤¾à¤¸à¥à¤¯à¤¤à¥à¤µà¤®à¤¾à¤¸à¥à¤¯à¥à¤ªà¤²à¥à¤ªà¥ निषà¥à¤ à¥à¤µà¤¿à¤à¤¾ à¤à¤°à¥à¤¦à¤¿à¤°à¤¾à¤²à¤¸à¥à¤¯à¤ सà¥à¤¤à¥à¤®à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¤®à¤à¥à¤¨à¤¿à¤¨à¤¾à¤¶à¥ दà¥à¤°à¥à¤¬à¤²à¥à¤¯à¤ à¤, यसà¥à¤®à¤¿à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¶à¥ विसरà¥à¤ªà¥à¤½à¤¨à¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¤à¤¿ सà¥à¤½à¤µà¤à¤¾à¤¶à¤ शà¥à¤µà¤¯à¤¥à¥à¤®à¤¾à¤¨à¥ पाणà¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤¨à¤¾à¤¤à¤¿à¤°à¤à¥à¤¤à¤ सà¥à¤¨à¥à¤¹à¤¸à¥à¤ªà¥à¤¤à¤¿à¤¸à¥à¤¤à¤®à¥à¤à¤à¥à¤°à¤µà¥à¤°à¤¨à¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤½à¤²à¥à¤ªà¤µà¥à¤¦à¤¨à¤ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤ªà¤¾à¤à¥à¤¶à¥à¤à¤¿à¤°à¤à¤¾à¤°à¤¿à¤à¤¿à¤°à¥à¤¬à¤¹à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤ªà¤²à¥à¤ªà¥à¤ सà¥à¤«à¥à¤à¤ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤ªà¤¾à¤£à¥à¤¡à¥à¤à¤¿à¤°à¤¨à¥à¤¬à¤§à¥à¤¯à¤¤à¥, पà¥à¤°à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤¸à¥à¤¤à¥ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤ पिà¤à¥à¤à¤¿à¤²à¤ तनà¥à¤¤à¥à¤®à¤¦à¥à¤§à¤¨à¤®à¤¨à¥à¤¬à¤¦à¥à¤§à¤ सà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¤®à¤¾à¤¸à¥à¤°à¤¾à¤µà¤ सà¥à¤°à¤µà¤¤à¤¿, à¤à¤°à¥à¤§à¥à¤µà¤ ठà¤à¥à¤°à¥à¤à¤¿à¤ सà¥à¤¥à¤¿à¤°à¥à¤°à¥à¤à¤¾à¤²à¤¾à¤µà¤¤à¤¤à¥à¤ सà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¥à¤°à¥à¤¬à¤¹à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤ªà¤²à¥à¤ªà¥à¤°à¥à¤µà¥à¤°à¤£à¥à¤°à¤¨à¥à¤¬à¤§à¥à¤¯à¤¤à¥à¤½à¤¨à¥à¤·à¤à¥à¤à¥ ठà¤à¤µà¤¤à¤¿, शà¥à¤µà¥à¤¤à¤¨à¤à¤¨à¤¯à¤¨à¤µà¤¦à¤¨à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤µà¤°à¥à¤à¤¸à¥à¤¤à¥à¤µà¤, निदानà¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¯ नà¥à¤ªà¤¶à¥à¤°à¤¤à¥ विपरà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤ªà¤¶à¥à¤°à¤¤ à¤à¤¤à¤¿ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤ ||३४||
svÄdvamlalavaá¹asnigdhagurvannasvapnasañcitaḥ|
kaphaḥ sandūṣayan dūṣyÄn krÌ¥cchramaá¹ gÄ visarpati||33||
tasya rÅ«pÄá¹i- ÅÄ«takaḥ ÅÄ«tajvarÅ gauravaá¹ nidrÄ tandrÄ'rÅcakÅ madhurÄsyatvamÄsyÅpalÄpÅ niá¹£á¹hÄ«vikÄchardirÄlasyaá¹ staimityamagninÄÅÅ daurbalyaá¹ ca, yasmiá¹ÅcÄvakÄÅÄ visarpÅ'nusarpati sÅ'vakÄÅaḥÅvayathumÄn pÄá¹á¸urnÄtiraktaḥ snÄhasuptistambhagauravairanvitÅ'lpavÄdanaḥkrÌ¥cchrapÄkaiÅcirakÄribhirbahulatvagupalÄpaiḥ sphÅá¹aḥ ÅvÄtapÄá¹á¸ubhiranubadhyatÄ, prabhinnastu ÅvÄtaá¹picchilaá¹ tantumaddhanamanubaddhaá¹ snigdhamÄsrÄvaá¹ sravati, Å«rdhvaá¹ ca gurubhiḥsthirairjÄlÄvÄtataiḥ snigdhairbahulatvagupalÄpairvraá¹airanubadhyatÄ'nuá¹£aá¹ gÄ« ca bhavati,ÅvÄtanakhanayanavadanatvaá¹ mÅ«travarcastvaá¹, nidÄnÅktÄni cÄsya nÅpaÅÄratÄ viparÄ«tÄni cÅpaÅÄrata itiÅlÄá¹£mavisarpaḥ||34||
Kapha excessively accumulated due to intake of sweet, sour, salt, unctuous and heavy foods, and also by excessive sleep, vitiates the susceptible body elements and spreads with slow speed in the body.
Its signs and symptoms are chills, fever with chills, heaviness, excess sleep, drowsiness, adherence of sticky material in the mouth, excess spitting, vomiting, lassitude, timidity, loss of appetite and prostration. The region where the disease spreads becomes edematous, pallor or slight red, unctuous, numbness, rigidness, heaviness and slight pain. It suppurates hardly and chronic in nature. It is studded with eruptions which are covered with a thick skin and having white pale color. When burst, they discharge white, slimy, fibrinous, dense, sticky and viscid discharge from it. Thereafter it is followed by the ulcers which are heavy, deep seated, surrounded by capillary network, unctuous and covered with many skin scabs. These ulcers are chronic in nature. The nails, eyes, face, skin, urine and faces of the patient appear pale. The etiological factors do no suit and the contrary ones suit the patient. This is kaphaja visarpa. [33-34]
Etio-pathogenesis and clinical features of vata-pitta dominant agni visarpa
वातपितà¥à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤à¥à¤ªà¤¿à¤¤à¤®à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤ सà¥à¤µà¤¹à¥à¤¤à¥à¤à¤¿à¤ |
परसà¥à¤ªà¤°à¤ लबà¥à¤§à¤¬à¤²à¤ दहदà¥à¤à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤ विसरà¥à¤ªà¤¤à¤¿ ||३५||
तदà¥à¤ªà¤¤à¤¾à¤ªà¤¾à¤¦à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤ सरà¥à¤µà¤¶à¤°à¥à¤°à¤®à¤à¥à¤à¤¾à¤°à¥à¤°à¤¿à¤µà¤¾à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤ मनà¥à¤¯à¤¤à¥, à¤à¤°à¥à¤¦à¥à¤¯à¤¤à¥à¤¸à¤¾à¤°à¤®à¥à¤°à¥à¤à¥à¤à¤¾à¤¦à¤¾à¤¹à¤®à¥à¤¹à¤à¥à¤µà¤°à¤¤à¤®à¤à¤¾à¤°à¥à¤à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¸à¤¨à¥à¤§à¤¿à¤à¥à¤¦à¤¤à¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤µà¤¿à¤ªà¤¾à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤à¥à¤¦à¤¾à¤¦à¤¿à¤à¤¿à¤¶à¥à¤à¤¾à¤à¤¿à¤à¥à¤¯à¤¤à¥, यठयठà¤à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¶à¤ विसरà¥à¤ªà¥à¤½à¤¨à¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¤à¤¿ सà¥à¤½à¤µà¤à¤¾à¤¶à¤ शानà¥à¤¤à¤¾à¤à¥à¤à¤¾à¤°à¤ªà¥à¤°à¤à¤¾à¤¶à¥à¤½à¤¤à¤¿à¤°à¤à¥à¤¤à¥ वा à¤à¤µà¤¤à¤¿, ठà¤à¥à¤¨à¤¿à¤¦à¤à¥à¤§à¤ªà¥à¤°à¤à¤¾à¤°à¥à¤¶à¥à¤ सà¥à¤«à¥à¤à¥à¤°à¥à¤ªà¤à¥à¤¯à¤¤à¥, स शà¥à¤à¥à¤°à¤à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤¦à¤¾à¤¶à¥à¤µà¥à¤µ मरà¥à¤®à¤¾à¤¨à¥à¤¸à¤¾à¤°à¥ à¤à¤µà¤¤à¤¿, मरà¥à¤®à¤£à¤¿ à¤à¥à¤ªà¤¤à¤ªà¥à¤¤à¥ पवनà¥à¤½à¤¤à¤¿à¤¬à¤²à¥ à¤à¤¿à¤¨à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤ पà¥à¤°à¤®à¥à¤¹à¤¯à¤¤à¤¿ सà¤à¥à¤à¥à¤à¤¾à¤, हिà¤à¥à¤à¤¾à¤¶à¥à¤µà¤¾à¤¸à¥ à¤à¤¨à¤¯à¤¤à¤¿, नाशयति निदà¥à¤°à¤¾à¤, स नषà¥à¤à¤¨à¤¿à¤¦à¥à¤°à¤ पà¥à¤°à¤®à¥à¤¢à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤à¥ वà¥à¤¯à¤¥à¤¿à¤¤à¤à¥à¤¤à¤¾ न à¤à¥à¤µà¤à¤¨ सà¥à¤à¤®à¥à¤ªà¤²à¤à¤¤à¥, ठरतिपरà¥à¤¤à¤ सà¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤¾à¤¦à¤¾à¤¸à¤¨à¤¾à¤à¥à¤à¤¯à¥à¤¯à¤¾à¤ à¤à¥à¤°à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¥à¤®à¤¿à¤à¥à¤à¤¤à¤¿, à¤à¥à¤²à¤¿à¤·à¥à¤à¤à¥à¤¯à¤¿à¤·à¥à¤ शà¥à¤à¤¾à¤¶à¥ निदà¥à¤°à¤¾à¤ à¤à¤à¤¤à¤¿, दà¥à¤°à¥à¤¬à¤²à¥ दà¥à¤à¤à¤ªà¥à¤°à¤¬à¥à¤§à¤¶à¥à¤ à¤à¤µà¤¤à¤¿; तमà¥à¤µà¤à¤µà¤¿à¤§à¤®à¤à¥à¤¨à¤¿à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤ªà¤°à¥à¤¤à¤®à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤ विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ ||३६||
vÄtapittaá¹ prakupitamatimÄtraá¹ svahÄtubhiḥ|
parasparaá¹ labdhabalaá¹ dahadgÄtraá¹ visarpati||35||
tadupatÄpÄdÄturaḥ sarvaÅarÄ«ramaá¹ gÄrairivÄkÄ«ryamÄá¹aá¹ manyatÄ,chardyatÄ«sÄramÅ«rcchÄdÄhamÅhajvaratamakÄrÅcakÄsthisandhibhÄdatr̥ṣá¹ÄvipÄkÄá¹ gabhÄdÄdibhiÅcÄbhibhÅ«yatÄ,yaá¹ yaá¹ cÄvakÄÅaá¹ visarpÅ'nusarpati sÅ'vakÄÅaḥ ÅÄntÄá¹ gÄraprakÄÅÅ'tiraktÅ vÄ bhavati,agnidagdhaprakÄraiÅca sphÅá¹airupacÄ«yatÄ, sa ÅÄ«ghragatvÄdÄÅvÄva marmÄnusÄrÄ« bhavati, marmaá¹i cÅpataptÄpavanÅ'tibalÅ bhinattyaá¹ gÄnyatimÄtraá¹ pramÅhayati sañjñÄá¹, hikkÄÅvÄsau janayati, nÄÅayati nidrÄá¹, sanaá¹£á¹anidraḥ pramÅ«á¸hasañjñŠvyathitacÄtÄ na kvacana sukhamupalabhatÄ, aratiparÄ«taḥsthÄnÄdÄsanÄcchayyÄá¹ krÄntumicchati, kliá¹£á¹abhÅ«yiá¹£á¹haÅcÄÅu nidrÄá¹ bhajati, durbalÅ duḥkhaprabÅdhaÅcabhavati; tamÄvaá¹vidhamagnivisarpaparÄ«tamacikitsyaá¹ vidyÄt||36||
vÄtapittaM prakupitamatimAtraM svahetubhiH|
parasparaM labdhabalaM dahadgAtraM visarpati||35||
tadupatApAdAturaH sarvasharIrama~ggArairivAkIryamANaM manyate,chardyatIsAramUrcchAdAhamohajvaratamakArocakAsthisandhibhedatRuShNAvipAkA~ggabhedAdibhishcAbhibhUyate,yaM yaM cAvakAshaM visarpo~anusarpati so~avakAshaH shAntA~ggAraprakAsho~atirakto vA bhavati,agnidagdhaprakAraishca sphoTairupacIyate, sa shIghragatvAdAshveva marmAnusArI bhavati, marmaNi copataptepavano~atibalo bhinattya~ggAnyatimAtraM pramohayati sa~jj~jAM, hikkAshvAsau janayati, nAshayati nidrAM, sanaShTanidraH pramUDhasa~jj~jo vyathitacetA na kvacana sukhamupalabhate, aratiparItaH sthAnAdAsanAcchayyAMkrAntumicchati, kliShTabhUyiShThashcAshu nidrAM bhajati, durbalo duHkhaprabodhashca bhavati;tamevaMvidhamagnivisarpaparItamacikitsyaM vidyAt||36||
When vata-pitta vitiated severely due to their respective etiological factors and strengthened mutually, spreads producing severe burning pain in the body.
The patient affected with this type of visarpa feels as if his body is sprinkled with flaming coals. He suffers from vomiting, diarrhea, fainting, burning sensation, disturbed consciousness, fever, feeling of darkness, anorexia, breaking pain in bones and joints, morbid thirst, indigestion, breaking body pain etc. The part where the disease spreads looks like extinguished charcoal or blood like red, affected region gets covered with blisters like those caused by burns. Due to its rapid progress, it soon spreads to vital regions. When the vital parts gets affected, the vata which is excessively aggravated causes extensive disintegration of the tissues and leads to disturbed consciousness, produces hiccup, dyspnea and insomnia. That sleepless patient with disturbed consciousness and miserable mind does not get relief anywhere. He becomes restless in standing, seating and desires to lie on bed, thus exceedingly exhausted due to pain soon falls into deep sleep. Being debilitated, he is aroused from this state with difficulty. One suffering from agni-visarpa is to be regarded as incurable.[35-36]
Etio-pathogenesis and clinical features of kapha-pitta dominant kardam visarpa
à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤à¥à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ बलवतॠसà¥à¤µà¥à¤¨ हà¥à¤¤à¥à¤¨à¤¾ |
विसरà¥à¤ªà¤¤à¥à¤¯à¥à¤à¤¦à¥à¤¶à¥ तॠपà¥à¤°à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¤¯à¤¤à¤¿ दà¥à¤¹à¤¿à¤¨à¤®à¥ ||३à¥||
तदà¥à¤µà¤¿à¤à¤¾à¤°à¤¾à¤- शà¥à¤¤à¤à¥à¤µà¤°à¤ शिरà¥à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤µà¤ दाहठसà¥à¤¤à¥à¤®à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¤®à¤à¥à¤à¤¾à¤µà¤¸à¤¦à¤¨à¤ निदà¥à¤°à¤¾ तनà¥à¤¦à¥à¤°à¤¾ मà¥à¤¹à¥à¤½à¤¨à¥à¤¨à¤¦à¥à¤µà¥à¤·à¤ पà¥à¤°à¤²à¤¾à¤ªà¥à¤½à¤à¥à¤¨à¤¿à¤¨à¤¾à¤¶à¥ दà¥à¤°à¥à¤¬à¤²à¥à¤¯à¤®à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤à¥à¤¦à¥ मà¥à¤°à¥à¤à¥à¤à¤¾ पिपासा सà¥à¤°à¥à¤¤à¤¸à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¥ à¤à¤¾à¤¡à¥à¤¯à¤®à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾à¤£à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¥à¤ªà¤µà¥à¤¶à¤¨à¤®à¤à¥à¤à¤µà¤¿à¤à¥à¤·à¥à¤ªà¥à¤½à¤à¥à¤à¤®à¤°à¥à¤¦à¥à¤½à¤°à¤¤à¤¿à¤°à¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤ªà¤à¤¾à¤¯à¤¤à¥, पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¶à¥à¤à¤¾à¤®à¤¾à¤¶à¤¯à¥ विसरà¥à¤ªà¤¤à¥à¤¯à¤²à¤¸à¤ à¤à¤à¤¦à¥à¤¶à¤à¥à¤°à¤¾à¤¹à¥ à¤, यसà¥à¤®à¤¿à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¶à¥ विसरà¥à¤ªà¥ विसरà¥à¤ªà¤¤à¤¿ सà¥à¤½à¤µà¤à¤¾à¤¶à¥ रà¤à¥à¤¤à¤ªà¥à¤¤à¤ªà¤¾à¤£à¥à¤¡à¥à¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤¾à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤£ à¤à¤µ मà¥à¤à¤à¤¾à¤à¤ à¤à¤¾à¤²à¥ मलिनठसà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¥ बहà¥à¤·à¥à¤®à¤¾ à¤à¥à¤°à¥à¤ सà¥à¤¤à¤¿à¤®à¤¿à¤¤à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤ शà¥à¤µà¤¯à¤¥à¥à¤®à¤¾à¤¨à¥ à¤à¤®à¥à¤à¥à¤°à¤ªà¤¾à¤à¥ निरासà¥à¤°à¤¾à¤µà¤ शà¥à¤à¥à¤°à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¤ सà¥à¤µà¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤à¥à¤²à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤ªà¥à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤à¤¸à¤¤à¥à¤µà¤à¥ à¤à¥à¤°à¤®à¥à¤£à¤¾à¤²à¥à¤ªà¤°à¥à¤à¥ परामà¥à¤·à¥à¤à¥à¤½à¤µà¤¦à¥à¤°à¥à¤¯à¤¤à¥ à¤à¤°à¥à¤¦à¤® à¤à¤µà¤¾à¤µà¤ªà¥à¤¡à¤¿à¤¤à¥à¤½à¤¨à¥à¤¤à¤°à¤ पà¥à¤°à¤¯à¤à¥à¤à¤¤à¥à¤¯à¥à¤ªà¤à¥à¤²à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤ªà¥à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤à¤¸à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤à¥ सिरासà¥à¤¨à¤¾à¤¯à¥à¤¸à¤¨à¥à¤¦à¤°à¥à¤¶à¥ à¤à¥à¤£à¤ªà¤à¤¨à¥à¤§à¥ ठà¤à¤µà¤¤à¤¿ सà¤à¥à¤à¥à¤à¤¾à¤¸à¥à¤®à¥à¤¤à¤¿à¤¹à¤¨à¥à¤¤à¤¾ à¤; तठà¤à¤°à¥à¤¦à¤®à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤ªà¤°à¥à¤¤à¤®à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤ विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ ||३८||
kaphapittaá¹ prakupittaá¹ balavat svÄna hÄtunÄ|
visarpatyÄkadÄÅÄ tu praklÄdayati dÄhinam||37||
tadvikÄrÄḥ- ÅÄ«tajvaraḥ ÅirÅgurutvaá¹ dÄhaḥ staimityamaá¹ gÄvasadanaá¹ nidrÄ tandrÄ mÅhÅ'nnadvÄá¹£aḥpralÄpÅ'gninÄÅÅ daurbalyamasthibhÄdÅ mÅ«rcchÄ pipÄsÄ srÅtasÄá¹ pralÄpÅ jÄá¸yamindriyÄá¹Äá¹prÄyÅpavÄÅanamaá¹ gaviká¹£ÄpÅ'á¹ gamardÅ'ratirautsukyaá¹ cÅpajÄyatÄ, prÄyaÅcÄmÄÅayÄ visarpatyalasakaÄkadÄÅagrÄhÄ« ca, yasmiá¹ÅcÄvakÄÅÄ visarpÅ visarpati sÅ'vakÄÅÅ raktapÄ«tapÄá¹á¸upiá¸akÄvakÄ«rá¹a ivamÄcakÄbhaḥ kÄlÅ malinaḥ snigdhÅ bahūṣmÄ guruḥ stimitavÄdanaḥ ÅvayathumÄn gambhÄ«rapÄkÅ nirÄsrÄvaḥÅÄ«ghraklÄdaḥ svinnaklinnapÅ«timÄá¹satvak kramÄá¹Älparuk parÄmr̥ṣá¹Å'vadÄ«ryatÄ kardama ivÄvapÄ«á¸itÅ'ntaraá¹prayacchatyupaklinnapÅ«timÄá¹satyÄgÄ« sirÄsnÄyusandarÅÄ« kuá¹apagandhÄ« ca bhavati sañjñÄsmrÌ¥tihantÄ ca;taá¹ kardamavisarpaparÄ«tamacikitsyaá¹ vidyÄt||38||
kaphapittaM prakupittaM balavat svena hetunA|
visarpatyekadeshe tu prakledayati dehinam||37||
tadvikArAH- shItajvaraH shirogurutvaM dAhaH staimityama~ggAvasadanaM nidrA tandrAmoho~annadveShaH pralApo~agninAsho daurbalyamasthibhedo mUrcchA pipAsA srotasAM pralepojADyamindriyANAM prAyopaveshanama~ggavikShepo~a~ggamardo~aratirautsukyaM copajAyate,prAyashcAmAshaye visarpatyalasaka ekadeshagrAhI ca, yasmiMshcAvakAshe visarpo visarpatiso~avakAsho raktapItapANDupiDakAvakIrNa iva mecakAbhaH kAlo malinaH snigdho bahUShmA guruHstimitavedanaH shvayathumAn gambhIrapAko nirAsrAvaH shIghrakledaH svinnaklinnapUtimAMsatvakkrameNAlparuk parAmRuShTo~avadIryate kardama ivAvapIDito~antaraMprayacchatyupaklinnapUtimAMsatyAgI sirAsnAyusandarshI kuNapagandhI ca bhavati sa~jj~jAsmRutihantAca; taM kardamavisarpaparItamacikitsyaM vidyAt||38||
Excessively aggravated kapha pitta due to their respective etiological factors, spreads in the body causing suppuration of the tissues in particular part.
Its signs and symptoms are fever with chills, heaviness of the head, burning sensation, timidity, prostration, excessive sleep, drowsiness, disturbed consciousness, food dislike, delirium, loss of appetite, weakness, breaking pain in bones, fainting, morbid thirst, adhesions of sticky material in channels, dullness of the senses, mostly seating, abnormal movements of limbs, body pain, restlessness, anxiety, often it spreads to amashaya. It is localized and spreads with slow speed.
The part where the disease spreads looks as if filled with reddish, yellowish, pale eruptions. The affected part becomes muddy, black, dirty, unctuous, excess hot, heavy, dull aching, edematous, with deep seated suppuration, having no discharge, rapidly become sloughy, sweated suppurated, having putrid flesh and skin, gradual little pain, when touched bursts and gives space on pressing, throws out decomposed and putrefied flesh, shows blood vessels, ligaments and has cadaverous smell and causes disturbed consciousness as well as memory. This is called kardam visarpa and is incurable. [37-38]
Etio-pathogenesis and clinical features of kapha vata dominant granthi visarpa
सà¥à¤¥à¤¿à¤°à¤à¥à¤°à¥à¤à¤ िनमधà¥à¤°à¤¶à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤ªà¤¾à¤¨à¤¾à¤à¤¿à¤·à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¦à¤¿à¤¸à¥à¤µà¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤¯à¤¾à¤®à¤¾à¤¦à¤¿à¤¸à¥à¤µà¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¤ªà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤ रà¥à¤®à¤¶à¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤¾ वायà¥à¤¶à¥à¤ पà¥à¤°à¤à¥à¤ªà¤®à¤¾à¤ªà¤¦à¥à¤¯à¤¤à¥, तावà¥à¤à¥ दà¥à¤·à¥à¤à¤ªà¥à¤°à¤µà¥à¤¦à¥à¤§à¤¾à¤µà¤¤à¤¿à¤¬à¤²à¥ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¥à¤¯ दà¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥ विसरà¥à¤ªà¤¾à¤¯ à¤à¤²à¥à¤ªà¥à¤¤à¥; ततà¥à¤° वायà¥à¤ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤£à¤¾ विबदà¥à¤§à¤®à¤¾à¤°à¥à¤à¤¸à¥à¤¤à¤®à¥à¤µ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤¾à¤£à¤®à¤¨à¥à¤à¤§à¤¾ à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¥ à¤à¥à¤°à¤®à¥à¤£ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤®à¤¾à¤²à¤¾à¤ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤ªà¤¾à¤à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤¾à¤ à¤à¤«à¤¾à¤¶à¤¯à¥ सà¤à¥à¤à¤¨à¤¯à¤¤à¤¿, à¤à¤¤à¥à¤¸à¤¨à¥à¤¨à¤°à¤à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¯ वा पà¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¥à¤¯ रà¤à¥à¤¤à¤ सिरासà¥à¤¨à¤¾à¤¯à¥à¤®à¤¾à¤à¤¸à¤¤à¥à¤µà¤à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¤ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¥à¤¨à¤¾à¤ मालाठà¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥ तà¥à¤µà¥à¤°à¤°à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ सà¥à¤¥à¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¤£à¥à¤¨à¤¾à¤ वा दà¥à¤°à¥à¤à¤µà¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤, तदà¥à¤ªà¤¤à¤¾à¤ªà¤¾à¤à¥à¤à¥à¤µà¤°à¤¾à¤¤à¤¿à¤¸à¤¾à¤°à¤à¤¾à¤¸à¤¹à¤¿à¤à¥à¤à¤¾à¤¶à¥à¤µà¤¾à¤¸à¤¶à¥à¤·à¤ªà¥à¤°à¤®à¥à¤¹à¤µà¥à¤µà¤°à¥à¤£à¥à¤¯à¤¾à¤°à¥à¤à¤à¤¾à¤µà¤¿à¤ªà¤¾à¤à¤ªà¥à¤°à¤¸à¥à¤à¤à¥à¤ रà¥à¤¦à¤¿à¤°à¥à¤®à¥à¤°à¥à¤à¥à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤à¤à¥à¤à¤¨à¤¿à¤¦à¥à¤°à¤¾à¤°à¤¤à¤¿à¤¸à¤¦à¤¨à¤¾à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¦à¥à¤°à¥à¤à¤µà¤¨à¥à¤¤à¥à¤¯à¥à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤¾à¤; स à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤ªà¤¦à¥à¤°à¥à¤¤à¤ सरà¥à¤µà¤à¤°à¥à¤®à¤£à¤¾à¤ विषयमतिपतितॠविवरà¥à¤à¤¨à¥à¤¯à¥ à¤à¤µà¤¤à¥à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤ ||३९||
sthiragurukaá¹hinamadhuraÅÄ«tasnigdhÄnnapÄnÄbhiá¹£yandisÄvinÄmavyÄyÄmÄdisÄvinÄmapratikarmaÅÄ«lÄnÄá¹ÅlÄá¹£mÄ vÄyuÅca prakÅpamÄpadyatÄ, tÄvubhau duá¹£á¹apravrÌ¥ddhÄvatibalau pradūṣya dūṣyÄn visarpÄyakalpÄtÄ; tatra vÄyuḥ ÅlÄá¹£maá¹Ä vibaddhamÄrgastamÄva ÅlÄá¹£mÄá¹amanÄkadhÄ bhindan kramÄá¹agranthimÄlÄá¹ krÌ¥cchrapÄkasÄdhyÄá¹ kaphÄÅayÄ sañjanayati, utsannaraktasya vÄ pradūṣya raktaá¹sirÄsnÄyumÄá¹satvagÄÅritaá¹ granthÄ«nÄá¹ mÄlÄá¹ kurutÄ tÄ«vrarujÄnÄá¹ sthÅ«lÄnÄmaá¹Å«nÄá¹ vÄdÄ«rghavrÌ¥ttaraktÄnÄá¹, tadupatÄpÄjjvarÄtisÄrakÄsahikkÄÅvÄsaÅÅá¹£apramÅhavaivará¹yÄrÅcakÄvipÄkaprasÄkacchardirmÅ«rcchÄá¹ gabhaá¹ ganidrÄratisadanÄdyÄḥprÄdurbhavantyupadravÄḥ; sa Ätairupadrutaḥ sarvakarmaá¹Äá¹ viá¹£ayamatipatitÅ vivarjanÄ«yÅ bhavatÄ«tigranthivisarpaḥ||39||
sthiragurukaThinamadhurashItasnigdhAnnapAnAbhiShyandisevinAmavyAyAmAdisevinAmapratikarmashIlAnAMshleShmA vAyushca prakopamApadyate, tAvubhau duShTapravRuddhAvatibalau pradUShya dUShyAnvisarpAya kalpete; tatra vAyuH shleShmaNA vibaddhamArgastameva shleShmANamanekadhA bhindankrameNa granthimAlAM kRucchrapAkasAdhyAMkaphAshaye sa~jjanayati, utsannaraktasya vA pradUShyaraktaM sirAsnAyumAMsatvagAshritaM granthInAM mAlAM kurute tIvrarujAnAM sthUlAnAmaNUnAM vAdIrghavRuttaraktAnAM, tadupatApAjjvarAtisArakAsahikkAshvAsashoSha-pramohavaivarNyArocakAvipAkaprasekacchardirmUrcchA~ggabha~gganidrAratisadanAdyAHprAdurbhavantyupadravAH; sa etairupadrutaH sarvakarmaNAM viShayamatipatito vivarjanIyo bhavatItigranthivisarpaH||39||
Kapha and vata gets vitiated due to the use of firm, heavy, hard, sweet, cold, unctuous, and abhishyandi (which increase discharges and cause obstruction) ingredients of diet, lack of physical exercise etc. not following preventive seasonal Panchakarma purification. Deranged excessively, aggravated, powerful both kapha and vata vitiates the susceptible body elements giving rise to granthi visarpa. Thereafter the vata being occluded by kapha in its progress and disintegrates kapha in many ways and gradually giving rise to chain of glands, hardly suppurating and difficult to cure, in the habitats of kapha.
In a person having aggravated blood, vitiated kapha-pitta provoke blood giving rise to a series of glandular enlargements which are exceedingly painful, large or small or elongated or round and of red color, located in blood vessels, ligaments, flesh and skin. Being afflicted, complications arise like fever, diarrhea, cough, hiccup, dyspnea, emaciation disturbed consciousness, abnormal complexion, anorexia, indigestion, excess salivation, vomiting, fainting, breaking pain in body , excessive sleep, restlessness, malaise, the patient associated with these complications goes beyond the reach of all remedial measures and as such is rejectable. This is granthi visarpa.[39]
Upadrava (complications)
à¤à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤¸à¥à¤¤à¥ à¤à¤²à¥ रà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤à¤¾à¤²à¤à¥ रà¥à¤à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¯à¥ रà¥à¤ à¤à¤µ सà¥à¤¥à¥à¤²à¥à¤½à¤£à¥à¤°à¥à¤µà¤¾, रà¥à¤à¤¾à¤¤à¥ पशà¥à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤¾à¤¯à¤¤ à¤à¤¤à¥à¤¯à¥à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤¸à¤à¥à¤à¥à¤à¤| ततà¥à¤° पà¥à¤°à¤§à¤¾à¤¨à¥ वà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¿à¤, वà¥à¤¯à¤¾à¤§à¥à¤°à¥à¤à¥à¤£à¤à¥à¤¤ [१] à¤à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤, तसà¥à¤¯ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤ पà¥à¤°à¤§à¤¾à¤¨à¤ªà¥à¤°à¤¶à¤®à¥ पà¥à¤°à¤¶à¤®à¥ à¤à¤µà¤¤à¤¿ | स तॠपà¥à¤¡à¤¾à¤à¤°à¤¤à¤°à¥ à¤à¤µà¤¤à¤¿ पशà¥à¤à¤¾à¤¦à¥à¤¤à¥à¤ªà¤¦à¥à¤¯à¤®à¤¾à¤¨à¥ वà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¿à¤ªà¤°à¤¿à¤à¥à¤²à¤¿à¤·à¥à¤à¤¶à¤°à¥à¤°à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤¤à¥; तसà¥à¤®à¤¾à¤¦à¥à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤ तà¥à¤µà¤°à¤®à¤¾à¤£à¥à¤½à¤à¤¿à¤¬à¤¾à¤§à¥à¤¤ ||४०||
upadravastu khalu rÅgÅttarakÄlajÅ rÅgÄÅrayÅ rÅga Äva sthÅ«lÅ'á¹urvÄ, rÅgÄt paÅcÄjjÄyataityupadravasañjñaḥ| tatra pradhÄnÅ vyÄdhiḥ, vyÄdhÄrguá¹abhÅ«ta [1] upadravaḥ, tasya prÄyaḥ pradhÄnapraÅamÄ praÅamÅbhavati| sa tu pÄ«á¸ÄkaratarÅ bhavati paÅcÄdutpadyamÄnÅ vyÄdhiparikliá¹£á¹aÅarÄ«ratvÄt; tasmÄdupadravaá¹tvaramÄá¹Å'bhibÄdhÄta||40||
upadravastu khalu rogottarakAlajo rÅgashrayo rÅga eva sthUlo~aNurvA, rÅgat pashcAjjAyataityupadravasa~jj~jaH| tatra pradhAno vyAdhiH, vyAdherguNabhUta [1] upadravaH, tasya prAyaH pradhAnaprashame prashamobhavati| sa tu pIDAkarataro bhavati pashcAdutpadyamAno vyAdhiparikliShTasharIratvAt; tasmAdupadravaMtvaramANo~abhibAdheta||40||
Upadrava (complication) is disorder itself, outsized or undersized manifesting in the later period of a disease and rooted in the same (disease). Upadrava is so named because it manifests after the disease. Hence the main disease is primary and complication is secondary, it is generally pacified when the main disease gets pacified. It is more troublesome than the main disease itself, because it appears in the later stages of disease when the body is already weakened. Hence, one should treat the complications very promptly.[40]
Severity of visarpa
सरà¥à¤µà¤¾à¤¯à¤¤à¤¨à¤¸à¤®à¥à¤¤à¥à¤¥à¤ सरà¥à¤µà¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤ªà¤¿à¤¨à¤ सरà¥à¤µà¤§à¤¾à¤¤à¥à¤µà¤¨à¥à¤¸à¤¾à¤°à¤¿à¤£à¤®à¤¾à¤¶à¥à¤à¤¾à¤°à¤¿à¤£à¤ महातà¥à¤¯à¤¯à¤¿à¤à¤®à¤¿à¤¤à¤¿ सनà¥à¤¨à¤¿à¤ªà¤¾à¤¤à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤®à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤ विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ ||४१||
sarvÄyatanasamutthaá¹ sarvaliá¹ gavyÄpinaá¹ sarvadhÄtvanusÄriá¹amÄÅukÄriá¹aá¹ mahÄtyayikamitisannipÄtavisarpamacikitsyaá¹ vidyÄt||41||
sarvAyatanasamutthaM sarvali~ggavyApinaM sarvadhAtvanusAriNamAshukAriNaM mahAtyayikamitisannipAtavisarpamacikitsyaM vidyAt||41||
The visarpa which is caused by all etiological factors, manifesting with all signs and symptoms, spreads in all body elements very rapidly and great disastrous is known as sannipataja visarpa and is not treatable. [41]
Prognosis of visarpa
ततà¥à¤° वातपितà¥à¤¤à¤¶à¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤¨à¤¿à¤®à¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤¾ विसरà¥à¤ªà¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¯à¤ साधà¥à¤¯à¤¾ à¤à¤µà¤¨à¥à¤¤à¤¿; ठà¤à¥à¤¨à¤¿à¤à¤°à¥à¤¦à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯à¥ पà¥à¤¨à¤°à¤¨à¥à¤ªà¤¸à¥à¤·à¥à¤à¥ मरà¥à¤®à¤£à¤¿ ठनà¥à¤ªà¤à¤¤à¥ वा सिरासà¥à¤¨à¤¾à¤¯à¥à¤®à¤¾à¤à¤¸à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¥ साधारणà¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾à¤à¤¿à¤°à¥à¤à¤¾à¤µà¥à¤µà¤¾à¤à¥à¤¯à¤¸à¥à¤¯à¤®à¤¾à¤¨à¥ पà¥à¤°à¤¶à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤ªà¤¦à¥à¤¯à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¤¾à¤®à¥, ठनादरà¥à¤ªà¤à¥à¤°à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤ पà¥à¤¨à¤¸à¥à¤¤à¤¯à¥à¤°à¤¨à¥à¤¯à¤¤à¤°à¥ हनà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤¦à¥à¤¹à¤®à¤¾à¤¶à¥à¤µà¥à¤µà¤¾à¤¶à¥à¤µà¤¿à¤·à¤µà¤¤à¥; तथा à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤®à¤à¤¾à¤¤à¥à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤®à¤¾à¤°à¤à¥à¤¤ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¥à¤®à¥, à¤à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¥à¤ªà¤¦à¥à¤°à¥à¤¤à¤ तà¥à¤µà¥à¤¨à¤ परिहरà¥à¤¤à¥; सनà¥à¤¨à¤¿à¤ªà¤¾à¤¤à¤à¤ तॠसरà¥à¤µà¤§à¤¾à¤¤à¥à¤µà¤¨à¥à¤¸à¤¾à¤°à¤¿à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤¦à¤¾à¤¶à¥à¤à¤¾à¤°à¤¿à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤¦à¥à¤§à¥à¤ªà¤à¥à¤°à¤®à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤à¥à¤à¤¾à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤ विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ ||४२||
tatra vÄtapittaÅlÄá¹£manimittÄ visarpÄstrayaḥ sÄdhyÄ bhavanti; agnikardamÄkhyau punaranupasr̥ṣá¹Ämarmaá¹i anupagatÄ vÄ sirÄsnÄyumÄá¹saklÄdÄ sÄdhÄraá¹akriyÄbhirubhÄvÄvÄbhyasyamÄnaupraÅÄntimÄpadyÄyÄtÄm, anÄdarÅpakrÄntaḥ punastayÅranyatarÅ hanyÄddÄhamÄÅvÄvÄÅÄ«viá¹£avat; tathÄgranthivisarpamajÄtÅpadravamÄrabhÄta cikitsitum, upadravÅpadrutaá¹ tvÄnaá¹ pariharÄt; sannipÄtajaá¹ tusarvadhÄtvanusÄritvÄdÄÅukÄritvÄdviruddhÅpakramatvÄccÄsÄdhyaá¹ vidyÄt||42||
tatra vÄtapittashleShmanimittA visarpAstrayaH sAdhyA bhavanti; agnikardamAkhyau punaranupasRuShTemarmaNi anupagate vA sirAsnAyumAMsaklede sAdhAraNakriyAbhirubhAvevAbhyasyamAnauprashAntimApadyeyAtAm, anAdaropakrAntaH punastayoranyataro hanyAddehamAshvevAshIviShavat;tathA granthivisarpamajAtopadravamArabheta cikitsitum, upadravopadrutaM tvenaM pariharet;sannipAtajaM tu sarvadhAtvanusAritvAdAshukAritvAdviruddhopakramatvAccAsAdhyaM vidyAt||42||
Among all types of visarpa vatik, paittik and kaphaja these three are curable. Agni and kardam visarpa not spreading to vital organs and causing no suppuration of the vessels, ligaments and muscles can be pacified by the general treatment of visarpa. When managed with negligence both may cause death of patients like snake venom. Granthi visarpa should be treated before complications has arisen, otherwise should be rejected. Sannipataja visarpa should be taken as incurable because of it is spreading to all dhatu, very fulminant and refractory to treatment.[42]
Principles of treatment
ततà¥à¤° साधà¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¾à¤ साधनमनà¥à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤ ||४३||
लà¤à¥à¤à¤¨à¥à¤²à¥à¤²à¥à¤à¤¨à¥ शसà¥à¤¤à¥ तिà¤à¥à¤¤à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ ठसà¥à¤µà¤¨à¤®à¥ |
à¤à¤«à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤à¤¤à¥ सामॠरà¥à¤à¥à¤·à¤¶à¥à¤¤à¥à¤ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ ||४४||
पितà¥à¤¤à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤à¤¤à¥à¤½à¤ªà¥à¤¯à¥à¤¤à¤¤à¥ सामॠà¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤®à¥ |
शà¥à¤£à¤¿à¤¤à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¸à¥à¤à¤ ठविरà¥à¤à¤ ठविशà¥à¤·à¤¤à¤ ||४५||
मारà¥à¤¤à¤¾à¤¶à¤¯à¤¸à¤®à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤½à¤ªà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤¿à¤¤à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤à¥à¤·à¤£à¤®à¥ |
रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤µà¤¯à¥à¤½à¤ªà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥ सà¥à¤¨à¥à¤¹à¤¨à¤ न हितठमतमॠ||४६||
वातà¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¥ तिà¤à¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¤ पà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤à¥ ठपà¥à¤°à¤¶à¤¸à¥à¤¯à¤¤à¥ |
लà¤à¥à¤¦à¥à¤·à¥, महादà¥à¤·à¥ पà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤à¥ सà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤à¤¨à¤®à¥ ||४à¥||
न à¤à¥à¤¤à¤ बहà¥à¤¦à¥à¤·à¤¾à¤¯ दà¥à¤¯à¤ यनà¥à¤¨ [१] विरà¥à¤à¤¯à¥à¤¤à¥ |
तà¥à¤¨ दà¥à¤·à¥ हà¥à¤¯à¥à¤ªà¤·à¥à¤à¤¬à¥à¤§à¤¸à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤®à¤¾à¤à¤¸à¤°à¥à¤§à¤¿à¤°à¤ पà¤à¥à¤¤à¥ ||४८||
तसà¥à¤®à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤à¤®à¥à¤µà¤¾à¤¦à¥ शसà¥à¤¤à¤ विदà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¿à¤£à¤ |
रà¥à¤§à¤¿à¤°à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¸à¥à¤à¤ ठतदà¥à¤§à¥à¤¯à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¯à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤®à¥ ||४९||
tatra sÄdhyÄnÄá¹ sÄdhanamanuvyÄkhyÄsyÄmaḥ||43||
laá¹ ghanÅllÄkhanÄ ÅastÄ tiktakÄnÄá¹ ca sÄvanam|
kaphasthÄnagatÄ sÄmÄ rÅ«ká¹£aÅÄ«taiḥ pralÄpayÄt||44||
pittasthÄnagatÄ'pyÄtat sÄmÄ kuryÄccikitsitam|
ÅÅá¹itasyÄvasÄkaá¹ ca virÄkaá¹ ca viÅÄá¹£ataḥ||45||
mÄrutÄÅayasambhÅ«tÄ'pyÄditaḥ syÄdvirÅ«ká¹£aá¹am|
raktapittÄnvayÄ'pyÄdau snÄhanaá¹ na hitaá¹ matam||46||
vÄtÅlbaá¹Ä tiktaghrÌ¥taá¹ paittikÄ ca praÅasyatÄ|
laghudÅá¹£Ä, mahÄdÅá¹£Ä paittikÄ syÄdvirÄcanam||47||
na ghrÌ¥taá¹ bahudÅá¹£Äya dÄyaá¹ yanna [1] virÄcayÄt|
tÄna dÅṣŠhyupaá¹£á¹abdhastvaá¹ mÄá¹sarudhiraá¹ pacÄt||48||
tasmÄdvirÄkamÄvÄdau Åastaá¹ vidyÄdvisarpiá¹aḥ|
rudhirasyÄvasÄkaá¹ ca taddhyasyÄÅrayasañjñitam||49||
tatra sAdhyAnAM sAdhanamanuvyAkhyAsyAmaH||43||
la~gghanollekhane shaste tiktakAnAM ca sevanam|
kaphasthAnagate sAme rūkṣashItaiH pralepayet||44||
pittasthAnagate~apyetat sAme kuryAccikitsitam|
shoNitasyAvasekaM ca virekaM ca visheShataH||45||
mArutAshayasambhUte~apyAditaH syAdvirūkṣaNam|
raktapittAnvaye~apyAdau snehanaM na hitaM matam||46||
vAtolbaNe tiktaghRutaM paittike ca prashasyate|
laghudoShe, mahAdoShe paittike syAdvirecanam||47||
na ghRutaM bahudÅá¹£aya deyaM yanna [1] virecayet|
tena doSho hyupaShTabdhastva~gmAMsarudhiraM pacet||48||
tasmAdvirekamevAdau shastaM vidyAdvisarpiNaH|
rudhirasyAvasekaM ca taddhyasyAshrayasa~jj~jitam||49||
Now the treatment of the curable varieties of visarpa will be described.
If the visarpa is caused with ama dosha (dosha in the state of incomplete transformation) and is located in kaphasthana (in thorax and upper body parts), then langhana (fasting therapy), vamana (emesis) therapy, tikta (bitter) drugs internally and application of paste of drugs with dry and cold properties externally is beneficial.
The same treatment should be adopted in case of association of ama and location in pitta sthana (abdomen and middle parts of body).
In addition, raktamokshana (blood letting) and virechana (purgation therapy) are specially indicated.
If sama (with ama dosha) visarpa is arouse from vatashaya (pelvis and lower part of body) ununctuous measures are indicated in the beginning. Even in association with rakta-pitta uncting measure is not regarded as beneficial in the beginning.
In vataja visarpa and paittika visarpa of mild aggravated dosha tiktaka ghritam is beneficial. But if the pitta dosha is excessively aggravated then virechana should be given.
In the condition of excessively aggravated dosha, ghee should not be given at first which does not cause virechana. Because non purgating ghee occlude the dosha resulting in decomposed skin, flesh and blood. Hence in visarpa virechana followed by raktamokshana is recommended because the disorder is located in blood.[43-49]
Formulations used in visarpa
à¤à¤¤à¤¿ वà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¨à¥à¤¤à¥ पà¥à¤°à¥à¤à¥à¤¤à¤ समासà¥à¤¨ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤®à¥ |
à¤à¤¤à¤¦à¥à¤µ पà¥à¤¨à¤ सरà¥à¤µà¤ वà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤¤à¤ समà¥à¤ªà¥à¤°à¤µà¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¤à¥ ||५०||
मदनठमधà¥à¤à¤ निमà¥à¤¬à¤ वतà¥à¤¸à¤à¤¸à¥à¤¯ फलानि ठ|
वमनठसमà¥à¤ªà¥à¤°à¤¦à¤¾à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤ विसरà¥à¤ªà¥ à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤à¥ ||५१||
पà¤à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤ पिपà¥à¤ªà¤²à¥à¤¯à¤¾ मदनà¥à¤¨ ठ|
विसरà¥à¤ªà¥ वमनठशसà¥à¤¤à¤ तथा à¤à¥à¤¨à¥à¤¦à¥à¤°à¤¯à¤µà¥à¤ सह ||५२||
याà¤à¤¶à¥à¤ यà¥à¤à¤¾à¤¨à¥ पà¥à¤°à¤µà¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤à¤¿ à¤à¤²à¥à¤ªà¥à¤·à¥ à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥ |
विसरà¥à¤ªà¤¿à¤£à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥ दà¥à¤·à¤¨à¤¿à¤°à¥à¤¹à¤°à¤£à¤¾à¤ शिवाठ||५३||
iti vÄ«sarpanut prÅktaá¹ samÄsÄna cikitsitam|
ÄtadÄva punaḥ sarvaá¹ vyÄsataḥ sampravaká¹£yatÄ||50||
madanaá¹ madhukaá¹ nimbaá¹ vatsakasya phalÄni ca|
vamanaá¹ sampradÄtavyaá¹ visarpÄ kaphapittajÄ||51||
paá¹ÅlapicumardÄbhyÄá¹ pippalyÄ madanÄna ca|
visarpÄ vamanaá¹ Åastaá¹ tathÄ cÄndrayavaiḥ saha||52||
yÄá¹Åca yÅgÄn pravaká¹£yÄbhi kalpÄá¹£u kaphapittinÄm|
visarpiá¹Äá¹ prayÅjyÄstÄ dÅá¹£anirharaá¹Äḥ ÅivÄḥ||53||
iti vIsarpanut proktaM samAsena cikitsitam|
etadeva punaH sarvaM vyAsataH sampravakShyate||50||
madanaM madhukaM nimbaM vatsakasya phalAni ca|
vamanaM sampradAtavyaM visarpe kaphapittaje||51||
patÅlapicumardAbhyAM pippalyA madanena ca|
visarpe vamanaM shastaM tathA cendrayavaiH saha||52||
yAMshca yÅgan pravakShyAbhi kalpeShu kaphapittinAm|
visarpiNAM prayojyAste dÅá¹£anirharaNAH shivAH||53||
Thus the treatment principles of visarpa have been described in brief. The same is being detailed further.
In kapha pittaja visarpa, vamana should be given with the madana (Randia spinosa), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), nimba (Azadirachta indica), and fruits of vatsaka (Holarrhena antidysenterica Linn).
In visarpa vamana is beneficial with patola (Trichosanthes dioica Roxb), pichumarda (Azadirachta indica), pippali (Piper longum linn), madana (Randia spinosa) and indrayava (Holarrhena antidysenterica Linn).
Further, all those formulations which will be described in kalpasthana in connection with the disorders of kapha pitta should be used for the patients of visarpa as well because they are eliminative of morbid dosha and are beneficial.[50-53]
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤ªà¤à¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤¯à¥à¤°à¤ªà¤¿ |
सारिवामलà¤à¥à¤¶à¥à¤°à¤®à¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ वा विà¤à¤à¥à¤·à¤£à¤ ||५४||
à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¾à¤¨à¥ पाययà¥à¤¦à¥à¤µà¥à¤¦à¥à¤¯à¤ सिदà¥à¤§à¤¾à¤¨à¥ वà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¨à¤¾à¤¶à¤¨à¤¾à¤¨à¥ |
à¤à¤¿à¤°à¤¾à¤¤à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¤à¤ लà¥à¤§à¥à¤°à¤ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤ सदà¥à¤°à¤¾à¤²à¤à¤®à¥ ||५५||
नाà¤à¤°à¤ पदà¥à¤®à¤à¤¿à¤à¥à¤à¤²à¥à¤à¤®à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤ सबिà¤à¥à¤¤à¤à¤®à¥ |
मधà¥à¤à¤ नाà¤à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¤ ठददà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¶à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤¯à¥ ||५६||
पà¥à¤°à¤ªà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤ मधà¥à¤à¤ पदà¥à¤®à¤à¤¿à¤à¥à¤à¤²à¥à¤à¤®à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥ |
नाà¤à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¤ ठलà¥à¤§à¥à¤°à¤ ठतà¥à¤¨à¥à¤µ विधिना पिबà¥à¤¤à¥ ||५à¥||
दà¥à¤°à¤¾à¤à¥à¤·à¤¾à¤ परà¥à¤ªà¤à¤à¤ शà¥à¤£à¥à¤ à¥à¤ à¤à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤ धनà¥à¤µà¤¯à¤¾à¤¸à¤à¤®à¥ |
निशापरà¥à¤¯à¥à¤·à¤¿à¤¤à¤ ददà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤¤à¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¶à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤¯à¥ ||५८||
पà¤à¥à¤²à¤ पिà¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤ ठदारà¥à¤µà¥à¤ à¤à¤à¥à¤à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥à¤®à¥ |
यषà¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤µà¤¾à¤ तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤ ठददà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¶à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤¯à¥ ||५९||
पà¤à¥à¤²à¤¾à¤¦à¤¿à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤ वा पिबà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¯à¤¾ सह |
मसà¥à¤°à¤µà¤¿à¤¦à¤²à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤ à¤à¥à¤¤à¤®à¤¿à¤¶à¥à¤°à¤ पà¥à¤°à¤¦à¤¾à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ ||६०||
पà¤à¥à¤²à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤®à¥à¤¦à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ रसमामलà¤à¤¸à¥à¤¯ ठ|
पाययà¥à¤¤ à¤à¥à¤¤à¥à¤¨à¥à¤®à¤¿à¤¶à¥à¤°à¤ नरठवà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤ªà¥à¤¡à¤¿à¤¤à¤®à¥ ||६१||
mustÄnimbapaá¹ÅlÄnÄá¹ candanÅtpalayÅrapi|
sÄrivÄmalakÅÅÄ«ramustÄnÄá¹ vÄ vicaká¹£aá¹aḥ||54||
kaá¹£ÄyÄn pÄyayÄdvaidyaḥ siddhÄn vÄ«sarpanÄÅanÄn|
kirÄtatiktakaá¹ lÅdhraá¹ candanaá¹ sadurÄlabham||55||
nÄgaraá¹ padmakiñjalkamutpalaá¹ sabibhÄ«takam|
madhukaá¹ nÄgapuá¹£paá¹ ca dadyÄdvÄ«sarpaÅÄntayÄ||56||
prapauá¹á¸arÄ«kaá¹ madhukaá¹ padmakiñjalkamutpalam|
nÄgapuá¹£paá¹ ca lÅdhraá¹ ca tÄnaiva vidhinÄ pibÄt||57||
drÄká¹£Äá¹ parpaá¹akaá¹ Åuá¹á¹hīṠguá¸Å«cīṠdhanvayÄsakam|
niÅÄparyuá¹£itaá¹ dadyÄttr̥ṣá¹ÄvÄ«sarpaÅÄntayÄ||58||
paá¹Ålaá¹ picumardaá¹ ca dÄrvīṠkaá¹ukarÅhiá¹Ä«m|
yaá¹£á¹yÄhvÄá¹ trÄyamÄá¹Äá¹ ca dadyÄdvÄ«sarpaÅÄntayÄ||59||
paá¹ÅlÄdikaá¹£Äyaá¹ vÄ pibÄttriphalayÄ saha|
masÅ«ravidalairyuktaá¹ ghrÌ¥tamiÅraá¹ pradÄpayÄt||60||
paá¹ÅlapatramudgÄnÄá¹ rasamÄmalakasya ca|
pÄyayÄta ghrÌ¥tÅnmiÅraá¹ naraá¹ vÄ«sarpapÄ«á¸itam||61||
mustÄnimbapatÅlanAM candanotpalayorapi|
sArivAmalakoshIramustÄnAM vA vicakShaNaH||54||
kaShAyAn pAyayedvaidyaH siddhAn vIsarpanAshanAn|
kirAtatiktakaM lÅdhraM candanaM sadurAlabham||55||
nAgaraM padmaki~jjalkamutpalaM sabibhItakam|
madhukaM nAgapuShpaM ca dadyAdvIsarpashAntaye||56||
prapauNDarIkaM madhukaM padmaki~jjalkamutpalam|
nAgapuShpaM ca lÅdhraM ca tenaiva vidhinA pibet||57||
drAkShAM parpaTakaM shuNThIM guDUcIM dhanvayAsakam|
nishAparyuShitaM dadyAttRuShNAvIsarpashAntaye||58||
patÅlaM picumardaM ca dArvIM kaTukarÅhinim|
yaShTyAhvAM trAyamANAM ca dadyAdvIsarpashAntaye||59||
patÅladikaShAyaM vA pibettriphalayA saha|
masUravidalairyuktaM ghRutamishraM pradApayet||60||
patÅlapatramudgAnAM rasamAmalakasya ca|
pAyayeta ghRutonmishraM naraM vIsarpapIDitam||61||
The skillful physician should administer the decoctions of tested efficacy for the cure of visarpa made up of musta (Cyperus rotundus linn), nimba (Azadirachta indica) and patola (Trichosanthes dioica Roxb) or chandana (Santalum album linn) and utpal (Nymphaea nouchali) or sariva (Hemidesmus indicus), amalaki (Emblica officinalis), ushira (Vetiveria zizanioidis Linn) and musta (Cyperus rotundus linn).
Kiratatikta (Swertia chirayita), lodhra (Symplocos racemosa), chandana (Santalum album linn), duralabha (Fagonia cretica), shunthi (Zingiber officinale), padmakinjalka (Prunus cerasoides), utpala (Nymphaea nouchali), bibhitaka (Terminalia bellirica), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn) and nagapushpa (Mesua ferrea Linn), this formulation physician may administer for the alleviation of visarpa.
Prapaundrika (Nelumbo nucifera), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), padmakinjalka (Prunus cerasoides), utpala (Nymphaea nouchali), nagapuspa (Mesua ferrea Linn), and lodhra (Symplocos racemosa), should be taken by the above method.
Draksha (Vitis vinifera Linn), parpataka (Carthmus tinctorius), shunthi (Zingiber officinale), guduchi (Tinospora cordifolia) and dhanvayasa (fagonia cretica) kept for the whole night in the water (shitakashaya), should be administered to alleviate morbid thirst and visarpa.
Patola (Trichosanthes dioica Roxb.), pichumarda (Azadirachta indica), darvi (Berberis aristata), katuki (Picrorhiza kurroa), rohini (Terminalia chebula), yasti (Glycyrrhiza glabra Linn.), and trayamana (Gentiana kurroo) should be administered to alleviate visarpa.
Physician should administer patoladi kashaya with triphala (Haritaki -Terminalia chebula, Bibhitaki-Terminalia bellirica, and amalaki- Emblica officinalis) and masur (lentil pulse) mixed with ghee.
Physician should administer patola patra (Trichosanthes dioica Roxb.), mudga (green gram) and amalaki juice (Emblica officinalis) mixed with ghee. [54-61]
Formulations for dosha situated in koshtha, pitta dominant visarpa and virechana
यà¤à¥à¤ सरà¥à¤ªà¤¿à¤°à¥à¤®à¤¹à¤¾à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¤ पितà¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ निबरà¥à¤¹à¤£à¤®à¥ |
निरà¥à¤¦à¤¿à¤·à¥à¤à¤ तदपि पà¥à¤°à¤¾à¤à¥à¤à¥ ददà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¶à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤¯à¥ ||६२||
तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤à¥à¤¤à¤ सिदà¥à¤§à¤ à¤à¥à¤²à¥à¤®à¤¿à¤à¥ यदà¥à¤¦à¤¾à¤¹à¥à¤¤à¤®à¥ |
विसरà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¯à¤°à¥à¤¥à¤ ददà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤¤à¤¦à¤ªà¤¿ बà¥à¤¦à¥à¤§à¤¿à¤®à¤¾à¤¨à¥ ||६३||
तà¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ समालà¥à¤¡à¥à¤¯ सरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¾ पयसाऽपि वा |
à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤®à¥à¤¬à¥à¤¨à¤¾ वा सà¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¯ मà¥à¤¦à¥à¤µà¥à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ रसà¥à¤¨ वा ||६४||
विरà¥à¤à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤ सिदà¥à¤§à¤ वà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¨à¤¾à¤¶à¤¨à¤®à¥ |
तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤¶à¥à¤¤à¤ वाऽपि पयॠददà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤à¤¨à¤®à¥ ||६५||
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤°à¤¸à¤¸à¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤ सरà¥à¤ªà¤¿à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¤à¤¯à¤¾ सह |
पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤ विरà¥à¤à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤ विसरà¥à¤ªà¤à¥à¤µà¤°à¤¨à¤¾à¤¶à¤¨à¤®à¥ ||६६||
रसमामलà¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ वा à¤à¥à¤¤à¤®à¤¿à¤¶à¥à¤°à¤ पà¥à¤°à¤¦à¤¾à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ |
स à¤à¤µ à¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤·à¥à¤ ाय तà¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¯à¥à¤¤à¥ हितठ||६à¥||
दà¥à¤·à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¤à¥ à¤à¥à¤¯ à¤à¤¤à¤¤à¥ à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤®à¥ |68|
yacca sarpirmahÄtiktaá¹ pittakuá¹£á¹hanibarhaá¹am|
nirdiá¹£á¹aá¹ tadapi prÄjñŠdadyÄdvÄ«sarpaÅÄntayÄ||62||
trÄyamÄá¹ÄghrÌ¥taá¹ siddhaá¹ gaulmikÄ yadudÄhrÌ¥tam|
visarpÄá¹Äá¹ praÅÄntyarthaá¹ dadyÄttadapi buddhimÄn||63||
trivrÌ¥ccÅ«rá¹aá¹ samÄlÅá¸ya sarpiá¹£Ä payasÄ'pi vÄ|
gharmÄmbunÄ vÄ saá¹yÅjya mrÌ¥dvÄ«kÄnÄá¹ rasÄna vÄ||64||
virÄkÄrthaá¹ prayÅktavyaá¹ siddhaá¹ vÄ«sarpanÄÅanam|
trÄyamÄá¹ÄÅrÌ¥taá¹ vÄ'pi payÅ dadyÄdvirÄcanam||65||
triphalÄrasasaá¹yuktaá¹ sarpistrivrÌ¥tayÄ saha|
prayÅktavyaá¹ virÄkÄrthaá¹ visarpajvaranÄÅanam||66||
rasamÄmalakÄnÄá¹ vÄ ghrÌ¥tamiÅraá¹ pradÄpayÄt|
sa Äva gurukÅá¹£á¹hÄya trivrÌ¥ccÅ«rá¹ayutÅ hitaḥ||67||
dÅá¹£Ä kÅá¹£á¹hagatÄ bhÅ«ya Ätat kuryÄccikitsitam|68|
yacca sarpirmahAtiktaM pittakuShThanibarhaNam|
nirdiShTaM tadapi prAj~jo dadyAdvIsarpashAntaye||62||
trAyamANAghRutaM siddhaM gaulmike yadudAhRutam|
visarpANAM prashAntyarthaM dadyAttadapi buddhimAn||63||
trivRuccUrNaM samAloDya sarpiShA payasA~api vA|
gharmAmbunA vA saMyojya mRudvIkAnAM rasena vA||64||
virekArthaM prayoktavyaM siddhaM vIsarpanAshanam|
trAyamANAshRutaM vA~api payo dadyAdvirecanam||65||
triphalArasasaMyuktaM sarpistrivRutayA saha|
prayoktavyaM virekArthaM visarpajvaranAshanam||66||
rasamAmalakAnAM vA ghRutamishraM pradApayet|
sa eva gurukoShThAya trivRuccUrNayuto hitaH||67||
doShe koShThagate bhUya etat kuryAccikitsitam|68|
The mahatikta ghritam indicated in paittika kustha should also be given by the intelligent physician for the alleviation of visarpa.
Trayamana ghritam of tested efficacy mentioned in the treatment of gulma should be administered by the brilliant physician to alleviate visarpa.
The powder of trivritta (Operculina turpethum Linn) mixed with ghee or milk or hot water or mridvika (Vitis vinifera Linn) juice should be administered for virechana and is tested to alleviate visarpa or trayamana (Gentiana kurroo) decocted with milk should be given for virechana.
The decoction of triphala (Haritaki, Bibhitaki and Amalaki) mixed with ghee and trivritta (Operculina turpethum Linn) and used for virechana to alleviate visarpa and jwara.
The juice of amalaki (Emblica officinalis) mixed with ghee should be administered in visarpa patient of heavy bowel the same preparation mixed with trivritta (Operculina turpethum Linn) powder is beneficial.
When the morbid dosha are situated in kostha (internally), these measures should be administered.[62-67]
Formulations for dosha situated in shakha and modes of blood letting
शाà¤à¤¾à¤¦à¥à¤·à¥à¤à¥ तॠरà¥à¤§à¤¿à¤°à¥ रà¤à¥à¤¤à¤®à¥à¤µà¤¾à¤¦à¤¿à¤¤à¥ हरà¥à¤¤à¥ ||६८||
à¤à¤¿à¤·à¤à¥à¤µà¤¾à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤µà¤¿à¤¤à¤ रà¤à¥à¤¤à¤ विषाणà¥à¤¨ विनिरà¥à¤¹à¤°à¥à¤¤à¥ |
पितà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤µà¤¿à¤¤à¤ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤à¤¿à¤, à¤à¤«à¤¾à¤¨à¥à¤µà¤¿à¤¤à¤®à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤à¤¿à¤ ||६९||
यथासनà¥à¤¨à¤ विà¤à¤¾à¤°à¤¸à¥à¤¯ वà¥à¤¯à¤§à¤¯à¥à¤¦à¤¾à¤¶à¥ वा सिरामॠ|
तà¥à¤µà¤à¥à¤®à¤¾à¤à¤¸à¤¸à¥à¤¨à¤¾à¤¯à¥à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¥ रà¤à¥à¤¤à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¤¾à¤¦à¥à¤§à¤¿ à¤à¤¾à¤¯à¤¤à¥ ||à¥à¥¦||
ÅÄkhÄduá¹£á¹Ä tu rudhirÄ raktamÄvÄditÅ harÄt||68||
bhiá¹£agvÄtÄnvitaá¹ raktaá¹ viá¹£Äá¹Äna vinirharÄt|
pittÄnvitaá¹ jalaukÅbhiḥ, kaphÄnvitamalÄbubhiḥ||69||
yathÄsannaá¹ vikÄrasya vyadhayÄdÄÅu vÄ sirÄm|
tvaá¹ mÄá¹sasnÄyusaá¹ klÄdÅ raktaklÄdÄddhi jÄyatÄ||70||
shAkhAduShTe tu rudhire raktamevAdito haret||68||
bhiShagvÄtanvitaM raktaM viShANena vinirharet|
pittAnvitaM jalaukobhiH, kaphAnvitamalAbubhiH||69||
yathAsannaM vikArasya vyadhayedAshu vA sirAm|
tva~gmAMsasnAyusa~gkledo raktakledAddhi jAyate||70||
If dosha in shakha (body elements) vitiate the blood then raktamokshana should be administered at first. The physician should use vishana (deer horn) in vata dominance, jalauka (Hirudinea medicinalis) in pitta dominance and alabu (lagenaria siceraria) in kapha dominance for blood letting or physician should perform siravyadha (blood letting through vein) promptly from the adjacent vein to the affected part, without which rakta kleda (putrifying blood content) gives rise to decomposed skin, flesh and ligaments. [68-70]
External applications
ठनà¥à¤¤à¤à¤¶à¤°à¥à¤°à¥ [१] सà¤à¤¶à¥à¤¦à¥à¤§à¥ दà¥à¤·à¥ तà¥à¤µà¤à¥à¤®à¤¾à¤à¤¸à¤¸à¤à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥ |
à¤à¤¦à¤¿à¤¤à¥ वाऽलà¥à¤ªà¤¦à¥à¤·à¤¾à¤£à¤¾à¤ à¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾ बाहà¥à¤¯à¤¾ पà¥à¤°à¤µà¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¤à¥ ||à¥à¥§||
à¤à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤®à¤§à¥à¤à¤ पदà¥à¤®à¤à¤¿à¤à¥à¤à¤²à¥à¤à¤®à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥ |
नाà¤à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¤ पà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤à¥à¤à¥à¤¶à¥à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤ सà¤à¥à¤¤à¥ हितठ||à¥à¥¨||
नà¥à¤¯à¤à¥à¤°à¥à¤§à¤ªà¤¾à¤¦à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¤°à¥à¤£à¤¾à¤ à¤à¤¦à¤²à¥à¤à¤°à¥à¤à¤¸à¤à¤¯à¥à¤¤à¤¾à¤ |
बिसà¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤¶à¥à¤ लà¥à¤ªà¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤à¤¤à¤§à¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¥à¤²à¥à¤¤à¤ ||à¥à¥©||
à¤à¤¾à¤²à¥à¤¯à¤ मधà¥à¤à¤ हà¥à¤® वनà¥à¤¯à¤ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤ªà¤¦à¥à¤®à¤à¥ |
à¤à¤²à¤¾ मà¥à¤£à¤¾à¤²à¤ फलिनॠपà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤§à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¥à¤²à¥à¤¤à¤ ||à¥à¥ª||
शादà¥à¤µà¤²à¤ ठमà¥à¤£à¤¾à¤²à¤ ठशà¤à¥à¤à¤ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤®à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥ |
वà¥à¤¤à¤¸à¤¸à¥à¤¯ ठमà¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ सतणà¥à¤¡à¥à¤²à¤ ||à¥à¥«||
सारिवा पदà¥à¤®à¤à¤¿à¤à¥à¤à¤²à¥à¤à¤®à¥à¤¶à¥à¤°à¤ नà¥à¤²à¤®à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥ |
मà¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤ ा à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤ लà¥à¤§à¥à¤°à¤®à¤à¤¯à¤¾ ठपà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤®à¥ ||à¥à¥¬||
नलदठठहरà¥à¤£à¥à¤¶à¥à¤ लà¥à¤§à¥à¤°à¤ मधà¥à¤à¤ªà¤¦à¥à¤®à¤à¥ [२] |
दà¥à¤°à¥à¤µà¤¾ सरà¥à¤à¤°à¤¸à¤¶à¥à¤à¥à¤µ सà¤à¥à¤¤à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤®à¥ ||à¥à¥||
यावà¤à¤¾à¤ सà¤à¥à¤¤à¤µà¤¶à¥à¤à¥à¤µ सरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¾ सह यà¥à¤à¤¿à¤¤à¤¾à¤ |
पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥ मधà¥à¤à¤ वà¥à¤°à¤¾ सà¤à¥à¤¤à¤¾ यवसà¤à¥à¤¤à¤µà¤ ||à¥à¥®||
बलामà¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤¶à¤¾à¤²à¥à¤à¤ वà¥à¤°à¤¾à¤®à¤à¥à¤°à¥à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤®à¥ |
à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤¾à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ वà¥à¤¦à¥à¤¯à¥ मà¥à¤£à¤¾à¤²à¤ ठबिसानà¥à¤µà¤¿à¤¤à¤®à¥ ||à¥à¥¯||
यवà¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ समधà¥à¤à¤ सà¤à¥à¤¤à¤ ठपà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤®à¥ |
हरà¥à¤£à¤µà¥ मसà¥à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤ समà¥à¤¦à¥à¤à¤¾à¤ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤¶à¤¾à¤²à¤¯à¤ ||८०||
पà¥à¤¥à¤à¥ पà¥à¤¥à¤à¥ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾à¤ सà¥à¤¯à¥à¤ सरà¥à¤µà¥ वा सरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¾ सह |
पदà¥à¤®à¤¿à¤¨à¥à¤à¤°à¥à¤¦à¤®à¤ शà¥à¤¤à¥ मà¥à¤à¥à¤¤à¤¿à¤à¤ पिषà¥à¤à¤®à¥à¤µ वा ||८१||
शà¤à¥à¤à¤ पà¥à¤°à¤µà¤¾à¤²à¤ शà¥à¤à¥à¤¤à¤¿à¤°à¥à¤µà¤¾ à¤à¥à¤°à¤¿à¤à¤ वा à¤à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¥à¤²à¥à¤¤à¤®à¥ |
(पà¥à¤¥à¤à¥à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾à¤¶à¥à¤ हिता à¤à¥à¤à¥à¤¯à¤¾ विसरà¥à¤ªà¤¿à¤£à¤¾à¤®à¥ [३] ) |
पà¥à¤°à¤ªà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤ मधà¥à¤à¤ बला शालà¥à¤à¤®à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥ ||८२||
नà¥à¤¯à¤à¥à¤°à¥à¤§à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¦à¥à¤à¥à¤§à¥à¤à¥ सà¤à¥à¤¤à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤®à¥ |
बिसानि ठमà¥à¤£à¤¾à¤²à¤ ठसà¤à¥à¤¤à¤¾à¤¶à¥à¤ à¤à¤¶à¥à¤°à¥à¤à¤¾à¤ ||८३||
शतावरà¥à¤µà¤¿à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤¯à¥à¤¶à¥à¤ à¤à¤¨à¥à¤¦à¥ धà¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¥à¤²à¥à¤¤à¥ |
शà¥à¤µà¤¾à¤²à¤ नलमà¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤¾ वà¥à¤·à¤à¤°à¥à¤£à¤¿à¤à¤¾ ||८४||
à¤à¤¨à¥à¤¦à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¿à¤¶à¤¾à¤à¤ सà¤à¥à¤¤à¤ शिरà¥à¤·à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤¬à¤²à¤¾à¤à¥à¤¤à¤®à¥ [४] |
नà¥à¤¯à¤à¥à¤°à¥à¤§à¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤ªà¥à¤²à¤à¥à¤·à¤µà¥à¤¤à¤¸à¤¾à¤¶à¥à¤µà¤¤à¥à¤¥à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¥à¤ ||८५||
तà¥à¤µà¤à¥à¤à¤²à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¬à¤¹à¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¿à¤°à¥à¤à¤¿à¤ शà¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ हितमॠ|
पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾à¤ सरà¥à¤µ à¤à¤µà¥à¤¤à¥ वातपितà¥à¤¤à¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¥ [५] शà¥à¤à¤¾à¤ ||८६||
सà¤à¤«à¥ [६] तॠपà¥à¤°à¤µà¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤¿ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾à¤¨à¤ªà¤°à¤¾à¤¨à¥ हितानॠ|
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤ पदà¥à¤®à¤à¥à¤¶à¥à¤°à¤ समà¤à¥à¤à¤¾à¤ à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤®à¥ ||८à¥||
नलमà¥à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¨à¤¨à¥à¤¤à¤¾à¤ ठपà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤®à¥à¤ªà¤à¤²à¥à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ |
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤ सपà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤ ठमà¥à¤¸à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤°à¤à¥à¤µà¤§à¤ धवमॠ||८८||
à¤à¥à¤°à¤£à¥à¤à¤à¤ दà¥à¤µà¤¦à¤¾à¤°à¥ ददà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤¾à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ à¤à¤¿à¤·à¤à¥ |
à¤à¤°à¤à¥à¤µà¤§à¤¸à¥à¤¯ पतà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¿ तà¥à¤µà¤à¤ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤¾à¤¤à¤à¤¸à¥à¤¯ ठ||८९||
à¤à¤¨à¥à¤¦à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¿à¤¶à¤¾à¤à¤ à¤à¤¾à¤à¤¾à¤¹à¥à¤µà¤¾à¤ शिरà¥à¤·à¤à¥à¤¸à¥à¤®à¤¾à¤¨à¤¿ ठ|
शà¥à¤µà¤¾à¤²à¤ नलमà¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ वà¥à¤°à¤¾à¤ à¤à¤¨à¥à¤§à¤ªà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤à¥à¤à¥à¤à¤¾à¤®à¥ ||९०||
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤ मधà¥à¤à¤ वà¥à¤°à¤¾à¤ शिरà¥à¤·à¤à¥à¤¸à¥à¤®à¤¾à¤¨à¤¿ ठ|
पà¥à¤°à¤ªà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤ हà¥à¤°à¥à¤¬à¥à¤°à¤ दारà¥à¤µà¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤®à¤§à¥à¤à¤ बलामॠ||९१||
पà¥à¤¥à¤à¤¾à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤¦à¥à¤µà¤¨à¥à¤¦à¥à¤µà¤¶à¤ सरà¥à¤µà¤¶à¥à¤½à¤ªà¤¿ वा |
पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾à¤ सरà¥à¤µ à¤à¤µà¥à¤¤à¥ दà¥à¤¯à¤¾à¤ सà¥à¤µà¤²à¥à¤ªà¤à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¥à¤²à¥à¤¤à¤¾à¤ ||९२||
वातपितà¥à¤¤à¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¥ यॠतॠपà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤¤à¤¾à¤§à¤¿à¤à¤¾à¤ |
à¤à¥à¤¤à¥à¤¨ शतधà¥à¤¤à¥à¤¨ पà¥à¤°à¤¦à¤¿à¤¹à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ à¤à¥à¤µà¤²à¥à¤¨ वा ||९३||
à¤à¥à¤¤à¤®à¤£à¥à¤¡à¥à¤¨ शà¥à¤¤à¥à¤¨ पयसा मधà¥à¤à¤¾à¤®à¥à¤¬à¥à¤¨à¤¾ |
पà¤à¥à¤à¤µà¤²à¥à¤à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥à¤£ सà¥à¤à¤¯à¥à¤à¥à¤à¥à¤¤à¤²à¥à¤¨ वा ||९४||
वातासà¥à¤à¥à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤¬à¤¹à¥à¤²à¤ विसरà¥à¤ªà¤ बहà¥à¤¶à¥ à¤à¤¿à¤·à¤à¥ |
सà¥à¤à¤¨à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾ यॠत à¤à¤µ à¤à¥à¤¤à¤¸à¤¾à¤§à¤¨à¤¾à¤ ||९५||
तॠà¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¯à¥à¤à¤¾ वà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤µà¥à¤°à¤£à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¨à¤¾à¤ |
दà¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤¸à¥à¤µà¤°à¤¸à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤ ठà¤à¥à¤¤à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¥à¤°à¤£à¤°à¥à¤ªà¤£à¤®à¥ ||९६||
दारà¥à¤µà¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤®à¤§à¥à¤à¤ लà¥à¤§à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤¶à¤°à¤ à¤à¤¾à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¨à¤®à¥ |
पà¤à¥à¤²à¤ पिà¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤¶à¥à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ मधà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¥ ||९à¥||
à¤à¤¤à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤à¥à¤·à¤¾à¤²à¤¨à¤ सरà¥à¤ªà¤¿à¤°à¥à¤µà¥à¤°à¤£à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤®à¥ |
पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾à¤ सरà¥à¤µ à¤à¤µà¥à¤¤à¥ à¤à¤°à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤ समà¥à¤ªà¥à¤°à¤¸à¤¾à¤¦à¤¨à¤¾à¤ [१] ||९८||
antaḥÅarÄ«rÄ [1] saá¹ÅuddhÄ dÅá¹£Ä tvaá¹ mÄá¹sasaá¹ÅritÄ|
ÄditÅ vÄ'lpadÅá¹£Äá¹Äá¹ kriyÄ bÄhyÄ pravaká¹£yatÄ||71||
udumbaratvaṠmadhukaṠpadmakiñjalkamutpalam|
nÄgapuá¹£paá¹ priyaá¹ guÅca pradÄhaḥ saghrÌ¥tÅ hitaḥ||72||
nyagrÅdhapÄdÄstaruá¹Äḥ kadalÄ«garbhasaá¹yutÄḥ|
bisagranthiÅca lÄpaḥ syÄcchatadhautaghrÌ¥tÄplutaḥ||73||
kÄlÄ«yaá¹ madhukaá¹ hÄma vanyaá¹ candanapadmakau|
ÄlÄ mrÌ¥á¹Älaá¹ phalinÄ« pralÄpaḥ syÄddhrÌ¥tÄplutaḥ||74||
ÅÄdvalaá¹ ca mrÌ¥á¹Älaá¹ ca Åaá¹ khaá¹ candanamutpalam|
vÄtasasya ca mÅ«lÄni pradÄhaḥ syÄt sataá¹á¸ulaḥ||75||
sÄrivÄ padmakiñjalkamuÅÄ«raá¹ nÄ«lamutpalam|
mañjiá¹£á¹hÄ candanaá¹ lÅdhramabhayÄ ca pralÄpanam||76||
naladaá¹ ca harÄá¹uÅca lÅdhraá¹ madhukapadmakau [2] |
dÅ«rvÄ sarjarasaÅcaiva saghrÌ¥taá¹ syÄt pralÄpanam||77||
yÄvakÄḥ saktavaÅcaiva sarpiá¹£Ä saha yÅjitÄḥ|
pradÄhÅ madhukaá¹ vÄ«rÄ saghrÌ¥tÄ yavasaktavaḥ||78||
balÄmutpalaÅÄlÅ«kaá¹ vÄ«rÄmagurucandanam|
kuryÄdÄlÄpanaá¹ vaidyÅ mrÌ¥á¹Älaá¹ ca bisÄnvitam||79||
yavacÅ«rá¹aá¹ samadhukaá¹ saghrÌ¥taá¹ ca pralÄpanam|
harÄá¹avÅ masurÄÅca samudgÄḥ ÅvÄtaÅÄlayaḥ||80||
prÌ¥thak prÌ¥thak pradÄhÄḥ syuḥ sarvÄ vÄ sarpiá¹£Ä saha|
padminÄ«kardamaḥ ÅÄ«tÅ mauktikaá¹ piá¹£á¹amÄva vÄ||81||
Åaá¹ khaḥ pravÄlaḥ ÅuktirvÄ gairikaá¹ vÄ ghrÌ¥tÄplutam|
(prÌ¥thagÄtÄ pradÄhÄÅca hitÄ jñÄyÄ visarpiá¹Äm [3] )|
prapauá¹á¸arÄ«kaá¹ madhukaá¹ balÄ ÅÄlÅ«kamutpalam||82||
nyagrÅdhapatradugdhÄ«kÄ saghrÌ¥taá¹ syÄt pralÄpanam|
bisÄni ca mrÌ¥á¹Älaá¹ ca saghrÌ¥tÄÅca kaÅÄrukÄḥ||83||
ÅatÄvarÄ«vidÄryÅÅca kandau dhautaghrÌ¥tÄplutau|
ÅaivÄlaá¹ nalamÅ«lÄni gÅjihvÄ vr̥ṣakará¹ikÄ||84||
indrÄá¹iÅÄkaá¹ saghrÌ¥taá¹ ÅirīṣatvagbalÄghrÌ¥tam [4] |
nyagrÅdhÅdumbaraplaká¹£avÄtasÄÅvatthapallavaiḥ||85||
tvakkalkairbahusarpirbhiḥ ÅÄ«tairÄlÄpanaá¹ hitam|
pradÄhÄḥ sarva ÄvaitÄ vÄtapittÅlbaá¹Ä [5] ÅubhÄḥ||86||
sakaphÄ [6] tu pravaká¹£yÄmi pradÄhÄnaparÄn hitÄn|
triphalÄá¹ padmakÅÅÄ«raá¹ samaá¹ gÄá¹ karavÄ«rakam||87||
nalamÅ«lÄnyanantÄá¹ ca pradÄhamupakalpayÄt|
khadiraá¹ saptapará¹aá¹ ca mustÄmÄragvadhaá¹ dhavam||88||
kuraá¹á¹akaá¹ dÄvadÄru dadyÄdÄlÄpanaá¹ bhiá¹£ak|
Äragvadhasya patrÄá¹i tvacaá¹ ÅlÄá¹£mÄtakasya ca||89||
indrÄá¹iÅÄkaá¹ kÄkÄhvÄá¹ ÅirīṣakusumÄni ca|
ÅaivÄlaá¹ nalamÅ«lÄni vÄ«rÄá¹ gandhapriyaá¹ gukÄm||90||
triphalÄá¹ madhukaá¹ vÄ«rÄá¹ ÅirīṣakusumÄni ca|
prapauá¹á¸arÄ«kaá¹ hrÄ«bÄraá¹ dÄrvÄ«tvaá¹ madhukaá¹ balÄm||91||
prÌ¥thagÄlÄpanaá¹ kuryÄddvandvaÅaḥ sarvaÅÅ'pi vÄ|
pradÄhÄḥ sarva ÄvaitÄ dÄyÄḥ svalpaghrÌ¥tÄplutÄḥ||92||
vÄtapittÅlbaá¹Ä yÄ tu pradÄhÄstÄ ghrÌ¥tÄdhikÄḥ|
ghrÌ¥tÄna ÅatadhautÄna pradihyÄt kÄvalÄna vÄ||93||
ghrÌ¥tamaá¹á¸Äna ÅÄ«tÄna payasÄ madhukÄmbunÄ|
pañcavalkakaá¹£ÄyÄá¹a sÄcayÄcchÄ«talÄna vÄ||94||
vÄtÄsrÌ¥kpittabahulaá¹ visarpaá¹ bahuÅÅ bhiá¹£ak|
sÄcanÄstÄ pradÄhÄ yÄ ta Äva ghrÌ¥tasÄdhanÄḥ||95||
tÄ cÅ«rá¹ayÅgÄ vÄ«sarpavraá¹ÄnÄmavacÅ«rá¹anÄḥ|
dÅ«rvÄsvarasasiddhaá¹ ca ghrÌ¥taá¹ syÄdvraá¹arÅpaá¹am||96||
dÄrvÄ«tvaá¹ madhukaá¹ lÅdhraá¹ kÄÅaraá¹ cÄvacÅ«rá¹anam|
paá¹Ålaḥ picumardaÅca triphalÄ madhukÅtpalÄ||97||
Ätat praká¹£Älanaá¹ sarpirvraá¹acÅ«rá¹aá¹ pralÄpanam|98|
antaHsharIre [1] saMshuddhe doShe tva~gmAMsasaMshrite|
Adito vA~alpadÅá¹£aNAM kriyA bAhyA pravakShyate||71||
udumbaratva~gmadhukaM padmaki~jjalkamutpalam|
nAgapuShpaM priya~ggushca pradehaH saghRuto hitaH||72||
nyagrodhapAdAstaruNAH kadalIgarbhasaMyutAH|
bisagranthishca lepaH syAcchatadhautaghRutAplutaH||73||
kAlIyaM madhukaM hema vanyaM candanapadmakau|
elA mRuNAlaM phalinI pralepaH syAddhRutAplutaH||74||
shAdvalaM ca mRuNAlaM ca sha~gkhaM candanamutpalam|
vetasasya ca mUlAni pradehaH syAt sataNDulaH||75||
sArivA padmaki~jjalkamushIraM nIlamutpalam|
ma~jjiShThA candanaM lÅdhramabhayA ca pralepanam||76||
naladaM ca hareNushca lÅdhraM madhukapadmakau [2] |
dUrvA sarjarasashcaiva saghRutaM syAt pralepanam||77||
yAvakAH saktavashcaiva sarpiShA saha yojitAH|
pradeho madhukaM vIrA saghRutA yavasaktavaH||78||
balAmutpalashAlUkaM vIrAmagurucandanam|
kuryAdAlepanaM vaidyo mRuNAlaM ca bisAnvitam||79||
yavacUrNaM samadhukaM saghRutaM ca pralepanam|
hareNavo masurAshca samudgAH shvetashAlayaH||80||
pRuthak pRuthak pradehAH syuH sarve vA sarpiShA saha|
padminIkardamaH shIto mauktikaM piShTameva vA||81||
sha~gkhaH pravAlaH shuktirvA gairikaM vA ghRutAplutam|
(pRuthagete pradehAshca hitA j~jeyA visarpiNAm [3] )|
prapauNDarIkaM madhukaM balA shAlUkamutpalam||82||
nyagrodhapatradugdhIke saghRutaM syAt pralepanam|
bisAni ca mRuNAlaM ca saghRutAshca kasherukAH||83||
shatAvarIvidAryoshca kandau dhautaghRutAplutau|
shaivAlaM nalamUlAni gojihvA vRuShakarNikA||84||
indrANishAkaM saghRutaM shirIShatvagbalAghRutam [4] |
nyagrodhodumbaraplakShavetasAshvatthapallavaiH||85||
tvakkalkairbahusarpirbhiH shItairAlepanaM hitam|
pradehAH sarva evaite vÄtapittolbaNe [5] shubhAH||86||
sakaphe [6] tu pravakShyAmi pradehAnaparAn hitAn|
triphalAM padmakoshIraM sama~ggAM karavIrakam||87||
nalamUlAnyanantAM ca pradehamupakalpayet|
khadiraM saptaparNaM ca mustÄmAragvadhaM dhavam||88||
kuraNTakaM devadAru dadyAdAlepanaM bhiShak|
Aragvadhasya patrANi tvacaM shleShmAtakasya ca||89||
indrANishAkaM kAkAhvAM shirIShakusumAni ca|
shaivAlaM nalamUlAni vIrAM gandhapriya~ggukAm||90||
triphalAM madhukaM vIrAM shirIShakusumAni ca|
prapauNDarIkaM hrIberaM dArvItva~gmadhukaM balAm||91||
pRuthagAlepanaM kuryAddvandvashaH sarvasho~api vA|
pradehAH sarva evaite deyAH svalpaghRutAplutAH||92||
vÄtapittolbaNe ye tu pradehAste ghRutAdhikAH|
ghRutena shatadhautena pradihyAt kevalena vA||93||
ghRutamaNDena shItena payasA madhukAmbunA|
pa~jcavalkakaShAyeNa secayecchItalena vA||94||
vÄtasRukpittabahulaM visarpaM bahusho bhiShak|
secanAste pradehA ye ta eva ghRutasAdhanAH||95||
te cUrNayÅga vIsarpavraNAnAmavacUrNanAH|
dUrvAsvarasasiddhaM ca ghRutaM syAdvraNaropaNam||96||
dArvItva~gmadhukaM lÅdhraM kesharaM cAvacUrNanam|
patÅlaH picumardashca triphalA madhukotpale||97||
etat prakShAlanaM sarpirvraNacUrNaM pralepanam|98|
After the body is cleansed internally (systemic) and morbid dosha remains in the skin and flesh (external tissues), or dosha morbidity is little, the external treatment to be carried out will now be described.
The bark of udumbara (Ficus glomerata), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), padmakinjalka (Prunas cerasoides), utpala (Nymphaea nouchali), nagapuspa (Mesua ferrea Linn) and priyangu (Callicarpa macrophylla) mixed with ghee and applied externally as pradeha and is beneficial.
The tender adventitious roots of nyagrodha (Ficus bengalensis Linn), pith of kadali (Musa paradisiaca Linn.) and rhizome of lotus should be mixed with ghee washed hundred times and is applied externally as a lepa.
The kaliyaka (Santalum album Linn), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), hema (calophyllum inophyllum), vanya (cyperus esculentus), chandana (Santalum album Linn), padmaka (Prunas cerasoides), ela (Elettaria cardamomum), mrnala (Nelumbo nucifera) and phalini (Callicarpa macrophylla) should be mixed with ghee and is applied externally as a pralepa.
The roots shadvala (Elymus repens), mrnala (Nelumbo nucifera), shankha (conch shells), chandana (Santalum album Linn), utpala (Nymphaea nouchali), vetas (Salix caprea Linn) and tandula (rice) should be applied externally as a pradeha. Sariva (Hemidesmus indicus), padmakinjalka (Prunas cerasoides), ushira (Vetiveria zizanioidis), nila utpala (Nymphaea caerulea), manjistha (Rubia cordifolia), chandana (Santalum album Linn), lodhra (symplocos racemosa) and abhaya (Terminalia chebula) should be applied externally as pralepa.
Nalada (Vetiveria zizanioidis), harenu (Vitex negundo Linn), lodhra (Symplocos racemosa), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), padmaka (Prunas cerasoides), durva (Cynodon dactylon) and sarjarasa (Shorea robusta) should be mixed with ghee and used externally as a pralepa.
The gruel prepared of barley or roasted flour of cereals should be mixed with ghee and also madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), vira (Pueraria tuberose) and yavasaktu mixed with ghee should be used externally as a pradeha.
The physician should use mixture of bala (Sida cordifolia Linn), utpala (Nymphaea nouchali), shaluka (Asparagus racemosus), vira (Pueraria tuberose), aguru (Aquilaria agallocha), chandana (Santalum album Linn), mrnala (stalk) and bisa (tubers of Nelumbo nucifera) externally as alepan (local application as a smear or thick paste or coating).
The powder of barley mixed with honey and ghee should be used externally as a pralepa (application as thin paste).
Harenu (Pisum sativum), masura (Lens culinaris), mudga (Vigna radiata) and white shali rice should be mixed with ghee individually or in combination and used externally as a pradeha (application as a poultice).
The cooling mud at the root of lotus, pearls or rice flour or conch shells, coral, oyster shell and ochre should be mixed with ghee separately and beneficial externally as a pradeha in visarpa.
Prapaundarika (Nelumbo nucifera), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), bala (Sida cordifolia), shaluka (Asparagus racemosus), utpala (Nymphaea nouchali), nyagrodha (Ficus bengalensis Linn) and dugdhika (Euphorbia hirta Linn.) mixed with ghee should be used externally as a pralepan.
The bisa (lotus fibres), mrnala (lotus stalks) and kasheruka (Cyperus esculentus) mixed with ghee. The shatavari (Asparagus racemosus) and vidarikand (Pueraria tuberose) mixed with washed ghee.
The shaival (moss), root of nala (phragmites australis), gojihva (Amorphophallus paeoniifolius), vrsa karnika (Calystegia soldanella) and indranishaka (Vitex agnus-castus) mixed with ghee.
The bark of sirisa (Albizzia lebbeck) and bala (Sida cordifolia Linn) mixed with ghee. Nyagrodha (Ficus bengalensis Linn), udumbar (Ficus glomerata), plaksha (Ficus sycomorus), vetas (Salix caprea Linn), asvattha (Ficus religiosa) leaves and bark mixed with ample ghee used as a cold alepan is beneficial.
All these external applications are beneficial in vata pitta predominant visarpa.
Other external applications useful in kapha predominant visarpa will be described here after. Triphala (haritaki, bibhitaki and amalaki), padmaka (Prunas cerasoides), usir (Vetiveria zizanioidis Linn), samanga (Mimosa pudica), karviraka (Nerium indicum), root of nala (Phragmites australis) and ananta (hemidesmus indicus) should be used externally as a pradeha.
Khadira (Acacia catechu), saptaparna (Alstonia scholaris), musta (Cyperus rotundus linn), aragvadha (Cassia fistula Linn), dhava (Anogeissus latifolia, Wall). Kurantaka (Lawsonia inermis) and devdaru (Cedrus deodar) should be applied externally as a pradeha.
Aragvadha leaves (Cassia fistula Linn.) and sleshmantak bark (Cordia dichotoma), indrani shak (Vitex negundo Linn), kakahva (Canvalia gladiata) and sirisa flowers (Albizia lebbeck Linn.), saivala (Spirogyra maxima) root of nala (Phragmites australis), veera (Pueraria tuberose) and gandpriyangu (Callicarpa macrophylla), triphala (Haritaki, Bibhitaki and Amalaki), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), prapaundrika (nelumbo nucifera), hribera (Pavonia odorata), bark of darvi (Berberis aristata), and bala (Sida cordifolia Linn.) - these should be applied singly, dually or collectively as a pradeha. All these external applications should be mixed with small quantity of ghee. In vata pitta predominant condition these preparations should be mixed with profuse quantity of ghee.
The applications of shatdhaut ghrita as pradeha or effuse with cold ghee scum, or cold milk or cold decoction of madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), or panchavalka (bark of nygrodha, udumbara, asvattha, plaksa and vetasa), the physician should use frequently in vata, rakta and pitta predominant visarpa.
The external application mentioned as pradeha may also be used for sprinkling or for preparation ghrita yoga or churna yoga used for dusting in wounds of visarpa, ghee cooked with durva juice promotes wound healing.
Bark of daruharidra (Berberis aristata), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn), lodhra (Symplocos racemosa) and keshara (Crocus sativus Linn), powder may be used for dusting the ulcers. Patola (Trichosanthes dioica Roxb), pichumarda (Azadirachta indica), triphala (haritaki, bibhitaki and amalaki), madhuka (Glycyrrhiza glabra Linn) and utpala (Nymphaea nouchali), these ingredients may be used to prepare decoction for cleansing the ulcers or to prepare ghrita or to prepare powder for dusting the ulcers or to prepare pralepa.
All these external applications as pradeha should be used for samprasadana (cleansing and pacifying the blood). [71-98]
Guidelines for local application and its types
à¤à¥à¤·à¤£à¥ à¤à¥à¤·à¤£à¥ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤ पà¥à¤°à¥à¤µà¤®à¥à¤¦à¥à¤§à¥à¤¤à¥à¤¯ लà¥à¤ªà¤¨à¤®à¥ |
ठधावनà¥à¤¦à¥à¤§à¥à¤¤à¥ पà¥à¤°à¥à¤µà¥ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾ बहà¥à¤¶à¥à¤½à¤à¤¨à¤¾à¤ ||९९||
दà¥à¤¯à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¾à¤ à¤à¤«à¤à¥ परà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¾à¤¨à¥à¤¦à¥à¤§à¥à¤¤à¥ à¤à¤¨à¤¾à¤ |
तà¥à¤°à¤¿à¤à¤¾à¤à¤¾à¤à¥à¤à¥à¤·à¥à¤ मातà¥à¤°à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤ à¤à¤²à¥à¤à¤ªà¥à¤·à¤¿à¤¤à¤ ||१००||
नातिसà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¥ न रà¥à¤à¥à¤·à¤¶à¥à¤ न पिणà¥à¤¡à¥ न दà¥à¤°à¤µà¤ समठ|
न ठपरà¥à¤¯à¥à¤·à¤¿à¤¤à¤ लà¥à¤ªà¤ à¤à¤¦à¤¾à¤à¤¿à¤¦à¤µà¤à¤¾à¤°à¤¯à¥à¤¤à¥ ||१०१||
न ठतà¥à¤¨à¥à¤µ लà¥à¤ªà¥à¤¨ पà¥à¤¨à¤°à¥à¤à¤¾à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ |
à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¶à¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ सà¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤à¤¾à¤µà¤¾à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¯à¥à¤¤à¥ ||१०२||
लà¥à¤ªà¥ हà¥à¤¯à¥à¤ªà¤°à¤¿ पà¤à¥à¤à¤¸à¥à¤¯ à¤à¥à¤¤à¤ सà¥à¤µà¥à¤¦à¤¯à¤¤à¤¿ वà¥à¤°à¤£à¤®à¥ |
सà¥à¤µà¥à¤¦à¤à¤¾à¤ पिडà¤à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¯ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤¶à¥à¤à¥à¤µà¥à¤ªà¤à¤¾à¤¯à¤¤à¥ ||१०३||
à¤à¤ªà¤°à¥à¤¯à¥à¤ªà¤°à¤¿ लà¥à¤ªà¤¸à¥à¤¯ लà¥à¤ªà¥ यदà¥à¤¯à¤µà¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤¤à¥ |
तानà¥à¤µ दà¥à¤·à¤¾à¤à¥à¤à¤¨à¤¯à¥à¤¤à¥ पà¤à¥à¤à¤¸à¥à¤¯à¥à¤ªà¤°à¤¿ यानॠà¤à¥à¤¤à¤ ||१०४||
ठतिसà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¥à¤½à¤¤à¤¿à¤¦à¥à¤°à¤µà¤¶à¥à¤ लà¥à¤ªà¥ यदà¥à¤¯à¤µà¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤¤à¥ |
तà¥à¤µà¤à¤¿ न शà¥à¤²à¤¿à¤·à¥à¤¯à¤¤à¥ समà¥à¤¯à¤à¥à¤¨ दà¥à¤·à¤ शमयतà¥à¤¯à¤ªà¤¿ ||१०५||
तनà¥à¤µà¤¾à¤²à¤¿à¤ªà¥à¤¤à¤ न à¤à¥à¤°à¥à¤µà¥à¤¤ सà¤à¤¶à¥à¤·à¥à¤à¥ हà¥à¤¯à¤¾à¤ªà¥à¤à¤¾à¤¯à¤¤à¥ |
न à¤à¥à¤·à¤§à¤¿à¤°à¤¸à¥ वà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¿à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤ªà¥à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¯à¤ªà¤¿ ठशà¥à¤·à¥à¤¯à¤¤à¤¿ ||१०६||
तनà¥à¤µà¤¾à¤²à¤¿à¤ªà¥à¤¤à¥à¤¨ यॠदà¥à¤·à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤µ à¤à¤¨à¤¯à¥à¤¦à¥à¤à¥à¤¶à¤®à¥ |
सà¤à¤¶à¥à¤·à¥à¤à¤ पà¥à¤¡à¤¯à¥à¤¦à¥à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¿à¤ निà¤à¤¸à¥à¤¨à¥à¤¹à¥ हà¥à¤¯à¤µà¤à¤¾à¤°à¤¿à¤¤à¤ ||१०à¥||
pradÄhÄḥ sarva ÄvaitÄ kartavyÄḥ samprasÄdanÄḥ [1] ||98||
ká¹£aá¹Ä ká¹£aá¹Ä prayÅktavyÄḥ pÅ«rvamuddhrÌ¥tya lÄpanam|
adhÄvanÅddhrÌ¥tÄ pÅ«rvÄ pradÄhÄ bahuÅÅ'ghanÄḥ||99||
dÄyÄḥ pradÄhÄḥ kaphajÄ paryÄdhÄnÅddhrÌ¥tÄ ghanÄḥ|
tribhÄgÄá¹ guá¹£á¹hamÄtraḥ syÄt pralÄpaḥ kalkapÄá¹£itaḥ||100||
nÄtisnigdhÅ na rÅ«ká¹£aÅca na piá¹á¸Å na dravaḥ samaḥ|
na ca paryuá¹£itaá¹ lÄpaá¹ kadÄcidavacÄrayÄt||101||
na ca tÄnaiva lÄpÄna punarjÄtu pralÄpayÄt|
klÄdavÄ«sarpaÅÅ«lÄni sÅá¹£á¹ÄbhÄvÄt pravartayÄt||102||
lÄpÅ hyupari paá¹á¹asya krÌ¥taḥ svÄdayati vraá¹am|
svÄdajÄḥ piá¸akÄstasya kaá¹á¸Å«ÅcaivÅpajÄyatÄ||103||
uparyupari lÄpasya lÄpÅ yadyavacÄryatÄ|
tÄnÄva dÅá¹£ÄñjanayÄt paá¹á¹asyÅpari yÄn krÌ¥taḥ||104||
atisnigdhÅ'tidravaÅca lÄpÅ yadyavacÄryatÄ|
tvaci na Åliá¹£yatÄ samyaá¹ na dÅá¹£aá¹ Åamayatyapi||105||
tanvÄliptaá¹ na kurvÄ«ta saá¹Åuá¹£kÅ hyÄpuá¹ÄyatÄ|
na cauá¹£adhirasÅ vyÄdhiá¹ prÄpnÅtyapi ca Åuá¹£yati||106||
tanvÄliptÄna yÄ dÅá¹£ÄstÄnÄva janayÄdbhrÌ¥Åam|
saá¹Åuá¹£kaḥ pÄ«á¸ayÄdvyÄdhiá¹ niḥsnÄhÅ hyavacÄritaḥ||107||
pradehAH sarva evaite kartavyAH samprasAdanAH [1] ||98||
kShaNe kShaNe prayoktavyAH pUrvamuddhRutya lepanam|
adhAvanoddhRute pUrve pradehA bahusho~aghanAH||99||
deyAH pradehAH kaphaje paryAdhAnoddhRute ghanAH|
tribhAgA~gguShThamAtraH syAt pralepaH kalkapeShitaH||100||
nAtisnigdho na rūkṣashca na piNDo na dravaH samaH|
na ca paryuShitaM lepaM kadAcidavacArayet||101||
na ca tenaiva lepena punarjAtu pralepayet|
kledavIsarpashUlAni soShNAbhAvAt pravartayet||102||
lepo hyupari paTTasya kRutaH svedayati vraNam|
svedajAH piDakAstasya kaNDUshcaivopajAyate||103||
uparyupari lepasya lepo yadyavacAryate|
tAneva dÅá¹£a~jjanayet paTTasyopari yAn kRutaH||104||
atisnigdho~atidravashca lepo yadyavacAryate|
tvaci na shliShyate samya~gna dÅá¹£aM shamayatyapi||105||
tanvAliptaM na kurvIta saMshuShko hyApuTAyate|
na cauShadhiraso vyAdhiM prApnotyapi ca shuShyati||106||
tanvAliptena ye dÅá¹£astAneva janayedbhRusham|
saMshuShkaH pIDayedvyAdhiM niHsneho hyavacAritaH||107||
These lepa (local applications of pastes) are to be used repeatedly after removing the previous applied lepa.
Thin predeha should be applied as thick paste repeatedly after removing the previous one, but without washing it.
In kaphaja visarpa, pradeha should be repeatedly applied as thick paste after removing the previous dried paste.
The pralepa should be prepared as kalka (micronized paste) and applied of thickness equal to one third of the thumb.
A pralepa should be neither too unctuous nor too dry, neither too solid nor too liquid, but of the right consistency.
The stale lepa should never be used for application; the previously used lepa should not be used again for application, because it causes accumulation of heat leading to kleda (putrification), visarpa (spread of disease) and pain.
The pralepa smeared over a piece of cloth, and that cloth is used for application on wound, it sudates the wound and consequently swedaja pidaka (boils) and itching are induced.
If the pralepa is applied without removing the previous pralepa, it produces same adverse effects as those mentioned above in the case of applications over the bandage.
The pralepa applied externally that is either too unctuous or too fluid does not adhere properly and therefore cannot alleviate the diseased condition.
Thin lepa should not be applied because while drying develops cracks and medicinal property of lepa does not penetrates properly in the affected part as it dries up quickly.
If the pralepa is applied without mixing ghee, it produces same but in excess adverse effects as described for thin pralepa. While getting dried up this pralepa leads to aggravation of disease manifestation. [99-107]
Diet recipes for treatment of visarpa
ठनà¥à¤¨à¤ªà¤¾à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ वà¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤¿ विसरà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¾à¤ निवà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¯à¥ |
लà¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤à¥à¤¯à¥ हितॠमनà¥à¤¥à¥ रà¥à¤à¥à¤·à¤ सà¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¤¶à¤°à¥à¤à¤°à¤ ||१०८||
मधà¥à¤°à¤ à¤à¤¿à¤à¥à¤à¤¿à¤¦à¤®à¥à¤²à¥ वा दाडिमामलà¤à¤¾à¤¨à¥à¤µà¤¿à¤¤à¤ |
सपरà¥à¤·à¤à¤®à¥à¤¦à¥à¤µà¥à¤à¤ सà¤à¤°à¥à¤à¥à¤°à¤ शà¥à¤¤à¤¾à¤®à¥à¤¬à¥à¤¨à¤¾ ||१०९||
तरà¥à¤ªà¤£à¥à¤°à¥à¤¯à¤µà¤¶à¤¾à¤²à¥à¤¨à¤¾à¤ ससà¥à¤¨à¥à¤¹à¤¾ à¤à¤¾à¤µà¤²à¥à¤¹à¤¿à¤à¤¾ |
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¶à¤¾à¤²à¥à¤¨à¤¾à¤ यà¥à¤·à¥à¤°à¥à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤¤ à¤à¥à¤à¤¨à¤®à¥ ||११०||
मà¥à¤¦à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¸à¥à¤°à¤¾à¤à¤¶à¥à¤à¤£à¤à¤¾à¤¨à¥ यà¥à¤·à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤®à¥à¤ªà¤à¤²à¥à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ |
ठनमà¥à¤²à¤¾à¤¨à¥ दाडिमामà¥à¤²à¤¾à¤¨à¥ वा पà¤à¥à¤²à¤¾à¤®à¤²à¤à¥à¤ सह ||१११||
à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤ ठमाà¤à¤¸à¤¾à¤¨à¤¾à¤ रसाà¤à¤¸à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¯à¥à¤ªà¤à¤²à¥à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ |
रà¥à¤à¥à¤·à¤¾à¤¨à¥ परà¥à¤·à¤à¤¦à¥à¤°à¤¾à¤à¥à¤·à¤¾à¤¦à¤¾à¤¡à¤¿à¤®à¤¾à¤®à¤²à¤à¤¾à¤¨à¥à¤µà¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¥ ||११२||
रà¤à¥à¤¤à¤¾à¤ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤¾ महाहà¥à¤µà¤¾à¤¶à¥à¤ शालयठषषà¥à¤à¤¿à¤à¥à¤ सह |
à¤à¥à¤à¤¨à¤¾à¤°à¥à¤¥à¥ पà¥à¤°à¤¶à¤¸à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ सà¥à¤ªà¤°à¤¿à¤¸à¥à¤°à¥à¤¤à¤¾à¤ ||११३||
यवà¤à¥à¤§à¥à¤®à¤¶à¤¾à¤²à¥à¤¨à¤¾à¤ सातà¥à¤®à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¥à¤µ पà¥à¤°à¤¦à¤¾à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ |
यà¥à¤·à¤¾à¤ नातà¥à¤¯à¥à¤à¤¿à¤¤à¤ शालिरà¥à¤¨à¤°à¤¾ यॠठà¤à¤«à¤¾à¤§à¤¿à¤à¤¾à¤ ||११४||
annapÄnÄni vaká¹£yÄmi visarpÄá¹Äá¹ nivrÌ¥ttayÄ|
laá¹ ghitÄbhyÅ hitÅ manthÅ rÅ«ká¹£aḥ saká¹£audraÅarkaraḥ||108||
madhuraḥ kiñcidamlÅ vÄ dÄá¸imÄmalakÄnvitaḥ|
saparūṣakamrÌ¥dvÄ«kaḥ sakharjÅ«raḥ ÅrÌ¥tÄmbunÄ||109||
tarpaá¹airyavaÅÄlÄ«nÄá¹ sasnÄhÄ cÄvalÄhikÄ|
jÄ«rá¹Ä purÄá¹aÅÄlÄ«nÄá¹ yūṣairbhuñjÄ«ta bhÅjanam||110||
mudgÄnmasÅ«rÄá¹Åcaá¹akÄn yūṣÄrthamupakalpayÄt|
anamlÄn dÄá¸imÄmlÄn vÄ paá¹ÅlÄmalakaiḥ saha||111||
jÄá¹ galÄnÄá¹ ca mÄá¹sÄnÄá¹ rasÄá¹stasyÅpakalpayÄt|
rÅ«ká¹£Än parūṣakadrÄká¹£ÄdÄá¸imÄmalakÄnvitÄn||112||
raktÄḥ ÅvÄtÄ mahÄhvÄÅca ÅÄlayaḥ á¹£aá¹£á¹ikaiḥ saha|
bhÅjanÄrthÄ praÅasyantÄ purÄá¹Äḥ suparisrutÄḥ||113||
yavagÅdhÅ«maÅÄlÄ«nÄá¹ sÄtmyÄnyÄva pradÄpayÄt|
yÄá¹£Äá¹ nÄtyucitaḥ ÅÄlirnarÄ yÄ ca kaphÄdhikÄḥ||114||
annapAnAni vakShyAmi visarpANAM nivRuttaye|
la~gghitebhyo hito mantho rūkṣaH sakShaudrasharkaraH||108||
madhuraH ki~jcidamlo vA dADimAmalakAnvitaH|
saparUShakamRudvIkaH sakharjUraH shRutAmbunA||109||
tarpaNairyavashAlInAM sasnehA cAvalehikA|
jIrNe purANashAlInAM yUShairbhu~jjIta bhojanam||110||
mudgAnmasUrAMshcaNakAn yUShArthamupakalpayet|
anamlAn dADimAmlAn vA patÅlamalakaiH saha||111||
jA~ggalAnAM ca mAMsAnAM rasAMstasyopakalpayet|
rūkṣan parUShakadrAkShAdADimAmalakAnvitAn||112||
raktAH shvetA mahAhvAshca shAlayaH ShaShTikaiH saha|
bhojanArthe prashasyante purANAH suparisrutAH||113||
yavagodhUmashAlInAM sAtmyAnyeva pradApayet|
yeShAM nAtyucitaH shAlirnarA ye ca kaphAdhikAH||114||
The diet regimen helps to alleviate visarpa is described here after.
In the beginning langhana (fasting therapy) should be given. There after use of mantha (roasted flour mixed with water in specific proportion and kept for specific time) is beneficial. The mantha should be without unctus ingredients and added with honey and sugar. It becomes sweet sour in taste due to mixing of dadima (Punica granatum Linn.) or amalaki (Emblica officinalis) and parushaka or mrdvika (Vitis vinifera Linn) or kharjura (Phoenix sylvestris) and boiled water should be used to prepare mantha.
Thereafter linctus made of the flour of roasted barley and shali rice and mixed with ghee should be given in the form of avalehika. After digestion of avalehika, one should take old shali rice with soup of green gram or lentils or Bengal gram, soured or not soured with pomegranates and added with patola (Trichosanthes dioica Roxb) and amalaki. He may also take meat soup of wild animals without ghee and added with parushaka or draksha or dadima or amalaki. Red or white or extra long variety of shastika rice, which are old, well boiled and residual water should be completely drained, it is beneficial food.
The persons who have predominance of kapha and not suited to rice should be given the preparation of barley or wheat or purana shali which is suitable.[108-114]
Contra-indications in visarpa
विदाहà¥à¤¨à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¨à¤ªà¤¾à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ विरà¥à¤¦à¥à¤§à¤ सà¥à¤µà¤ªà¤¨à¤ दिवा |
à¤à¥à¤°à¥à¤§à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤¯à¤¾à¤®à¤¸à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤¨à¤¿à¤ªà¥à¤°à¤µà¤¾à¤¤à¤¾à¤à¤¶à¥à¤ विवरà¥à¤à¤¯à¥à¤¤à¥ ||११५||
vidÄhÄ«nyannapÄnÄni viruddhaá¹ svapanaá¹ divÄ|
krÅdhavyÄyÄmasÅ«ryÄgnipravÄtÄá¹Åca vivarjayÄt||115||
vidAhInyannapAnAni viruddhaM svapanaM divA|
krodhavyAyAmasUryAgnipravÄtaMshca vivarjayet||115||
The patient should avoid the vidahi (that causes burning) and viruddha (mutually contradictory or incompatible) diet, day sleep, anger, exercise, exposure to sun heat, fire and fast winds.[115]
General guidelines of treatment
à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤¾à¤¦à¤¸à¥à¤®à¤¾à¤à¥à¤à¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¾à¤£à¤¿ पà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤à¥ |
रà¥à¤à¥à¤·à¤ªà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¾à¤£à¤¿ à¤à¤«à¤à¥ सà¥à¤¨à¥à¤¹à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¨à¤¿à¤²à¤¾à¤¤à¥à¤®à¤à¥ ||११६||
वातपितà¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¨à¤®à¤à¥à¤¨à¤¿à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤£à¥ हितमॠ|
à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¨à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤ à¤à¤°à¥à¤¦à¤®à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¥ ||११à¥||
kuryÄccikitsitÄdasmÄcchÄ«taprÄyÄá¹i paittikÄ|
rÅ«ká¹£aprÄyÄá¹i kaphajÄ snaihikÄnyanilÄtmakÄ||116||
vÄtapittapraÅamanamagnivÄ«sarpaá¹Ä hitam|
kaphapittapraÅamanaá¹ prÄyaḥ kardamasañjñitÄ||117||
kuryAccikitsitAdasmAcchItaprAyANi paittike|
rūkṣaprAyANi kaphaje snaihikAnyanilAtmake||116||
vÄtapittaprashamanamagnivIsarpaNe hitam|
kaphapittaprashamanaM prAyaH kardamasa~jj~jite||117||
Of these measures, predominantly sheeta (cool) measures are prescribed in pitta dominant condition, ruksha in kapha dominant condition and snigdha in vata dominant condition of visarpa.
In agni visarpa, vata-pitta pacifying measures are beneficial and in kardama visarpa mostly kapha pitta alleviating measures should be administered.[116-117]
Treatment of granthi visarpa
रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤ दà¥à¤·à¥à¤à¥à¤µà¤¾ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤®à¤¾à¤¦à¤¿à¤¤à¤ |
रà¥à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤°à¥à¤²à¤à¥à¤à¤¨à¥à¤ सà¥à¤à¥à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥à¤ पाà¤à¥à¤à¤µà¤²à¥à¤à¤²à¥à¤ ||११८||
सिरामà¥à¤à¥à¤·à¥à¤°à¥à¤à¤²à¥à¤à¥à¤à¤¿à¤°à¥à¤µà¤®à¤¨à¥à¤ सविरà¥à¤à¤¨à¥à¤ |
à¤à¥à¤¤à¥à¤ à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¥à¤¶à¥à¤ à¤à¤¾à¤²à¤à¥à¤à¤ समà¥à¤ªà¤¾à¤à¤°à¥à¤¤à¥ ||११९||
à¤à¤°à¥à¤§à¥à¤µà¤ à¤à¤¾à¤§à¤¶à¥à¤ शà¥à¤¦à¥à¤§à¤¾à¤¯ रà¤à¥à¤¤à¥ à¤à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤à¤¿à¤¤à¥ |
वातशà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤¹à¤°à¤ à¤à¤°à¥à¤® à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¿à¤£à¥ हितमॠ||१२०||
à¤à¤¤à¥à¤à¤¾à¤°à¤¿à¤à¤¾à¤à¤¿à¤°à¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤à¤¿à¤°à¥à¤ªà¤¨à¤¾à¤¹à¤à¤ªà¥à¤°à¤¶à¤¸à¥à¤¯à¤¤à¥|
सà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¤¾à¤à¤¿à¤°à¥à¤µà¥à¤¶à¤µà¤¾à¤°à¥à¤°à¥à¤µà¤¾ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤µà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¶à¥à¤²à¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥ ||१२१||
दशमà¥à¤²à¥à¤ªà¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¥à¤¨ तà¥à¤²à¥à¤¨à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤¨ सà¥à¤à¤¯à¥à¤¤à¥ |
à¤à¥à¤·à¥à¤ तà¥à¤²à¥à¤¨ à¤à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤¨ पाà¤à¥à¤¯à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤¯à¥à¤¤à¥à¤¨ ठ||१२२||
à¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤ पतà¥à¤°à¤¨à¤¿à¤°à¥à¤¯à¥à¤¹à¥à¤°à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤°à¥à¤µà¤¾ परिषà¥à¤à¤¯à¥à¤¤à¥ |
सà¥à¤à¥à¤·à¥à¤£à¤¯à¤¾ पà¥à¤°à¤¦à¤¿à¤¹à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¾ पिषà¥à¤à¤¯à¤¾ à¤à¤¾à¤¶à¥à¤µà¤à¤¨à¥à¤§à¤¯à¤¾ ||१२३||
शà¥à¤·à¥à¤à¤®à¥à¤²à¤à¤à¤²à¥à¤à¥à¤¨ नà¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¤¤à¥à¤µà¤à¤¾à¤½à¤ªà¤¿ वा |
बिà¤à¥à¤¤à¤à¤¤à¥à¤µà¤à¤¾à¤ वाऽपि à¤à¤²à¥à¤à¥à¤¨à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤¨ लà¥à¤ªà¤¯à¥à¤¤à¥ ||१२४||
बलाठनाà¤à¤¬à¤²à¤¾à¤ पथà¥à¤¯à¤¾à¤ à¤à¥à¤°à¥à¤à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤ बिà¤à¥à¤¤à¤à¤®à¥ |
वà¤à¤¶à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¥à¤¯à¤à¥à¤¨à¤¿à¤®à¤¨à¥à¤¥à¤ à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤ªà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤®à¥ ||१२५||
दनà¥à¤¤à¥ à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤®à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤à¥ सà¥à¤§à¤¾à¤°à¥à¤à¤ªà¤¯à¤¸à¥ à¤à¥à¤¡à¤ |
à¤à¤²à¥à¤²à¤¾à¤¤à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¿ à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤ लà¥à¤ªà¥ à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤®à¤ªà¤¿ ||१२६||
बहिरà¥à¤®à¤¾à¤°à¥à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¤à¤ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤ à¤à¤¿à¤ पà¥à¤¨à¤ à¤à¤«à¤¸à¤®à¥à¤à¤µà¤®à¥ |
दà¥à¤°à¥à¤à¤à¤¾à¤²à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¤à¤ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤ à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¾ à¤à¥à¤·à¤à¥à¤°à¤¿à¤®à¥à¤ ||१२à¥||
मà¥à¤²à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ à¤à¥à¤²à¤¤à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤¾à¤ यà¥à¤·à¥à¤ सà¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤¦à¤¾à¤¡à¤¿à¤®à¥à¤ |
à¤à¥à¤§à¥à¤®à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¥à¤°à¥à¤¯à¤µà¤¾à¤¨à¥à¤¨à¥à¤°à¥à¤µà¤¾ ससà¥à¤§à¥à¤®à¤§à¥à¤¶à¤°à¥à¤à¤°à¥à¤ ||१२८||
सà¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤°à¥à¤£à¥à¤®à¤£à¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤²à¥à¤à¥à¤à¤°à¤¸à¤¾à¤¨à¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤ |
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¯à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¶à¥à¤ पिपà¥à¤ªà¤²à¥à¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¤¸à¤à¤¯à¥à¤¤à¥à¤ ||१२९||
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤à¤²à¥à¤²à¤¾à¤¤à¤¶à¤à¥à¤¤à¥à¤¨à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤°à¥à¤®à¤¾à¤à¥à¤·à¤¿à¤à¤¸à¥à¤¯ ठ|
दà¥à¤µà¤¦à¤¾à¤°à¥à¤à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤¯à¥à¤¶à¥à¤ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤°à¥à¤à¤¿à¤°à¤¿à¤à¤¸à¥à¤¯ ठ||१३०||
धà¥à¤®à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤à¥à¤ शिरसठपà¥à¤°à¥à¤µà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤²à¥à¤®à¤à¥à¤¦à¤¨à¥à¤ |
ठयà¥à¤²à¤µà¤£à¤ªà¤¾à¤·à¤¾à¤£à¤¹à¥à¤®à¤¤à¤¾à¤®à¥à¤°à¤ªà¥à¤°à¤ªà¥à¤¡à¤¨à¥à¤ ||१३१||
à¤à¤à¤¿à¤ à¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾à¤à¤¿à¤ सिदà¥à¤§à¤¾à¤à¤¿à¤°à¥à¤µà¤¿à¤µà¤¿à¤§à¤¾à¤à¤¿à¤°à¥à¤¬à¤²à¥ सà¥à¤¥à¤¿à¤°à¤ |
à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤ पाषाणà¤à¤ िनॠयदा नà¥à¤µà¥à¤ªà¤¶à¤¾à¤®à¥à¤¯à¤¤à¤¿ ||१३२||
ठथासà¥à¤¯ दाहठà¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¥à¤£ शरà¥à¤°à¥à¤¹à¥à¤®à¥à¤¨à¤¾à¤½à¤¥ वा हितठ|
पाà¤à¤¿à¤à¤¿à¤ पाà¤à¤¯à¤¿à¤¤à¥à¤µà¤¾ वा पाà¤à¤¯à¤¿à¤¤à¥à¤µà¤¾ समà¥à¤¦à¥à¤§à¤°à¥à¤¤à¥ ||१३३||
मà¥à¤à¥à¤·à¤¯à¥à¤¦à¥à¤¬à¤¹à¥à¤¶à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¯ रà¤à¥à¤¤à¤®à¥à¤¤à¥à¤à¥à¤²à¥à¤¶à¤®à¤¾à¤à¤¤à¤®à¥ |
पà¥à¤¨à¤¶à¥à¤à¤¾à¤ªà¤¹à¥à¤¤à¥ रà¤à¥à¤¤à¥ वातशà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤§à¤®à¥ ||१३४||
धà¥à¤®à¥ विरà¥à¤à¤ शिरसठसà¥à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤ परिमरà¥à¤¦à¤¨à¤®à¥ |
ठपà¥à¤°à¤¶à¤¾à¤®à¥à¤¯à¤¤à¤¿ दà¥à¤·à¥ ठपाà¤à¤¨à¤ वा पà¥à¤°à¤¶à¤¸à¥à¤¯à¤¤à¥ ||१३५||
पà¥à¤°à¤à¥à¤²à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤ दाहपाà¤à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤ à¤à¤¿à¤·à¤à¥ शà¥à¤§à¤¨à¤°à¥à¤ªà¤£à¥à¤ |
बाहà¥à¤¯à¥à¤¶à¥à¤à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤°à¥à¤¶à¥à¤à¥à¤µ वà¥à¤°à¤£à¤µà¤¤à¥ समà¥à¤ªà¤¾à¤à¤°à¥à¤¤à¥ ||१३६||
à¤à¤®à¥à¤ªà¤¿à¤²à¥à¤²à¤à¤ विडà¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿ दारà¥à¤µà¥à¤ à¤à¤¾à¤°à¤à¥à¤à¤à¤ फलमॠ|
पिषà¥à¤à¥à¤µà¤¾ तà¥à¤²à¤ विपà¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤µà¥à¤°à¤£à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤®à¥ ||१३à¥||
दà¥à¤µà¤¿à¤µà¥à¤°à¤£à¥à¤¯à¥à¤ªà¤¦à¤¿à¤·à¥à¤à¥à¤¨ à¤à¤°à¥à¤®à¤£à¤¾ à¤à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¥à¤ªà¤¾à¤à¤°à¥à¤¤à¥ |
दà¥à¤¶à¤à¤¾à¤²à¤µà¤¿à¤à¤¾à¤à¤à¥à¤à¥ वà¥à¤°à¤£à¤¾à¤¨à¥ वà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤à¤¾à¤¨à¥ बà¥à¤§à¤ ||१३८||
à¤à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¿à¤µà¤¿à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¾ |
raktapittÅttaraá¹ dr̥ṣá¹vÄ granthivÄ«sarpamÄditaḥ|
rÅ«ká¹£aá¹airlaá¹ ghanaiḥ sÄkaiḥ pradÄhaiḥ pÄñcavalkalaiḥ||118||
sirÄmÅká¹£airjalaukÅbhirvamanaiḥ savirÄcanaiḥ|
ghrÌ¥taiḥ [1] kaá¹£ÄyatiktaiÅca kÄlajñaḥ samupÄcarÄt||119||
Å«rdhvaá¹ cÄdhaÅca ÅuddhÄya raktÄ cÄpyavasÄcitÄ|
vÄtaÅlÄá¹£maharaá¹ karma granthivÄ«sarpiá¹Ä hitam||120||
utkÄrikÄbhiruá¹£á¹ÄbhirupanÄhaḥ praÅasyatÄ|
snigdhÄbhirvÄÅavÄrairvÄ granthivÄ«sarpaÅÅ«linÄm||121||
daÅamÅ«lÅpasiddhÄna tailÄnÅá¹£á¹Äna sÄcayÄt|
kuá¹£á¹hatailÄna cÅá¹£á¹Äna pÄkyaká¹£ÄrayutÄna ca||122||
gÅmÅ«traiḥ patraniryÅ«hairuá¹£á¹airvÄ pariá¹£ÄcayÄt|
sukhÅá¹£á¹ayÄ pradihyÄdvÄ piá¹£á¹ayÄ cÄÅvagandhayÄ||123||
Åuá¹£kamÅ«lakakalkÄna naktamÄlatvacÄ'pi vÄ|
bibhÄ«takatvacÄá¹ vÄ'pi [2] kalkÄnÅá¹£á¹Äna lÄpayÄt||124||
balÄá¹ nÄgabalÄá¹ pathyÄá¹ bhÅ«rjagranthiá¹ bibhÄ«takam|
vaá¹ÅapatrÄá¹yagnimanthaá¹ kuryÄdgranthipralÄpanam||125||
dantÄ« citrakamÅ«latvak sudhÄrkapayasÄ« guá¸aḥ|
bhallÄtakÄsthi kÄsÄ«saá¹ lÄpÅ bhindyÄcchilÄmapi||126||
bahirmÄrgÄsthitaá¹ granthiá¹ kiá¹ punaḥ kaphasambhavam|
dÄ«rghakÄlasthitaá¹ granthiá¹ bhindyÄdvÄ bhÄá¹£ajairimaiḥ||127||
mÅ«lakÄnÄá¹ kulatthÄnÄá¹ yūṣaiḥ saká¹£ÄradÄá¸imaiḥ|
gÅdhÅ«mÄnnairyavÄnnairvÄ sasÄ«dhumadhuÅarkaraiḥ||128||
saká¹£audrairvÄruá¹Ä«maá¹á¸airmÄtuluá¹ garasÄnvitaiḥ|
triphalÄyÄḥ prayÅgaiÅca pippalÄ«ká¹£audrasaá¹yutaiḥ||129||
mustÄbhallÄtaÅaktÅ«nÄá¹ prayÅgairmÄká¹£ikasya ca|
dÄvadÄruguá¸Å«cyÅÅca prayÅgairgirijasya ca||130||
dhÅ«mairvirÄkaiḥ Åirasaḥ pÅ«rvÅktairgulmabhÄdanaiḥ|
ayÅlavaá¹apÄá¹£Äá¹ahÄmatÄmraprapÄ«á¸anaiḥ||131||
Äbhiḥ kriyÄbhiḥ siddhÄbhirvividhÄbhirbalÄ« sthiraḥ|
granthiḥ pÄá¹£Äá¹akaá¹hinÅ yadÄ naivÅpaÅÄmyati||132||
athÄsya dÄhaḥ ká¹£ÄrÄá¹a ÅarairhÄmnÄ'tha [3] vÄ hitaḥ|
pÄkibhiḥ pÄcayitvÄ vÄ pÄá¹ayitvÄ samuddharÄt||133||
mÅká¹£ayÄdbahuÅaÅcÄsya raktamutklÄÅamÄgatam|
punaÅcÄpahrÌ¥tÄ [4] raktÄ vÄtaÅlÄá¹£majidauá¹£adham||134||
dhÅ«mÅ virÄkaḥ Åirasaḥ svÄdanaá¹ parimardanam|
apraÅÄmyati dÅá¹£Ä ca pÄcanaá¹ [5] vÄ praÅasyatÄ||135||
praklinnaá¹ dÄhapÄkÄbhyÄá¹ bhiá¹£ak ÅÅdhanarÅpaá¹aiḥ|
bÄhyaiÅcÄbhyantaraiÅcaiva vraá¹avat samupÄcarÄt||136||
kampillakaá¹ viá¸aá¹ gÄni dÄrvīṠkÄrañjakaá¹ phalam|
piá¹£á¹vÄ tailaá¹ vipaktavyaá¹ granthivraá¹acikitsitam||137||
dvivraá¹Ä«yÅpadiá¹£á¹Äna karmaá¹Ä cÄpyupÄcarÄt|
dÄÅakÄlavibhÄgajñŠvraá¹Än vÄ«sarpajÄn budhaḥ||138||
iti granthivisarpacikitsÄ|
raktapittottaraM dRuShTvA granthivIsarpamAditaH|
rūkṣaNairla~gghanaiH sekaiH pradehaiH pA~jcavalkalaiH||118||
sirAmokShairjalaukobhirvamanaiH savirecanaiH|
ghRutaiH [1] kaShAyatiktaishca kAlaj~jaH samupAcaret||119||
UrdhvaM cAdhashca shuddhAya rakte cApyavasecite|
vÄtashleShmaharaM karma granthivIsarpiNe hitam||120||
utkArikAbhiruShNAbhirupanAhaH prashasyate|
snigdhAbhirveshavArairvA granthivIsarpashUlinAm||121||
dashamUlopasiddhena tailenoShNena secayet|
kuShThatailena coShNena pAkyakShArayutena ca||122||
gomUtraiH patraniryUhairuShNairvA pariShecayet|
sukhoShNayA pradihyAdvA piShTayA cAshvagandhayA||123||
shuShkamUlakakalkena naktamAlatvacA~api vA|
bibhItakatvacAM vA~api [2] kalkenoShNena lepayet||124||
balAM nAgabalAM pathyAM bhUrjagranthiM bibhItakam|
vaMshapatrANyagnimanthaM kuryAdgranthipralepanam||125||
dantI citrakamUlatvak sudhArkapayasI guDaH|
bhallAtakAsthi kAsIsaM lepo bhindyAcchilAmapi||126||
bahirmArgAsthitaM granthiM kiM punaH kaphasambhavam|
dIrghakAlasthitaM granthiM bhindyAdvA bheShajairimaiH||127||
mUlakAnAM kulatthAnAM yUShaiH sakShAradADimaiH|
godhUmAnnairyavAnnairvA sasIdhumadhusharkaraiH||128||
sakShaudrairvAruNImaNDairmAtulu~ggarasAnvitaiH|
triphalAyAH prayÅgaishca pippalIkShaudrasaMyutaiH||129||
mustÄbhallAtashaktUnAM prayÅgairmAkShikasya ca|
devadAruguDUcyoshca prayÅgairgirijasya ca||130||
dhUmairvirekaiH shirasaH pUrvoktairgulmabhedanaiH|
ayolavaNapAShANahematAmraprapIDanaiH||131||
AbhiH kriyAbhiH siddhAbhirvividhAbhirbalI sthiraH|
granthiH pAShANakaThino yadA naivopashAmyati||132||
athAsya dAhaH kShAreNa sharairhemnA~atha [3] vA hitaH|
pAkibhiH pAcayitvA vA pATayitvA samuddharet||133||
mokShayedbahushashcAsya raktamutkleshamAgatam|
punashcApahRute [4] rakte vÄtashleShmajidauShadham||134||
dhUmo virekaH shirasaH svedanaM parimardanam|
aprashAmyati doShe ca pAcanaM [5] vA prashasyate||135||
praklinnaM dAhapAkAbhyAM bhiShak sÅdhanaropaNaiH|
bAhyaishcAbhyantaraishcaiva vraNavat samupAcaret||136||
kampillakaM viDa~ggAni dArvIM kAra~jjakaM phalam|
piShTvA tailaM vipaktavyaM granthivraNacikitsitam||137||
dvivraNIyopadiShTena karmaNA cApyupAcaret|
deshakAlavibhAgaj~jo vraNAn vIsarpajAn budhaH||138||
iti granthivisarpacikitsA|
The granthi visarpa, on inspection is predominant in rakta pitta; the physician experienced in timely management should treat the case with rukshana (de-oleation), langhana (lightening therapy), seka (affusion), and pradeha (external application) of panchavalka, siramoksha (blood letting), jalauka (leech therapy), vamana (emesis therapy), virechana (purgation therapy) and kashaya- tikta (astringent and bitter) ghee preparations.
After cleansing of body by vamana and virechana, rakta mokshana should be administered and the measures alleviating vata-kapha are beneficial.
When there is pain in granthi visarpa, upanaha (hot poultice) of warm and unctuous utkarika (medicinal pancake) or vesavara (medicated meat) application on the affected part is beneficial.
The warm oil prepared from dashamoola (roots of ten plants) should be sprinkled on the affected part. Warm kustha (costus) oil added with pakya kshara (prepared medicinal alkali) or warm cowâs urine or decoction of vata kaphahar leaves should be used as affusion on the affected part.
The warm paste of ashvagandha (Withania somnifera) should be applied as pradeha on the affected part.
The warm paste of dried mulaka (Raphanus sativus) or bark of naktamala (Pongamia pinnata) or bark of bibhitaka (Terminalia bellirica) should be applied externally as a lepa on the affected part. Bala (Sida cordifolia Linn), nagabala (Grewia hirsuta), pathya (Terminalia chebula), bhurjagranthi (betula bhojpatra), bibhitaka (Terminalia bellirica), vamsha leaves (bambusa vulgaris) and agnimantha (Premna mucronata) should be applied as pralepa on granthi.
Danti (Baliospermum montanum), bark of chitraka root (Plumbago zeylanica Linn), latex of snuhi (Euphoria nerrifolia) and arka (Calatropis gigantean), jaggery, seed of bhallataka (Semecarpus anacardium linn) and kasisa (green vitriol) application as a lepa breaks even a stone, then what to speak of the nodules caused by kapha and situated in external regions of body. Long standing granthi should be broken by the use of the internal medications such as Yusha of mulaka (Raphanus sativus) and kullatha (Macrotyloma uniflorum.) added with kshara (prepared alkali) and dadima (Punica granatum), food prepared from godhum and yava with sidhu, honey and sugar, varuni scum with honey and matulung juice (Citrus medica), use of triphala with pippali (Piper longum linn) and honey, musta (Cyperus rotundus linn) or bhallataka saktu (Semecarpus anacardium linn) and honey, devadaru (Cedrus deodara), guduchi (Tinospora cordifolia) and girija (Asphaltum punjabianum).
Dhuma, shirovirechana, measures described to break the gulma in Gulma Chikitsa chapter, as well as iron, salt, stone, gold and copper should be used for prapidana (compression) of granthi.
If granthi is strong, firm and stony hard and not responding to all these proven methods of treatment then it is better to be cauterized with kshara (medicinal alkali) or hot metal arrow or hot gold or after making it suppurate by applying suitable suppurative medications one should open and extract.
Besides, vitiated blood should be eliminated, frequently followed administration of vata and kapha pacifying medicines, dhuma (fumigation therapy), shirovechana (errhine therapy), swedana (sudation) and parimardana (pressure method). If dosha do not pacify, pachana (suppuration) treatment is beneficial. When the granthi is decomposed with agni and suppuration then physician should treat it with external and internal shodhana (cleansing) and ropana (healing) as described in Vrana Chikitsa.
Kampillaka (Mallotus philippinensis), vidanga (Embelia ribes Burm), daruharidra (Berberis aristata) and karanja fruit (Pongamia pinnata), the paste of all these drugs should be used to prepare oil which is indicated in the treatment of granthi vrina.
The intelligent physician may also treat the visarpa as per the guidelines described in Dwivraniya Chikitsa chapter.
Thus ends the description of the treatment of granthi visarpa.[118-138]
Treatment of galaganda
य à¤à¤µ विधिरà¥à¤¦à¥à¤¦à¤¿à¤·à¥à¤à¥ à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¥à¤¨à¤¾à¤ विनिवà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¯à¥ |
स à¤à¤µ à¤à¤²à¤à¤£à¥à¤¡à¤¾à¤¨à¤¾à¤ à¤à¤«à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ निवà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¯à¥ ||१३९||
à¤à¤²à¤à¤£à¥à¤¡à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥ वातà¥à¤¤à¥à¤¥à¤¾ यॠà¤à¤«à¤¾à¤¨à¥à¤à¤¤à¤¾ नà¥à¤£à¤¾à¤®à¥ |
à¤à¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤°à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¾à¤£à¤¾à¤®à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤¾à¤¨à¥à¤¨ à¤à¤µà¤¨à¥à¤¤à¤¿ तॠ||१४०||
ya Äva vidhiruddiá¹£á¹Å granthÄ«nÄá¹ vinivrÌ¥ttayÄ|
sa Äva galagaá¹á¸ÄnÄá¹ kaphajÄnÄá¹ nivrÌ¥ttayÄ||139||
galagaá¹á¸Ästu vÄtÅtthÄ yÄ kaphÄnugatÄ [1] nrÌ¥á¹Äm|
ghrÌ¥takṣīrakaá¹£ÄyÄá¹ÄmabhyÄsÄnna bhavanti tÄ||140||
ya eva vidhiruddiShTo granthInAM vinivRuttaye|
sa eva galagaNDAnAM kaphajAnAM nivRuttaye||139||
galagaNDAstu vAtotthA ye kaphAnugatA [1] nRuNAm|
ghRutakShIrakaShAyANAmabhyAsAnna bhavanti te||140||
The line of treatment of granthi should be applied for the treatment of kaphaja galganda.
The vatika galaganda associated with kapha may be cured by regular use of ghee, milk and decoction preparations.[139-140]
Importance of raktamokshana in visarpa
यानà¥à¤¹à¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤£à¤¿ विसरà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¾à¤ निवà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¯à¥ |
à¤à¤à¤¤à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ सरà¥à¤µà¤¾à¤£à¤¿ रà¤à¥à¤¤à¤®à¥à¤à¥à¤·à¤£à¤®à¥à¤à¤¤à¤ ||१४१||
विसरà¥à¤ªà¥ न हà¥à¤¯à¤¸à¤à¤¸à¥à¤·à¥à¤à¥ रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¨ à¤à¤¾à¤¯à¤¤à¥ |
तसà¥à¤®à¤¾à¤¤à¥ साधारणठसरà¥à¤µà¤®à¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤®à¥ ||१४२||
विशà¥à¤·à¥ दà¥à¤·à¤µà¥à¤·à¤®à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤¨ ठनà¥à¤à¥à¤¤à¤ समासतठ|
समासवà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤¨à¤¿à¤°à¥à¤¦à¤¿à¤·à¥à¤à¤¾à¤ à¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾à¤ विदà¥à¤µà¤¾à¤¨à¥à¤ªà¤¾à¤à¤°à¥à¤¤à¥ ||१४३||
yÄnÄ«hÅktÄni karmÄá¹i visarpÄá¹Äá¹ nivrÌ¥ttayÄ|
ÄkatastÄni sarvÄá¹i raktamÅká¹£aá¹amÄkataḥ||141||
visarpÅ na hyasaá¹sr̥ṣá¹Å raktapittÄna jÄyatÄ|
tasmÄt sÄdhÄraá¹aá¹ sarvamuktamÄtaccikitsitam||142||
viÅÄṣŠdÅá¹£avaiá¹£amyÄnna ca nÅktaḥ samÄsataḥ|
samÄsavyÄsanirdiá¹£á¹Äá¹ [1] kriyÄá¹ vidvÄnupÄcarÄt||143||
yAnIhoktAni karmANi visarpANAM nivRuttaye|
ekatastAni sarvANi raktamokShaNamekataH||141||
visarpo na hyasaMsRuShTo raktapittena jAyate|
tasmAt sAdhAraNaM sarvamuktametaccikitsitam||142||
visheSho dÅá¹£avaiShamyAnna ca noktaH samAsataH|
samAsavyAsanirdiShTAM [1] kriyAM vidvAnupAcaret||143||
If all the therapeutic measures described here as curative of visarpa be put on one side and raktamokshana on other, they will be found equal.
Visarpa never occurs without the association of the rakta and pitta hence entirely general treatment has been described. It does not mean that line of treatment as per other dosha predominance is not explained here. Thus, the therapeutic measures both in general and specific cases are described both in brief and in detail. The expert physician should administer these therapies appropriately.[141-143]
Summary
ततà¥à¤° शà¥à¤²à¥à¤à¤¾à¤-
निरà¥à¤à¥à¤¤à¤ नामà¤à¥à¤¦à¤¾à¤¶à¥à¤ दà¥à¤·à¤¾ दà¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤£à¤¿ हà¥à¤¤à¤µà¤ |
à¤à¤¶à¥à¤°à¤¯à¥ मारà¥à¤à¤¤à¤¶à¥à¤à¥à¤µ विसरà¥à¤ªà¤à¥à¤°à¥à¤²à¤¾à¤à¤µà¤®à¥ ||१४४||
लिà¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¥à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤¾ यॠठयलà¥à¤²à¤à¥à¤·à¤£ à¤à¤ªà¤¦à¥à¤°à¤µà¤ |
साधà¥à¤¯à¤¤à¥à¤µà¤, न à¤, साधà¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¾à¤ साधनठठयथाà¤à¥à¤°à¤®à¤®à¥ ||१४५||
à¤à¤¤à¤¿ पिपà¥à¤°à¤à¥à¤·à¤µà¥ सिदà¥à¤§à¤¿à¤®à¤à¥à¤¨à¤¿à¤µà¥à¤¶à¤¾à¤¯ धà¥à¤®à¤¤à¥ |
पà¥à¤¨à¤°à¥à¤µà¤¸à¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤à¥à¤¦à¤ विसरà¥à¤ªà¤¾à¤£à¤¾à¤ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤®à¥ ||१४६||
tatra ÅlÅkÄḥ-
niruktaá¹ nÄmabhÄdÄÅca dÅá¹£Ä dūṣyÄá¹i hÄtavaḥ|
ÄÅrayÅ mÄrgataÅcaiva visarpagurulÄghavam||144||
liá¹ gÄnyupadravÄ yÄ ca yallaká¹£aá¹a upadravaḥ|
sÄdhyatvaá¹, na ca, sÄdhyÄnÄá¹ sÄdhanaá¹ ca yathÄkramam||145||
iti pipraká¹£avÄ siddhimagnivÄÅÄya dhÄ«matÄ|
punarvasuruvÄcÄdaá¹ visarpÄá¹Äá¹ cikitsitam||146||
tatra shlokAH-
niruktaM nAmabhedAshca dÅá¹£a dUShyANi hetavaH|
Ashrayo mArgatashcaiva visarpagurulAghavam||144||
li~ggAnyupadravA ye ca yallakShaNa upadravaH|
sAdhyatvaM, na ca, sAdhyAnAM sAdhanaM ca yathAkramam||145||
iti piprakShave siddhimagniveshAya dhImate|
punarvasuruvAcedaM visarpANAM cikitsitam||146||
Now the summing up verses â
Derivation,synonyms, classification, dosha, dushya, etiology, the habitat, the severe and mild gradation, symptoms and signs, complications, the nature of complications, prognosis and treatment of curable ones. All these aspects has been explained by Punarvasu Atreya for the inquisitive and intelligent Agnivesha under the treatment of visarpa. [144-146]
à¤à¤¤à¥à¤¯à¤à¥à¤¨à¤¿à¤µà¥à¤¶à¤à¥à¤¤à¥ तनà¥à¤¤à¥à¤°à¥ à¤à¤°à¤à¤ªà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤¸à¤à¤¸à¥à¤à¥à¤¤à¥ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¥
विसरà¥à¤ªà¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤ नामà¥à¤à¤µà¤¿à¤à¤¶à¥à¤½à¤§à¥à¤¯à¤¾à¤¯à¤ ||२१||
ityagnivÄÅakrÌ¥tÄ tantrÄ carakapratisaá¹skrÌ¥tÄ cikitsÄsthÄnÄ
visarpacikitsitaá¹ nÄmaikaviá¹ÅÅ'dhyÄyaḥ||21||
ityagniveshakRute tantre carakapratisaMskRute cikitsAsthAne
visarpacikitsitaM nAmaikaviMsho~adhyAyaH||21||
Thus ends the twenty first chapter on treatment of visarpa in Chikitsa Sthana in the treatise composed by Agnivesha and redacted by Charak.[21]
Tattva Vimarsha (Fundamental Principles)
- Seven elements are involved in the pathogenesis of visarpa viz., rakta, lasika, tvak, mamsa, vata, pitta and kapha.
- Visarpa is acute spreading disease and fatal in nature. General etiological factors of visarpa are diet and life style related, injury, poisons, toxins, burns etc., some of these cause vitiation of dosha and khavaigunya (disease prone condition) in dhatu and some cause direct vitiation of dosha and dhatu leading to visarpa. Hence favorable condition for infection or disease phenomenon occurs at first therefore, diet and lifestyle related factors are important preventive measures.
- Excess intake of salt, sour, pungent, hot articles lead to vitiation of rakta first and then lead to visarpa.
- Visarpa is manifested externally, internally or in both pathways. Severity of disease increases respectively in these cases.
- Classification and pathogenesis of visarpa is based upon involvement of dosha as per their severity. Treatment protocol is designed for primarily involved predominant dosha. If the visarpa is caused with ama dosha (the state of incomplete transformation) and is located in kaphasthana (in thorax and upper body parts), then langhana (fasting therapy), vamana (emesis) therapy, tikta (bitter) drugs internally and application of paste of drugs with dry and cold properties externally is beneficial.
- The same treatment should be adopted in case of association of ama and location in pitta sthana (abdomen and middle parts of body). In addition, raktamokshana (blood letting) and virechana (therapeutic purgation therapy) are specially indicated.
- If sama (with ama dosha) visarpa occurs from vatashaya (pelvis and lower part of body) dry measures are indicated in the beginning. Even in association with rakta-pitta, unction measure is not regarded as beneficial in the beginning.
- In vataja visarpa and paittika visarpa of mild aggravated dosha, tiktaka ghritam is beneficial. But if the pitta dosha is excessively aggravated then virechana should be given.
- In the condition of excessively aggravated dosha, ghee should not be given at first, which does not cause virechana. Because non purgating ghee occlude the dosha resulting in decomposed skin, flesh and blood. Hence in visarpa, virechana followed by raktamokshana is recommended because the disorder is located in blood.
- If dosha in shakha (body elements) vitiate the blood, then raktamokshana should be administered first. The physician should use vishana (deer horn) in vata dominance, jalauka (Hirudinea medicinalis) in pitta dominance and alabu (lagenaria siceraria) in kapha dominance for blood letting or physician should perform siravyadha (blood letting through vein) promptly from the adjacent vein to the affected part, without which rakta kleda (putrifying blood content) gives rise to decomposed skin, flesh and ligaments.
- External application in the form of pralepa, pradeha and alepana (local applications of pastes) are to be used repeatedly for treatment of external lesions in visarpa. The guidelines shall be followed for local applications.
- Diet articles with sweet, bitter, cooling and blood pacifying properties is prescribed in the treatment of visarpa.
- Vidahi (that causes burning) and viruddha (mutually contradictory or incompatible) diet, day sleep, anger, exercise, exposure to sun heat, fire and fast winds are contraindicated in visarpa.
- Predominantly shita (cool) measures are prescribed in pitta dominant condition, ruksha in kapha dominant condition and snigdha in vata dominant condition of visarpa. In agni visarpa, vata-pitta pacifying measures are beneficial and in kardama visarpa mostly kapha pitta alleviating measures should be administered.
- The granthi visarpa, on inspection is predominant in rakta pitta, the physician experienced in timely management should treat the case with rukshana (de-oleation), langhana (lightening therapy), seka (affusion), and pradeha (external application) of panchavalka, siramoksha (blood letting), jalauka (leech therapy), vamana (emesis therapy), virechana (purgation therapy) and kashaya- tikta (astringent and bitter) ghee preparations. After cleansing of body by vamana and virechana, rakta mokshana should be administered and the measures alleviating vata-kapha are beneficial.
- The same line of treatment of granthi should be applied for the treatment of kaphaja galganda. The vatika galaganda associated with kapha may be cured by regular use of ghee, milk and decoction preparations.
Vidhi Vimarsha (Applied Inferences )
Causative factors of visarpa in contemporary era
Modern point of view visarpa is generally caused by a variety of infections. As per Punarvasu Atreya, the general etiological factors of visarpa are diet and lifestyle, injury, poisons, toxins, burns etc; some of these cause vitiation of dosha and khavaigunya (disease prone condition) in dhatu and some cause direct vitiation of dosha and dhatu leading to visarpa. This is confusing to the new scholars. Atreya's understanding of etiology is more specific because favorable condition for infection occurs at first then infection therefore diet and lifestyle related factors are described in detail and in the beginning. In treatment plan this concept of favorable environment should be considered. Change in internal body environment is possible by shodhana therapy and aushadha along with treatment of infection.
Pathophysiology of Visarpa [flow chart]
Common clinical conditions considered under visarpa
Visarpa is acute and extensive spreading in nature. As kushtha is chronic in nature and visarpa is acute therefore spreading kushtha should not be interpreted as visarpa. It is observed that visarpa interpretation to allopath disorders is very confusing to the scholars. It is difficult to label visarpa as a single entity. For proper interpretation, experienced intelligent expert in emergency treatments is required and diagnostic research in this direction is challenge to the researchers.
Clinical manifestation of vatika visarpa suggests bahih-srita visarpa and generally observed in acute skin infections (erysipelas etc.) and is curable with prompt management.
Paittika visarpa symptoms are suggestive of severe skin disease (erysipelas, extensive herpes, burns etc.) and are curable with appropriate management.
Kaphaja visarpa appears as progressively but gradually spreading ailment, suggestive of acute skin infection (erysipelas etc.) and is curable.
Agni visarpa is a serious infection of skin and lead to septicemia like condition. Agnivisarpa with the signs and symptoms described here is a serious ailment and is incurable. This ailment may be cured if vitals are not involved.
The name kardam visarpa is because the affected part appears like kardam (mud). The clinical picture of kardam described here is serious skin infection, necrotizing the adjacent structures (Necrotizing Fasciitis, gangrene etc.) and is incurable. The curable variant should be considered agnivisarpa.
Granthi visarpa is a serious ailment (B cell lymphoma etc.) and associated with complications is incurable.
Sannipatik visarpa is a very serious manifestation of visarpa and is ubhaya-samsrita. This is like a very serious manifestation of sepsis and is not treatable.
Current clinical practices in management of visarpa
Experience based
Prognostic assessment of disease is very important while treating acute disorders. Majority of visarpa cases are having bad prognosis as per experience of Punarvasu Atreya. Even though some cases of curable bahihsrita visarpa may become incurable and fatal if not treated early and promptly. Quick diagnosis of life threatening conditions and prompt life saving management in intensive care unit is required in visarpa disorder.
It is already stated that there are serious diseases which are curable but they cause death if not treated. Agni and kardam visarpa are curable only by the most effective therapeutic measures. Antahsrita and ubhaysamsrita visarpa are incurable or sometimes may be cured by most experienced, intelligent physician with most appropriate timely approach in intensive care unit. Bahihsrita curable visarpa may convert into ubhayasamsrita if not treated appropriately.
Shodhana and shamana therapy is described for curable visarpa and maximum visarpa cases are incurable. This is challenge to the researchers to apply shodhana and shamana therapy in incurable emergency cases along with life saving management to cure the incurable ones.
Evidence based studies
Visarpa is acute and fatal in nature and maximum Ayurveda hospitals have limited facilities for emergency managements. Some of clinicians are treating self limiting minor cases of herpes as a visarpa following the treatment of pittaja visarpa. A case study on effect of Ayurvedic management in oro-facial herpes was conducted. The diagnosed case of oro-facial herpes in 72-year-old male patient was treated with medicines of bitter taste (tikta rasa) internally, diet regimen, anulomana variety of therapeutic purgation (virechana) and topical application of cold (sheeta)-dry(ruksha) medicines(lepa). The case is observed symptom free after a total period of 164 days.[1]
Researches done on visarpa
Considerable research work is not carried out on visarpa by Ayurveda researchers. This is due to acute and fatal nature of this disease and Ayurveda research centers are not well equipped for emergency managements. Hence it is necessary to work in the direction to treat such incurable fatal condition. Initially research work on this disease may be carried out in collaboration with well equipped intensive care unit and experts in emergency managements. Researchers may work by combining algorithmic Ayurveda treatment with allopath. Incurable and fatal cases of visarpa experienced by Punarvasu Atreya may be cured with early appropriate management in intensive care unit due to advances in drug research and technology.
Further reading
- Charak, Chikitsa Sthana, chap 21 Visarpa Chikitsa Adhyaya. In:Vaidya Yadavaji Trikamji Aacharya, Editor, Charak samhita, 2nd edition, Varanasi;Chaukhamba Sanskrit Sansthan,1990;228.
- Chakrapani,Charak,Chikitsa Sthana, Chap 21 Visarpa Chikitsa Adhyaya, 2nd edition,Varanasi; Chaukhamba Sanskrit Sansthan, 1990; 225.
- Charak,Cikitsa Sthana,Chap 21 Visarpa Cikitsitam. In: Pt. Dutta R, editor. Charak Samhita, 2nd ed., 2003 reprint, Varanasi: Chaukhambha Bharti Academy; 2003. p. 231.
- Charak,Chikitsa Sthana, Chap 21 Visarpa Chikitsa Adhyaya,In:Kashiram Shastri and Gorakhnath Chaturvedi, editors. Charak Samhita,(Hindi traslation) Part II. Varanasi: Chaukhambha Bharati Academy; Reprint 2005. p. 235.
- Charak, Chikitsa Sthana, Visarpa Cikitsitam,21, In: Vd. Khushvaha HS,editors,Charak Samhita Ayushi hindi commentary, 1 st edition, Chaukhambha Orientalia Publisher, Varanasi, 2009;224.
- Chakrapani, Charak, Cikitsa Sthana, Chap 21 Visarpa Cikitsitam. In: Vd. Yadavaji T. A.,Editor, Charak Samhita, 1 st edition, Varanasi;Chaukhambha Orientalia Publications, 2001;227.
- Sushruta. Cikitsa Sthana, 17. Visarpanadisthanaroga Chikitsitam Adhyaya In: Vaidya Yadavji Trikamji Acharaya, Narayan Ram Acharaya, editors. Sushruta Samhita,?ed, Varanasi: Chaukhambha Orientalia; 2007. p. 321.
- Susruta, Nidana sthana,cha 10, Visarpanadisthanaroga Nidana In:Kaviraj Ambikadutt Shastri,editor, Sushruta Samhita, 11 th ed. Varanasi: Chaukhambha Sanskrit Sansthan; 1998. p. 129.
- Vagbhata, Ashtanga Sangraha, Cikitsa Sthana, 20,Visarpa chikitsitam Adhyaya. translated to English by Prof. Murthy KR, 9 th edition,Varanasi; Chaukhambha Orientalia Publisher,2005;229.
- Vagbhata, Ashtanga Sangraha, Nidana Sthana, 13, Pandurogakamalasophavisarpa Nidanam Adhyaya. translated to English by Prof. Murthy KR, 9 th edition, Varanasi,Chaukhambha Orientalia Publisher, 2005; 229.
- Vagbhata, Ashtanga Hridyam ,Cikitsa Sthana,18. Visarpa chikitsitam Adhyaya .Translated to English by Prof. K.R. Shrikanth Murthy, 7 th ed., Vol. 1. Varanasi: Chaukhambha Krishnadas Academy; 2010. p. 221.
- Vagbhata,Ashtanga Hridyam , Nidana Sthana, Chap 13 Pandurogasophavisarpa Nidana.Translated by Prof. K.R. Shrikanth Murthy, 7 th ed., Vol. 1. Varanasi: Chaukhambha Krishnadas Academy; 2010. p. 221.
References
- â Mutnali K, Roopa BJ, Shivaprasad T, Yadav R. Ayurveda management of oro-facial herpes: a case report. J Ayurveda Integr Med. 2020 Jul-Sep;11(3):357-359. doi: 10.1016/j.jaim.2020.06.003. Epub 2020 Aug 4. PMID: 32768346; PMCID: PMC7527852.