Difference between revisions of "Kushtha Chikitsa"
Pallavmishra (talk | contribs) |
|||
| (103 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
| Line 1: | Line 1: | ||
| + | {{CiteButton}} | ||
| + | {{#seo: | ||
| + | |title=Kushtha Chikitsa | ||
| + | |titlemode=append | ||
| + | |keywords=Skin diseases,ayurveda, dermatology, discoloration, itching, saptaka dravya, kotha, Kandu, kapala, udumbara, maṇḍala, rishyajihva, puṇḍarika, sidhma, kakaṇaka, ekakushtha, charmakhya, kitibha, vipadika, alasaka, dadru, charmadala, pama, visphotaka, shataru, vicharchika, kshudrakushtha, mahakushtha, matsyashakalopamam, hasticharmavat, kinakharasparsham, lelitaka, madhvasava, shvetakaraviradya tailam, tiktekshvakvadi taila, kanakakshiritaila, tiktaṣaṭpalakam ghrita, mahatiktakam ghritam, mahakhadiram ghrita, shvitra, daruna, charunam, kilasa, psoriasis, scabies, ringworms, eczema, Ayurveda, charak samhita, Indian system of medicine. | ||
| + | |description=Chikitsa Sthana Chapter 7. Management of Kushtha (Skin Diseases) | ||
| + | |image=http://www.carakasamhitaonline.com/resources/assets/ogimgs.jpg | ||
| + | |image_alt=charak samhita | ||
| + | |type=article | ||
| + | }} | ||
| + | '''<big>[[Chikitsa Sthana]] Chapter 7. Management of Kushtha (Skin Diseases)</big>''' | ||
{{Infobox | {{Infobox | ||
|title = Kushtha Chikitsa | |title = Kushtha Chikitsa | ||
| Line 5: | Line 16: | ||
|label2 = Preceding Chapter | |label2 = Preceding Chapter | ||
|data2 = [[Prameha Chikitsa]] | |data2 = [[Prameha Chikitsa]] | ||
| − | |||
|label3= Succeeding Chapter | |label3= Succeeding Chapter | ||
|data3 = [[Rajayakshma Chikitsa]] | |data3 = [[Rajayakshma Chikitsa]] | ||
|label5 = Other Sections | |label5 = Other Sections | ||
|data5 = [[Sutra Sthana]], [[Nidana Sthana]], [[Vimana Sthana]], [[Sharira Sthana]], [[Indriya Sthana]], [[Kalpa Sthana]], [[Siddhi Sthana]] | |data5 = [[Sutra Sthana]], [[Nidana Sthana]], [[Vimana Sthana]], [[Sharira Sthana]], [[Indriya Sthana]], [[Kalpa Sthana]], [[Siddhi Sthana]] | ||
| − | + | |label6 = Translator and commentator | |
| − | | | + | |data6 = Ojha S.N.,Samant A. |
| − | + | |label7 = Reviewer | |
| + | |data7 = Chandola H.M. | ||
| + | |label8 = Editors | ||
| + | |data8 = Baghel M.S., [[Yogesh Deole|Deole Y.S.]], [[Gopal Basisht|Basisht G.]] | ||
| + | |label9 = Year of publication | ||
| + | |data9 = 2020 | ||
| + | |label10 = Publisher | ||
| + | |data10 = [[Charak Samhita Research, Training and Skill Development Centre]] | ||
| + | |label11 = DOI | ||
| + | |data11 = [https://doi.org/10.47468/CSNE.2020.e01.s06.008 10.47468/CSNE.2020.e01.s06.008] | ||
}} | }} | ||
| + | <big>'''Abstract'''</big> | ||
| + | <p style="text-align:justify;">[[Kushtha Chikitsa]] is a compendium of various skin diseases, divided into two groups i.e. major (''maha kushtha'') and ii. minor (''kshudra kushtha''). Seven types of major and eleven types of minor skin disorders or dermatosis are described here as guidelines to understand diagnosis and treatment principles of various skin disorders. Etiological factors including antagonistic food, suppression of natural urges especially vomiting, quick change in temperature, exposure to excess heat, and sudden biological changes in fluid volume and muscle mass cause ''kushtha''. Clinical features of skin disorders, their diagnosis according to dominance of ''[[dosha]]'' as well as their prognosis and treatment is described in detail. [[Panchakarma]] (five body purification procedures) are emphasized for management of skin diseases and prevention of recurrence. Local scrapping method for bloodletting in smaller lesions and venesection for large lesions, therapeutic purgation are important treatment measures in ''kushtha''. Medicinal preparations including ghee, formulations for internal administration and external application on skin lesions are described. | ||
| + | <br/><br/> | ||
| + | '''Keywords''': Skin diseases,dermatology, discoloration, itching, saptaka dravya, kotha, Kandu, kapala, udumbara, maṇḍala, rishyajihva, puṇḍarika, sidhma, kakaṇaka, ekakushtha, charmakhya, kitibha, vipadika, alasaka, dadru, charmadala, pama, visphotaka, shataru, vicharchika, kshudrakushtha, mahakushtha, matsyashakalopamam, hasticharmavat, kinakharasparsham, lelitaka, madhvasava, shvetakaraviradya tailam, tiktekshvakvadi taila, kanakakshiritaila, tiktaṣaṭpalakam ghrita, mahatiktakam ghritam, mahakhadiram ghrita, shvitra, daruna, charunam, kilasa, psoriasis, scabies, ringworms, eczema </p> | ||
| − | == | + | ==Introduction== |
| − | + | <div style="text-align:justify;"> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
Skin is the largest organ of the body constituting the integumentary system, comprising of skin, hair and nails etc. It constitutes 16% of body weight. Skin has the total surface area varying 1.2-2.2 sq.m. It is a combined product of ectoderm as well as of mesoderm. ''Kushtha'' (skin disorder or dermatosis) is a chronic disease which presents with ugly colors / complexion/ texture and altered tactile perceptions of the skin. The word ''kushtha'' is derived from ''kushnati vapuh'' meaning that which alters complexion of body by extracting. | Skin is the largest organ of the body constituting the integumentary system, comprising of skin, hair and nails etc. It constitutes 16% of body weight. Skin has the total surface area varying 1.2-2.2 sq.m. It is a combined product of ectoderm as well as of mesoderm. ''Kushtha'' (skin disorder or dermatosis) is a chronic disease which presents with ugly colors / complexion/ texture and altered tactile perceptions of the skin. The word ''kushtha'' is derived from ''kushnati vapuh'' meaning that which alters complexion of body by extracting. | ||
| − | All the types of ''kushtha'' are caused due to vitiation of ''tridosha'' with involvement of skin, blood, lymph and muscular issue. ''Kushtha'' is often translated in English as leprosy, which is not correct because of absence of Mycobacterium leprae, though the appearance of skin lesions of ''mahakushtha'' resemble leprosy. Etiological factors of ''kushtha'' are antagonistic food, toxins released from suppressed natural urges, and practices harmful to the blood and skin. It is ''tridoshaja'' disease, but because of variable proportion of one specific ''dosha'', causes variation in features and prognosis. Variable doshic impact on skin, gives different color, complexion, pain sensitivity, texture, deformities, discharge, and tactile perception. Generalized symptoms appear only in prodromal stage. | + | All the types of ''kushtha'' are caused due to vitiation of ''tridosha'' with involvement of skin, blood, lymph and muscular issue. ''Kushtha'' is often translated in English as leprosy, which is not correct because of absence of Mycobacterium leprae, though the appearance of skin lesions of ''mahakushtha'' resemble leprosy. Etiological factors of ''kushtha'' are antagonistic food, toxins released from suppressed natural urges, and practices harmful to the blood and skin. It is ''tridoshaja'' disease, but because of variable proportion of one specific ''[[dosha]]'', causes variation in features and prognosis. Variable doshic impact on skin, gives different color, complexion, pain sensitivity, texture, deformities, discharge, and tactile perception. Generalized symptoms appear only in prodromal stage. |
| − | In the context of ''kushtha'', four aspects of skin are important. First is that it consists of six layers | + | In the context of ''kushtha'', four aspects of skin are important. First is that it consists of six layers as described in [Cha. Sa.[[Sharira Sthana]] chapter 4], and each layer is seat of specific type of gradually progressing ''kushtha''. |
| − | Second aspect is that it is a sensory organ too, and is seat of ''vata dosha''. In case of ''kushtha'' vitiated ''vata'' in skin manifests as, horripilations, numbness, and loss of tactile perceptions. | + | Second aspect is that it is a sensory organ too, and is seat of ''[[vata dosha]]''. In case of ''kushtha'' vitiated ''[[vata]]'' in skin manifests as, horripilations, numbness, and loss of tactile perceptions. |
| − | Third aspect, skin is the sub-tissue or ''upadhatu'' of '' | + | Third aspect, skin is the sub-tissue or ''upadhatu'' of ''[[mamsa dhatu]]'', texture of skin depends upon muscle texture, so the dermal deformities spread upto the [[mamsa dhatu]] or musculature and skin texture causing ugly shape of skin lesions. Lastly, affliction of deeper layers of skin deteriorates the ulcer healing ability of skin and damages the defense mechanisms against enormous pathological invasions. Thus, the ''kushtha'' stands for long time with more and more uglier shape. |
| − | This chapter is placed after [[Prameha Chikitsa]], because one of the complications of ''prameha'' is carbuncle, which penetrates deeper into the muscles and is very similar to ''kushtha'' but the etio-pathogenesis is very different. Indulging in heavy to digest food products is responsible for increase of ''kleda'' (excess moisture) in the body. Such ''kleda'' is carried by ''mutra'' and leads to increase in quantity and frequency of ''mutra'' leading to pathogenesis of ''prameha''. When same ''kleda'' spreads throughout the body causes ''shaithilyata'' (looseness of body tissue) and also vitiates ''meda dhatu''. Vitiated ''kleda'' and ''meda'' are responsible for '' | + | This chapter is placed after [[Prameha Chikitsa]], because one of the complications of ''prameha'' is carbuncle, which penetrates deeper into the muscles and is very similar to ''kushtha'' but the etio-pathogenesis is very different. Indulging in heavy to digest food products is responsible for increase of ''kleda'' (excess moisture) in the body. Such ''kleda'' is carried by ''[[mutra]]'' and leads to increase in quantity and frequency of ''[[mutra]]'' leading to pathogenesis of ''prameha''. When same ''kleda'' spreads throughout the body causes ''shaithilyata'' (looseness of body tissue) and also vitiates ''[[meda dhatu]]''. Vitiated ''kleda'' and ''[[meda]]'' are responsible for ''[[mamsa]] dusti'' which is responsible for ''pidika'' genesis and manifest as change in color, texture and sensation of ''tvacha'' (skin). This leads to various skin diseases. |
Another disease named ''visarpa'' is explained later in 21st chapter of this section also has these components commonly, but due to prominence of impurity in blood that is a rapidly spreading disease whereas ''kushtha'' is slow progressing disease. Whereas ''visarpa'' advances into the visceral parts, ''kushtha'' spreads horizontally and limited to skin only. | Another disease named ''visarpa'' is explained later in 21st chapter of this section also has these components commonly, but due to prominence of impurity in blood that is a rapidly spreading disease whereas ''kushtha'' is slow progressing disease. Whereas ''visarpa'' advances into the visceral parts, ''kushtha'' spreads horizontally and limited to skin only. | ||
| − | All the ''kushtha'' are curable except ''mahakushtha'' named ''kakanak'', because it does not have any systemic involvements. At the end of the chapter, three types of skin disorders caused by hypo-pigmentations are mentioned as ''shwitra'' with their treatments. | + | All the ''kushtha'' are curable except ''mahakushtha'' named ''kakanak'', because it does not have any systemic involvements. At the end of the chapter, three types of skin disorders caused by hypo-pigmentations are mentioned as ''shwitra'' with their treatments. </div> |
| − | + | == Sanskrit Text, Transliteration and English Translation == | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
अथातः कुष्ठचिकित्सितं व्याख्यास्यामः||१|| | अथातः कुष्ठचिकित्सितं व्याख्यास्यामः||१|| | ||
| Line 48: | Line 63: | ||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२|| | इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२|| | ||
| − | हेतुं द्रव्यं लिङ्गं कुष्ठानामाश्रयं प्रशमनं च| | + | हेतुं द्रव्यं लिङ्गं कुष्ठानामाश्रयं प्रशमनं च| <br /> |
शृण्वग्निवेश! सम्यग्विशेषतः स्पर्शनघ्नानाम्||३|| | शृण्वग्निवेश! सम्यग्विशेषतः स्पर्शनघ्नानाम्||३|| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
athātaḥ kuṣṭhacikitsitaṁ vyākhyāsyāmaḥ||1|| | athātaḥ kuṣṭhacikitsitaṁ vyākhyāsyāmaḥ||1|| | ||
| Line 64: | Line 80: | ||
hetuM dravyaM li~ggaM kuShThAnAmAshrayaM prashamanaM ca| | hetuM dravyaM li~ggaM kuShThAnAmAshrayaM prashamanaM ca| | ||
shRuNvagnivesha! samyagvisheShataH sparshanaghnAnAm||3|| | shRuNvagnivesha! samyagvisheShataH sparshanaghnAnAm||3|| | ||
| + | </div></div> | ||
| + | <div style="text-align:justify;"> | ||
| + | Now we shall expound the chapter ''Kushtha Chikitsa'' (Management of skin diseases). Thus said Lord Atreya. | ||
| − | + | Etiology, factors essential for genesis of disease, symptoms and signs, premonitory features, pathogenesis along with treatment is being mentioned. Listen Agnivesha! The specialty of this disease is that there is loss of integrity of seat of ''sparshanendriya'' i.e. ''tvacha''. [1-3] </div> | |
| − | Etiology | + | === Etiology === |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | विरोधीन्यन्नपानानि द्रवस्निग्धगुरूणि च| <br /> | |
| + | भजतामागतां छर्दिं वेगांश्चान्यान्प्रतिघ्नताम्||४|| <br /> | ||
| − | + | व्यायाममतिसन्तापमतिभुक्त्वोपसेविनाम्| <br /> | |
| − | + | शीतोष्णलङ्घनाहारान् क्रमं मुक्त्वा निषेविणाम्||५|| <br /> | |
| − | + | घर्मश्रमभयार्तानां द्रुतं शीताम्बुसेविनाम्| <br /> | |
| − | + | अजीर्णाध्यशिनां चैव पञ्चकर्मापचारिणाम्||६|| <br /> | |
| − | + | नवान्नदधिमत्स्यातिलवणाम्लनिषेविणाम्| <br /> | |
| − | + | माषमूलकपिष्टान्नतिलक्षीरगुडाशिनाम्||७|| <br /> | |
| − | + | व्यवायं चाप्यजीर्णेऽन्ने निद्रां च भजतां दिवा| <br /> | |
| − | + | विप्रान् गुरून् धर्षयतां पापं कर्म च कुर्वताम्||८||<br /> | |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | virōdhīnyannapānāni dravasnigdhagurūṇi ca|<br /> | |
| − | + | bhajatāmāgatāṁ chardiṁ vēgāṁścānyānpratighnatām||4|| <br /> | |
| − | + | vyāyāmamatisantāpāmātibhuktvōpasēvinām| <br /> | |
| − | + | śītōṣṇalaṅghanāhārān kramaṁ muktvā niṣēviṇām||5|| <br /> | |
| − | + | gharmaśramabhayārtānāṁ drutaṁ śītāmbusēvinām| <br /> | |
| − | + | ajīrṇādhyaśināṁ caiva pañcakarmāpacāriṇām||6|| <br /> | |
| − | + | navānnadadhimatsyātilavaṇāmlaniṣēviṇām| <br /> | |
| − | + | māṣamūlakapiṣṭānnatilakṣīraguḍāśinām||7|| <br /> | |
| − | + | vyavāyaṁ cāpyajīrṇē'nnē nidrāṁ ca bhajatāṁ divā|<br /> | |
| − | + | viprān gurūn dharṣayatāṁ pāpaṁ karma ca kurvatām||8||<br /> | |
| − | + | virodhInyannapAnAni dravasnigdhagurUNi ca| <br /> | |
| − | + | bhajatAmAgatAM chardiM vegAMshcAnyAnpratighnatAm||4|| <br /> | |
| − | + | vyAyAmamatisantApamatibhuktvopasevinAm| <br /> | |
| − | + | shItoShNala~gghanAhArAn kramaM muktvA niSheviNAm||5||<br /> | |
| − | |||
| − | vyAyAmamatisantApamatibhuktvopasevinAm| | ||
| − | shItoShNala~gghanAhArAn kramaM muktvA niSheviNAm||5|| | ||
| − | gharmashramabhayArtAnAM drutaM shItAmbusevinAm| | + | gharmashramabhayArtAnAM drutaM shItAmbusevinAm| <br /> |
| − | ajIrNAdhyashinAM caiva pa~jcakarmApacAriNAm||6|| | + | ajIrNAdhyashinAM caiva pa~jcakarmApacAriNAm||6|| <br /> |
| − | navAnnadadhimatsyAtilavaNAmlaniSheviNAm| | + | navAnnadadhimatsyAtilavaNAmlaniSheviNAm| <br /> |
| − | mAShamUlakapiShTAnnatilakShIraguDAshinAm||7|| | + | mAShamUlakapiShTAnnatilakShIraguDAshinAm||7|| <br /> |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | vyavAyaM cApyajIrNe~anne nidrAM ca bhajatAM divA| <br /> | ||
| + | viprAn gurUn dharShayatAM pApaM karma ca kurvatAm||8||<br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| + | <div style="text-align:justify;"> | ||
''Viruddha annapana'', excessive intake of ''drava, snigdha'' and ''guru dravyas''; restraining natural urges like vomiting etc; exercising or coming in contact of excessive heat after eating excessive quantity of food. Indulging in habits such as, taking ''shita'' quality food etc. followed by ''ushna'' quality or either fasting followed by heavy meals. Having cold water immediately after exposure to scorching sun, exertion and fear, eating uncooked or raw foods or having meals although previously taken meals have not been digested. Indulging in food and other habits which have been restricted during the phase of [[Panchakarma]]. | ''Viruddha annapana'', excessive intake of ''drava, snigdha'' and ''guru dravyas''; restraining natural urges like vomiting etc; exercising or coming in contact of excessive heat after eating excessive quantity of food. Indulging in habits such as, taking ''shita'' quality food etc. followed by ''ushna'' quality or either fasting followed by heavy meals. Having cold water immediately after exposure to scorching sun, exertion and fear, eating uncooked or raw foods or having meals although previously taken meals have not been digested. Indulging in food and other habits which have been restricted during the phase of [[Panchakarma]]. | ||
| − | Consuming new grains, curds, fish, excessive salty and sour food items. Black grams, radish, food prepared from flour paste, sesame, milk and jaggery products. Indulging in sexual activity even if the food is not well digested (sexual intercourse immediately after taking food), sleeping during day time, insulting peers like brahmin / guru and other respected personal and doing sinful acts are the etiological and risk factors of ''kushtha''. [4-8] | + | Consuming new grains, curds, fish, excessive salty and sour food items. Black grams, radish, food prepared from flour paste, sesame, milk and jaggery products. Indulging in sexual activity even if the food is not well digested (sexual intercourse immediately after taking food), sleeping during day time, insulting peers like brahmin / guru and other respected personal and doing sinful acts are the etiological and risk factors of ''kushtha''. [4-8] </div> |
| − | + | === Pathogenic factors === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | वातादयस्त्रयो दुष्टास्त्वग्रक्तं मांसमम्बु च| | + | वातादयस्त्रयो दुष्टास्त्वग्रक्तं मांसमम्बु च| <br /> |
| − | दूषयन्ति स कुष्ठानां सप्तको द्रव्यसङ्ग्रहः||९|| | + | दूषयन्ति स कुष्ठानां सप्तको द्रव्यसङ्ग्रहः||९|| <br /> |
| − | अतः कुष्ठानि जायन्ते सप्त चैकादशैव च| | + | अतः कुष्ठानि जायन्ते सप्त चैकादशैव च| <br /> |
| − | न चैकदोषजं किञ्चित् कुष्ठं समुपलभ्यते||१०|| | + | न चैकदोषजं किञ्चित् कुष्ठं समुपलभ्यते||१०||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | vātādayastrayō duṣṭāstvagraktaṁ māṁsamambu ca| | + | vātādayastrayō duṣṭāstvagraktaṁ māṁsamambu ca| <br /> |
| − | dūṣayanti sa kuṣṭhānāṁ saptakō dravyasaṅgrahaḥ||9|| | + | dūṣayanti sa kuṣṭhānāṁ saptakō dravyasaṅgrahaḥ||9|| <br /> |
| − | ataḥ kuṣṭhāni jāyantē sapta caikādaśaiva ca| | + | ataḥ kuṣṭhāni jāyantē sapta caikādaśaiva ca| <br /> |
| − | na caikadōṣajaṁ kiñcit kuṣṭhaṁ samupalabhyatē||10|| | + | na caikadōṣajaṁ kiñcit kuṣṭhaṁ samupalabhyatē||10||<br /> |
| − | vAtAdayastrayo duShTAstvagraktaM mAMsamambu ca| | + | vAtAdayastrayo duShTAstvagraktaM mAMsamambu ca| <br /> |
| − | dUShayanti sa kuShThAnAM saptako dravyasa~ggrahaH||9|| | + | dUShayanti sa kuShThAnAM saptako dravyasa~ggrahaH||9||<br /> |
| − | ataH kuShThAni jAyante sapta caikAdashaiva ca| | + | ataH kuShThAni jAyante sapta caikAdashaiva ca| <br /> |
| − | na caikadoShajaM ki~jcit kuShThaM samupalabhyate||10|| | + | na caikadoShajaM ki~jcit kuShThaM samupalabhyate||10||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| + | <div style="text-align:justify;"> | ||
| + | The vitiated three ''[[dosha]]s''- ''[[vata]], [[pitta]], [[kapha]]'' along with impaired ''tvak, [[rakta]], [[mamsa]]'' and ''ambu'' together constitute seven essential entities which play role in pathogenesis of ''kushtha''. ''Kushtha'' can be classified into seven ''mahakushtha'' (major skin disorders) and eleven ''kshudrakushtha'' (eleven minor skin disorders). Single ''[[dosha]]'' cannot cause ''kushtha'' on its own i.e. ''kushtha'' is not an ''nanatmaja'' (disease caused by single specific ''[[dosha]]'') disease. [9-10] | ||
| − | + | === Premonitory signs and symptoms === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | स्पर्शाज्ञत्वमतिस्वेदो न वा वैवर्ण्यमुन्नतिः| <br /> | |
| + | कोठानां लोमहर्षश्च कण्डूस्तोदः श्रमः क्लमः||११|| <br /> | ||
| − | + | व्रणानामधिकं शूलं शीघ्रोत्पत्तिश्चिरस्थितिः| <br /> | |
| − | + | दाहः [१] सुप्ताङ्गता चेति कुष्ठलक्षणमग्रजम्||१२||<br /> | |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | sparśājñatvamatisvēdō na vā vaivarṇyamunnatiḥ| <br /> | |
| − | + | kōṭhānāṁ lōmaharṣaśca kaṇḍūstōdaḥ śramaḥ klamaḥ||11||<br /> | |
| − | + | vraṇānāmadhikaṁ śūlaṁ śīghrōtpattiścirasthitiḥ| <br /> | |
| − | + | dāhaḥ [1] suptāṅgatā cēti kuṣṭhalakṣaṇamagrajam||12||<br /> | |
| − | + | sparshAj~jatvamatisvedo na vA vaivarNyamunnatiH| <br /> | |
| − | + | koThAnAM lomaharShashca kaNDUstodaH shramaH klamaH||11|| <br /> | |
| − | + | vraNAnAmadhikaM shUlaM shIghrotpattishcirasthitiH| <br /> | |
| − | + | dAhaH [1] suptA~ggatA ceti kuShThalakShaNamagrajam||12||<br /> | |
| − | + | </div></div> | |
| − | vraNAnAmadhikaM shUlaM shIghrotpattishcirasthitiH| | ||
| − | dAhaH [1] suptA~ggatA ceti kuShThalakShaNamagrajam||12|| | ||
Decreased touch sensation, excessive sweating or absence of sweating (which may be localized or generalized), change in color (discoloration), papules on skin, horripilation, pruritus, pricking pain, physical exhaustion, mental fatigue, severe pain in ulcerated area, sudden appearance and chronic the ulcers, burning sensation, numbness are the premonitory symptoms of skin disease.[11-12] | Decreased touch sensation, excessive sweating or absence of sweating (which may be localized or generalized), change in color (discoloration), papules on skin, horripilation, pruritus, pricking pain, physical exhaustion, mental fatigue, severe pain in ulcerated area, sudden appearance and chronic the ulcers, burning sensation, numbness are the premonitory symptoms of skin disease.[11-12] | ||
| − | + | === Eighteen types of skin diseases === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
अत ऊर्ध्वमष्टादशानां कुष्ठानां कपालोदुम्बरमण्डलर्ष्यजिह्वपुण्डरीकसिध्मकाकणकैककुष्ठचर्माख्य-किटिभविपादिकालसकदद्रुचर्मदलपामाविस्फोटकशतारुर्विचर्चिकानां लक्षणान्युपदेक्ष्यामः||१३|| | अत ऊर्ध्वमष्टादशानां कुष्ठानां कपालोदुम्बरमण्डलर्ष्यजिह्वपुण्डरीकसिध्मकाकणकैककुष्ठचर्माख्य-किटिभविपादिकालसकदद्रुचर्मदलपामाविस्फोटकशतारुर्विचर्चिकानां लक्षणान्युपदेक्ष्यामः||१३|| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
ata ūrdhvamaṣṭādaśānāṁ kuṣṭhānāṁkapālōdumbaramaṇḍalarṣyajihvapuṇḍarīkasidhmakākaṇakaikakuṣṭhacarmākhya-kiṭibhavipādikālasakadadrucarmadalapāmāvisphōṭakaśatārurvicārcikānāṁ lakṣaṇānyupadēkṣyāmaḥ||13|| | ata ūrdhvamaṣṭādaśānāṁ kuṣṭhānāṁkapālōdumbaramaṇḍalarṣyajihvapuṇḍarīkasidhmakākaṇakaikakuṣṭhacarmākhya-kiṭibhavipādikālasakadadrucarmadalapāmāvisphōṭakaśatārurvicārcikānāṁ lakṣaṇānyupadēkṣyāmaḥ||13|| | ||
ata UrdhvamaShTAdashAnAM kuShThAnAMkapAlodumbaramaNDalarShyajihvapuNDarIkasidhmakAkaNakaikakuShThacarmAkhya-kiTimavipAdikAlasakadadrucarmadalapAmAvisphoTakashatArurvicarcikAnAMlakShaNAnyupadekShyAmaH||13|| | ata UrdhvamaShTAdashAnAM kuShThAnAMkapAlodumbaramaNDalarShyajihvapuNDarIkasidhmakAkaNakaikakuShThacarmAkhya-kiTimavipAdikAlasakadadrucarmadalapAmAvisphoTakashatArurvicarcikAnAMlakShaNAnyupadekShyAmaH||13|| | ||
| + | </div></div> | ||
Henceforth 18 types of ''kushtha'' alongwith their signs and symptoms are described viz. ''kapāla, udumbara, maṇḍala, rṣyajihva, puṇḍarīka, sidhma, kākaṇaka, ekkuṣṭha, carmākhya, kiṭibha, vipādikā, alasaka, dadru, charmadala, pāmā, visphōṭaka, śatāru'' and ''vicārchikā''.[13] | Henceforth 18 types of ''kushtha'' alongwith their signs and symptoms are described viz. ''kapāla, udumbara, maṇḍala, rṣyajihva, puṇḍarīka, sidhma, kākaṇaka, ekkuṣṭha, carmākhya, kiṭibha, vipādikā, alasaka, dadru, charmadala, pāmā, visphōṭaka, śatāru'' and ''vicārchikā''.[13] | ||
| − | + | === Seven major kushtha === | |
| − | + | ==== 1. ''Kapala Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कृष्णारुणकपालाभं यद्रूक्षं परुषं तनु| | + | कृष्णारुणकपालाभं यद्रूक्षं परुषं तनु| <br /> |
| − | कापालं तोदबहुलं तत्कुष्ठं विषमं स्मृतम्||१४|| | + | कापालं तोदबहुलं तत्कुष्ठं विषमं स्मृतम्||१४|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kr̥ṣṇāruṇakapālābhaṁ yadrūkṣaṁ paruṣaṁ tanu| | + | kr̥ṣṇāruṇakapālābhaṁ yadrūkṣaṁ paruṣaṁ tanu| <br /> |
| − | kāpālaṁ tōdabahulaṁ tatkuṣṭhaṁ viṣamaṁ smr̥tam||14|| | + | kāpālaṁ tōdabahulaṁ tatkuṣṭhaṁ viṣamaṁ smr̥tam||14|| <br /> |
| − | kRuShNAruNakapAlAbhaM yadrUkShaM paruShaM tanu| | + | kRuShNAruNakapAlAbhaM yadrUkShaM paruShaM tanu| <br /> |
| − | kApAlaM todabahulaM tatkuShThaM viShamaM smRutam||14|| | + | kApAlaM todabahulaM tatkuShThaM viShamaM smRutam||14||<br /> |
| + | </div></div> | ||
The clinical presentation of ''kapala kushtha'' is as follows: | The clinical presentation of ''kapala kushtha'' is as follows: | ||
| Line 193: | Line 225: | ||
'''Nature''' – ''kapāla'' (similar to broken piece of earthen pot) | '''Nature''' – ''kapāla'' (similar to broken piece of earthen pot) | ||
| − | '''Touch''' – ''rūkṣa'' (dry), ''paruṣa'' (rough), | + | '''Touch''' – ''rūkṣa'' (dry), ''paruṣa'' (rough), |
| − | ''' | + | '''Texture of skin''' ''- tanu'' (thin) |
| − | ''' | + | '''Associated symptoms''' – Excess pricking pain |
| − | + | ==== 2. ''Udumbara kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | दाहकण्डूरुजारागपरीतं लोमपिञ्जरम्| | + | दाहकण्डूरुजारागपरीतं लोमपिञ्जरम्| <br /> |
| − | उदुम्बरफलाभासं कुष्ठमौदुम्बरं विदुः||१५|| | + | उदुम्बरफलाभासं कुष्ठमौदुम्बरं विदुः||१५|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | dāhakaṇḍūrujārāgaparītaṁ lōmapiñjaram| | + | dāhakaṇḍūrujārāgaparītaṁ lōmapiñjaram|<br /> |
| − | udumbaraphalābhāsaṁ kuṣṭhamaudumbaraṁ viduḥ||15|| | + | udumbaraphalābhāsaṁ kuṣṭhamaudumbaraṁ viduḥ||15|| <br /> |
| − | dAhakaNDUrujArAgaparItaM lomapi~jjaram| | + | dAhakaNDUrujArAgaparItaM lomapi~jjaram| <br /> |
| − | udumbaraphalAbhAsaM kuShThamaudumbaraM viduH||15|| | + | udumbaraphalAbhAsaM kuShThamaudumbaraM viduH||15|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
The clinical presentation of ''udumbara kushtha'' is as follows: | The clinical presentation of ''udumbara kushtha'' is as follows: | ||
| Line 218: | Line 253: | ||
'''Associated symptoms''' – burning sensation, pruritus and pain | '''Associated symptoms''' – burning sensation, pruritus and pain | ||
| − | + | ==== 3.''Mandala Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | श्वेतं रक्तं स्थिरं स्त्यानं स्निग्धमुत्सन्नमण्डलम्| | + | श्वेतं रक्तं स्थिरं स्त्यानं स्निग्धमुत्सन्नमण्डलम्| <br /> |
| − | कृच्छ्रमन्योन्यसंसक्तं कुष्ठं मण्डलमुच्यते||१६|| | + | कृच्छ्रमन्योन्यसंसक्तं कुष्ठं मण्डलमुच्यते||१६|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | śvētaṁ raktaṁ sthiraṁ styānaṁ snigdhamutsannamaṇḍalam| | + | śvētaṁ raktaṁ sthiraṁ styānaṁ snigdhamutsannamaṇḍalam|<br /> |
| − | kr̥cchramanyōnyasaṁsaktaṁ kuṣṭhaṁ maṇḍalamucyatē||16|| | + | kr̥cchramanyōnyasaṁsaktaṁ kuṣṭhaṁ maṇḍalamucyatē||16|| <br /> |
| − | shvetaM raktaM sthiraM styAnaM snigdhamutsannamaNDalam| | + | shvetaM raktaM sthiraM styAnaM snigdhamutsannamaNDalam| <br /> |
| − | kRucchramanyonyasaMsaktaM kuShThaM maNDalamucyate||16|| | + | kRucchramanyonyasaMsaktaM kuShThaM maNDalamucyate||16|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
The clinical features of ''mandala kushtha'' are as follows: | The clinical features of ''mandala kushtha'' are as follows: | ||
| Line 239: | Line 277: | ||
'''Sadhyasadhyata''' – Difficult to cure | '''Sadhyasadhyata''' – Difficult to cure | ||
| − | + | ==== 4.''Rishyajivha Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कर्कशं रक्तपर्यन्तमन्तः श्यावं सवेदनम्| | + | कर्कशं रक्तपर्यन्तमन्तः श्यावं सवेदनम्| <br /> |
| − | यदृष्यजिह्वासंस्थानमृष्यजिह्वं तदुच्यते||१७|| | + | यदृष्यजिह्वासंस्थानमृष्यजिह्वं तदुच्यते||१७|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | karkaśaṁ raktaparyantamantaḥ śyāvaṁ savēdanam| | + | karkaśaṁ raktaparyantamantaḥ śyāvaṁ savēdanam| <br /> |
| − | yadr̥ṣyajihvāsaṁsthānamr̥ṣyajihvaṁ taducyatē||17|| | + | yadr̥ṣyajihvāsaṁsthānamr̥ṣyajihvaṁ taducyatē||17|| <br /> |
| − | karkashaM raktaparyantamantaH shyAvaM savedanam| | + | karkashaM raktaparyantamantaH shyAvaM savedanam| <br /> |
| − | yadRuShyajihvAsaMsthAnamRuShyajihvaM taducyate||17|| | + | yadRuShyajihvAsaMsthAnamRuShyajihvaM taducyate||17|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
The clinical features of ''rishyajivha kushtha'' are as follows: | The clinical features of ''rishyajivha kushtha'' are as follows: | ||
| Line 254: | Line 295: | ||
'''Color''' – ''Rakta paryanta anta śyāvaṁ'' (red in edges and brown inside) | '''Color''' – ''Rakta paryanta anta śyāvaṁ'' (red in edges and brown inside) | ||
| − | '''Nature''' – ''karkaśa'' (rough), it resembles the tongue of ''rṣya'' | + | '''Nature''' – ''karkaśa'' (rough), it resembles the tongue of ''rṣya'' ,a type of deer with blue testicles[ Cha.Sa. [[Chikitsa Sthana ]] 7 / 17 Chakrapani] |
'''Associated symptoms''' – pain | '''Associated symptoms''' – pain | ||
| − | + | ==== 5.''Pundarika Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | सश्वेतं रक्तपर्यन्तं पुण्डरीकदलोपमम्| | + | सश्वेतं रक्तपर्यन्तं पुण्डरीकदलोपमम्| <br /> |
| − | सोत्सेधं च सदाहं च पुण्डरीकं तदुच्यते||१८|| | + | सोत्सेधं च सदाहं च पुण्डरीकं तदुच्यते||१८||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | saśvētaṁ raktaparyantaṁ puṇḍarīkadalōpāmām| | + | saśvētaṁ raktaparyantaṁ puṇḍarīkadalōpāmām| <br /> |
| − | sōtsēdhaṁ ca sadāhaṁ ca puṇḍarīkaṁ taducyatē||18|| | + | sōtsēdhaṁ ca sadāhaṁ ca puṇḍarīkaṁ taducyatē||18||<br /> |
| − | sashvetaM raktaparyantaM puNDarIkadalopamam| | + | sashvetaM raktaparyantaM puNDarIkadalopamam| <br /> |
| − | sotsedhaM ca sadAhaM ca puNDarIkaM taducyate||18|| | + | sotsedhaM ca sadAhaM ca puNDarIkaM taducyate||18|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
The clinical features of ''pundarika kushtha'' are as follows: | The clinical features of ''pundarika kushtha'' are as follows: | ||
| Line 277: | Line 321: | ||
'''Associated symptoms''' – burning sensation | '''Associated symptoms''' – burning sensation | ||
| − | + | ==== 6.''Sidhma Kushtha''==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | श्वेतं ताम्रं तनु च यद्रजो [१] घृष्टं विमुञ्चति| | + | श्वेतं ताम्रं तनु च यद्रजो [१] घृष्टं विमुञ्चति| <br /> |
| − | अलाबूपुष्पवर्णं तत् सिध्मं प्रायेण चोरसि||१९|| | + | अलाबूपुष्पवर्णं तत् सिध्मं प्रायेण चोरसि||१९|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | śvētaṁ tāmraṁ tanu ca yadrajō [1] ghr̥ṣṭaṁ vimuñcati| | + | śvētaṁ tāmraṁ tanu ca yadrajō [1] ghr̥ṣṭaṁ vimuñcati| <br /> |
| − | alābūpuṣpavarṇaṁ tat sidhmaṁ prāyēṇa cōrasi||19|| | + | alābūpuṣpavarṇaṁ tat sidhmaṁ prāyēṇa cōrasi||19|| <br /> |
| − | shvetaM tAmraM tanu ca yadrajo [1] ghRuShTaM vimu~jcati| | + | shvetaM tAmraM tanu ca yadrajo [1] ghRuShTaM vimu~jcati|<br /> |
| − | alAbUpuShpavarNaM tat sidhmaM prAyeNa corasi||19|| | + | alAbUpuShpavarNaM tat sidhmaM prAyeNa corasi||19|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
The clinical features of ''sidhma kushtha'' are as follows: | The clinical features of ''sidhma kushtha'' are as follows: | ||
| Line 294: | Line 341: | ||
'''Nature''' – thin | '''Nature''' – thin | ||
| − | '''Associated symptom''' – particles resembling dust are observed, it is located mostly on chest | + | '''Associated symptom''' – particles resembling dust are observed, it is located mostly on chest due to dominance of ''[[kapha]]'' on ''ura pradesh'' [Cha.Sa [[Chikitsa Sthana]] 7/19 Chakrapani]. |
| − | + | ==== 7.''Kakanaka Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | यत् काकणन्तिकावर्णमपाकं तीव्रवेदनम्| | + | यत् काकणन्तिकावर्णमपाकं तीव्रवेदनम्| <br /> |
| − | त्रिदोषलिङ्गं तत् कुष्ठं काकणं नैव सिध्यति||२०|| | + | त्रिदोषलिङ्गं तत् कुष्ठं काकणं नैव सिध्यति||२०||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | yat kākaṇantikāvarṇamapākaṁ tīvravēdanam| | + | yat kākaṇantikāvarṇamapākaṁ tīvravēdanam| <br /> |
| − | tridōṣaliṅgaṁ tat kuṣṭhaṁ kākaṇaṁ naiva sidhyati||20|| | + | tridōṣaliṅgaṁ tat kuṣṭhaṁ kākaṇaṁ naiva sidhyati||20|| <br /> |
| − | yat kAkaNantikAvarNamapAkaM tIvravedanam| | + | yat kAkaNantikAvarNamapAkaM tIvravedanam| <br /> |
| − | tridoShali~ggaM tat kuShThaM kAkaNaM naiva sidhyati||20|| | + | tridoShali~ggaM tat kuShThaM kAkaNaM naiva sidhyati||20|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
The clinical features of ''Kākaṇaka kuṣṭha'' are as follows: | The clinical features of ''Kākaṇaka kuṣṭha'' are as follows: | ||
| Line 313: | Line 363: | ||
'''Nature''' – does not get suppurated | '''Nature''' – does not get suppurated | ||
| − | '''Associated symptoms''' – Pain and incurable, all the three '' | + | '''Associated symptoms''' – Pain and incurable, all the three ''[[dosha]]s'' are present |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
इति सप्तमहाकुष्ठानि | इति सप्तमहाकुष्ठानि | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
iti saptamahākuṣṭhāni | iti saptamahākuṣṭhāni | ||
iti saptamahAkuShThAni | iti saptamahAkuShThAni | ||
| + | </div></div> | ||
This ends the explanation of seven ''mahakushtha''.[14-20] | This ends the explanation of seven ''mahakushtha''.[14-20] | ||
| − | + | === Eleven ''kshudra kushtha'' === | |
| − | + | ==== 1.''Eka kuṣṭha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | अस्वेदनं महावास्तु यन्मत्स्यशकलोपमम्| | + | अस्वेदनं महावास्तु यन्मत्स्यशकलोपमम्| <br /> |
तदेककुष्ठ | तदेककुष्ठ | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | asvēdanaṁ mahāvāstu yanmatsyaśakalōpāmām| | + | asvēdanaṁ mahāvāstu yanmatsyaśakalōpāmām| <br /> |
tadēkakuṣṭaṁ, | tadēkakuṣṭaṁ, | ||
| − | asvedanaM mahAvAstu yanmatsyashakalopamam| | + | asvedanaM mahAvAstu yanmatsyashakalopamam| <br /> |
tadekakuShTaM, | tadekakuShTaM, | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features of ''eka kushtha'' are as follows: | The clinical features of ''eka kushtha'' are as follows: | ||
| Line 342: | Line 398: | ||
'''Location''' – Extensive | '''Location''' – Extensive | ||
| − | + | ==== 2.''Charmakhya Kushtha''==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
चर्माख्यं बहलं हस्तिचर्मवत्||२१|| | चर्माख्यं बहलं हस्तिचर्मवत्||२१|| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
carmākhyaṁ bahalaṁ hasticarmavat||21|| | carmākhyaṁ bahalaṁ hasticarmavat||21|| | ||
carmAkhyaM bahalaM hasticarmavat||21|| | carmAkhyaM bahalaM hasticarmavat||21|| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features of ''charmakhya'' are as follows: | The clinical features of ''charmakhya'' are as follows: | ||
| Line 354: | Line 413: | ||
'''Nature''' – skin is thick resembling elephant skin | '''Nature''' – skin is thick resembling elephant skin | ||
| − | + | ==== 3.''Kitibha Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
श्यावं किणखरस्पर्शं परुषं किटिभं स्मृतम्| | श्यावं किणखरस्पर्शं परुषं किटिभं स्मृतम्| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
śyāvaṁ kiṇakharasparśaṁ paruṣaṁ kiṭimaṁ smr̥tam| | śyāvaṁ kiṇakharasparśaṁ paruṣaṁ kiṭimaṁ smr̥tam| | ||
shyAvaM kiNakharasparshaM paruShaM kiTimaM smRutam| | shyAvaM kiNakharasparshaM paruShaM kiTimaM smRutam| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features of are as follows: | The clinical features of are as follows: | ||
| Line 370: | Line 432: | ||
Touch similar to the granulation process in wound. | Touch similar to the granulation process in wound. | ||
| − | + | ==== 4.''Vaipadika Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
वैपादिकं पाणिपादस्फुटनं तीव्रवेदनम्||२२|| | वैपादिकं पाणिपादस्फुटनं तीव्रवेदनम्||२२|| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
vaipādikaṁ pāṇipādasphuṭanaṁ tīvravēdanam||22|| | vaipādikaṁ pāṇipādasphuṭanaṁ tīvravēdanam||22|| | ||
vaipAdikaM pANipAdasphuTanaM tIvravedanam||22|| | vaipAdikaM pANipAdasphuTanaM tIvravedanam||22|| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features are as follows: | The clinical features are as follows: | ||
| Line 386: | Line 451: | ||
'''Associated symptoms''' – severe / excruciating pain | '''Associated symptoms''' – severe / excruciating pain | ||
| − | + | ==== 5.''Alasaka Kuṣhtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
कण्डूमद्भिः सरागैश्च गण्डैरलसकं चितम्| | कण्डूमद्भिः सरागैश्च गण्डैरलसकं चितम्| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
kaṇḍūmadbhiḥ sarāgaiśca gaṇḍairalasakaṁ citam| | kaṇḍūmadbhiḥ sarāgaiśca gaṇḍairalasakaṁ citam| | ||
kaNDUmadbhiH sarAgaishca gaNDairalasakaM citam| | kaNDUmadbhiH sarAgaishca gaNDairalasakaM citam| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features are as follows: | The clinical features are as follows: | ||
| Line 402: | Line 470: | ||
'''Color''' – redness | '''Color''' – redness | ||
| − | + | ==== 6.''Dadru Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
सकण्डूरागपिडकं दद्रुमण्डलमुद्गतम्||२३|| | सकण्डूरागपिडकं दद्रुमण्डलमुद्गतम्||२३|| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
sakaṇḍūrāgapiḍakaṁ dadrumaṇḍalamudgatam||23|| | sakaṇḍūrāgapiḍakaṁ dadrumaṇḍalamudgatam||23|| | ||
sakaNDUrAgapiDakaM dadrumaNDalamudgatam||23|| | sakaNDUrAgapiDakaM dadrumaNDalamudgatam||23|| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features are as follows: | The clinical features are as follows: | ||
| Line 418: | Line 489: | ||
'''Associated symptoms''' – Itching | '''Associated symptoms''' – Itching | ||
| − | + | ==== 7.''Charmadala Kushtha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | रक्तं [१] सकण्डु सस्फोटं सरुग्दलति चापि यत्| | + | रक्तं [१] सकण्डु सस्फोटं सरुग्दलति चापि यत्| <br /> |
| − | तच्चर्मदलमाख्यातं संस्पर्शासहमुच्यते||२४|| | + | तच्चर्मदलमाख्यातं संस्पर्शासहमुच्यते||२४|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | raktaṁ [1] sakaṇḍu sasphōṭaṁ sarugdalati cāpi yat| | + | raktaṁ [1] sakaṇḍu sasphōṭaṁ sarugdalati cāpi yat| <br /> |
| − | taccarmadalamākhyātaṁ saṁsparśāsahamucyatē||24|| | + | taccarmadalamākhyātaṁ saṁsparśāsahamucyatē||24|| <br /> |
| − | raktaM [1] sakaNDu sasphoTaM sarugdalati cApi yat| | + | raktaM [1] sakaNDu sasphoTaM sarugdalati cApi yat| <br /> |
| − | taccarmadalamAkhyAtaM saMsparshAsahamucyate||24|| | + | taccarmadalamAkhyAtaM saMsparshAsahamucyate||24||<br /> |
| + | </div></div> | ||
The clinical features are as follows: | The clinical features are as follows: | ||
| Line 437: | Line 511: | ||
'''Associated symptoms''' – Itching | '''Associated symptoms''' – Itching | ||
| − | + | ==== 8.''Pāmā kuṣṭha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
पामाश्वेतारुणश्यावाः कण्डूलाः पिडका भृशम्| | पामाश्वेतारुणश्यावाः कण्डूलाः पिडका भृशम्| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
pāmāśvētāruṇaśyāvāḥ kaṇḍūlāḥ piḍakā bhr̥śam| | pāmāśvētāruṇaśyāvāḥ kaṇḍūlāḥ piḍakā bhr̥śam| | ||
pAmAshvetAruNashyAvAH kaNDUlAH piDakA bhRusham| | pAmAshvetAruNashyAvAH kaNDUlAH piDakA bhRusham| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features are as follows: | The clinical features are as follows: | ||
| Line 453: | Line 530: | ||
'''Associated symptoms''' –''piḍakā'' (erruptions) | '''Associated symptoms''' –''piḍakā'' (erruptions) | ||
| − | + | ==== 9. ''Visphōṭa kuṣṭha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
स्फोटाः श्वेतारुणाभासो विस्फोटाः स्युस्तनुत्वचः||२५|| | स्फोटाः श्वेतारुणाभासो विस्फोटाः स्युस्तनुत्वचः||२५|| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
sphōṭāḥ śvētāruṇābhāsō visphōṭāḥ syustanutvacāḥ||25|| | sphōṭāḥ śvētāruṇābhāsō visphōṭāḥ syustanutvacāḥ||25|| | ||
sphoTAH shvetAruNAbhAso visphoTAH syustanutvacaH||25|| | sphoTAH shvetAruNAbhAso visphoTAH syustanutvacaH||25|| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features are as follows: | The clinical features are as follows: | ||
| Line 467: | Line 547: | ||
'''Nature''' – erruptions and pustules with thin skin | '''Nature''' – erruptions and pustules with thin skin | ||
| − | + | ==== 10.''Śatāru kuṣṭha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
रक्तं श्यावं सदाहार्ति शतारुः स्याद्बहुव्रणम्| | रक्तं श्यावं सदाहार्ति शतारुः स्याद्बहुव्रणम्| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
raktaṁ śyāvaṁ sadāhārti śatāruḥ syādbahuvraṇam| | raktaṁ śyāvaṁ sadāhārti śatāruḥ syādbahuvraṇam| | ||
raktaM shyAvaM sadAhArti shatAruH syAdbahuvraNam| | raktaM shyAvaM sadAhArti shatAruH syAdbahuvraNam| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features are as follows: | The clinical features are as follows: | ||
| Line 483: | Line 566: | ||
'''Associated symptoms''' – burning sensation and pain | '''Associated symptoms''' – burning sensation and pain | ||
| − | + | ==== 11.''Vicārcikā kuṣṭha'' ==== | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
सकण्डूः पिडका श्यावा बहुस्रावा विचर्चिका||२६|| | सकण्डूः पिडका श्यावा बहुस्रावा विचर्चिका||२६|| | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
sakaṇḍūḥ piḍakā śyāvā bahusrāvā vicārcikā||26|| | sakaṇḍūḥ piḍakā śyāvā bahusrāvā vicārcikā||26|| | ||
sakaNDUH piDakA shyAvA bahusrAvA vicarcikA||26|| | sakaNDUH piDakA shyAvA bahusrAvA vicarcikA||26|| | ||
| + | </div></div> | ||
The clinical features are as follows: | The clinical features are as follows: | ||
| Line 498: | Line 584: | ||
'''Associated symptoms''' – pruritus | '''Associated symptoms''' – pruritus | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
इत्येकादश क्षुद्रकुष्ठानि | इत्येकादश क्षुद्रकुष्ठानि | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
ityēkādaśa kṣudrakuṣṭhāni | ityēkādaśa kṣudrakuṣṭhāni | ||
ityekAdasha kShudrakuShThAni | ityekAdasha kShudrakuShThAni | ||
| + | </div></div> | ||
This ends the explanation of 11 ''ksudrakuṣṭha''.[21-26] | This ends the explanation of 11 ''ksudrakuṣṭha''.[21-26] | ||
| − | + | === ''[[Dosha]]'' dominance in types of ''kushtha'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | वातेऽधिकतरे कुष्ठं कापालं मण्डलं कफे| | + | वातेऽधिकतरे कुष्ठं कापालं मण्डलं कफे| <br /> |
| − | पित्ते त्वौदुम्बरं विद्यात् काकणं तु | + | पित्ते त्वौदुम्बरं विद्यात् काकणं तु त्रिदोषजम्||२७||<br /> |
| − | वातपित्ते श्लेष्मपित्ते वातश्लेष्मणि चाधिके| | + | वातपित्ते श्लेष्मपित्ते वातश्लेष्मणि चाधिके| <br /> |
| − | ऋष्यजिह्वं पुण्डरीकं सिध्मकुष्ठं च जायते||२८|| | + | ऋष्यजिह्वं पुण्डरीकं सिध्मकुष्ठं च जायते||२८|| <br /> |
| − | चर्माख्यमेककुष्ठं च किटिमं सविपादिकम्| | + | चर्माख्यमेककुष्ठं च किटिमं सविपादिकम्| <br /> |
| − | कुष्ठं चालसकं ज्ञेयं प्रायो वातकफाधिकम्||२९|| | + | कुष्ठं चालसकं ज्ञेयं प्रायो वातकफाधिकम्||२९|| <br /> |
| − | पामा शतारुर्विस्फोटं दद्रुश्चर्मदलं तथा| | + | पामा शतारुर्विस्फोटं दद्रुश्चर्मदलं तथा| <br /> |
| − | पित्तश्लेष्माधिकं प्रायः कफप्राया विचर्चिका||३०|| | + | पित्तश्लेष्माधिकं प्रायः कफप्राया विचर्चिका||३०||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | vātē'dhikatarē kuṣṭhaṁ kāpālaṁ maṇḍalaṁ kaphē| | + | vātē'dhikatarē kuṣṭhaṁ kāpālaṁ maṇḍalaṁ kaphē| <br /> |
| − | pittē tvaudumbaraṁ vidyāt kākaṇaṁ tu tradōṣajam||27|| | + | pittē tvaudumbaraṁ vidyāt kākaṇaṁ tu tradōṣajam||27||<br /> |
| − | vātapittē ślēṣmapittē vātaślēṣmaṇi cādhikē| | + | vātapittē ślēṣmapittē vātaślēṣmaṇi cādhikē| <br /> |
| − | r̥ṣyajihvaṁ puṇḍarīkaṁ sidhmakuṣṭhaṁ ca jāyatē||28|| | + | r̥ṣyajihvaṁ puṇḍarīkaṁ sidhmakuṣṭhaṁ ca jāyatē||28|| <br /> |
| − | carmākhyamēkakuṣṭhaṁ ca kiṭimaṁ savipādikam| | + | carmākhyamēkakuṣṭhaṁ ca kiṭimaṁ savipādikam| <br /> |
| − | kuṣṭhaṁ cālasakaṁ jñēyaṁ prāyō vātakaphādhikam||29|| | + | kuṣṭhaṁ cālasakaṁ jñēyaṁ prāyō vātakaphādhikam||29|| <br /> |
| − | pāmā śatārurvisphōṭaṁ dadruścarmadalaṁ tathā| | + | pāmā śatārurvisphōṭaṁ dadruścarmadalaṁ tathā| <br /> |
| − | pittaślēṣmādhikaṁ prāyaḥ kaphaprāyā vicārcikā||30|| | + | pittaślēṣmādhikaṁ prāyaḥ kaphaprāyā vicārcikā||30||<br /> |
| − | vAte~adhikatare kuShThaM kApAlaM maNDalaM kaphe| | + | vAte~adhikatare kuShThaM kApAlaM maNDalaM kaphe| <br /> |
| − | pitte tvaudumbaraM vidyAt kAkaNaM tu tradoShajam||27|| | + | pitte tvaudumbaraM vidyAt kAkaNaM tu tradoShajam||27|| <br /> |
| − | vAtapitte shleShmapitte vAtashleShmaNi cAdhike| | + | vAtapitte shleShmapitte vAtashleShmaNi cAdhike| <br /> |
| − | RuShyajihvaM puNDarIkaM sidhmakuShThaM ca jAyate||28|| | + | RuShyajihvaM puNDarIkaM sidhmakuShThaM ca jAyate||28||<br /> |
| − | carmAkhyamekakuShThaM ca kiTimaM savipAdikam| | + | carmAkhyamekakuShThaM ca kiTimaM savipAdikam| <br /> |
| − | kuShThaM cAlasakaM j~jeyaM prAyo vAtakaphAdhikam||29|| | + | kuShThaM cAlasakaM j~jeyaM prAyo vAtakaphAdhikam||29|| <br /> |
| − | pAmA shatArurvisphoTaM dadrushcarmadalaM tathA| | + | pAmA shatArurvisphoTaM dadrushcarmadalaM tathA| <br /> |
| − | pittashleShmAdhikaM prAyaH kaphaprAyA vicarcikA||30|| | + | pittashleShmAdhikaM prAyaH kaphaprAyA vicarcikA||30||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | The ''dosha'' dominance in types of ''kushtha'' is as enlisted below: | + | The ''[[dosha]]'' dominance in types of ''kushtha'' is as enlisted below: |
{| class="wikitable" style="text-align: center; | {| class="wikitable" style="text-align: center; | ||
|- | |- | ||
| − | ! scope="col"| Predominant Dosha | + | ! scope="col"| Predominant [[Dosha]] |
! scope="col"| Disease | ! scope="col"| Disease | ||
|- | |- | ||
| − | | ''Vata'' | + | | ''[[Vata]]'' |
| ''Kapala'' | | ''Kapala'' | ||
|- | |- | ||
| − | | ''Kapha'' | + | | ''[[Kapha]]'' |
| ''Mandala, Vicharchika'' | | ''Mandala, Vicharchika'' | ||
|- | |- | ||
| − | | ''Pitta'' | + | | ''[[Pitta]]'' |
| ''Udumbara'' | | ''Udumbara'' | ||
|- | |- | ||
| Line 564: | Line 656: | ||
| ''Kakanaka'' | | ''Kakanaka'' | ||
|- | |- | ||
| − | | ''Vata-Pitta'' | + | | ''[[Vata]]-[[Pitta]]'' |
| ''Rishyajihva'' | | ''Rishyajihva'' | ||
|- | |- | ||
| − | | ''Kapha-Pitta'' | + | | ''[[Kapha]]-[[Pitta]]'' |
| ''Pundarika'' | | ''Pundarika'' | ||
|- | |- | ||
| − | | ''Vata-Kapha'' | + | | ''[[Vata]]-[[Kapha]]'' |
| ''Siddhma, Carmākhya, Ekkuṣṭha, Kiṭibha, Vipādikā, Alasaka'' | | ''Siddhma, Carmākhya, Ekkuṣṭha, Kiṭibha, Vipādikā, Alasaka'' | ||
|- | |- | ||
| − | | ''Pitta-Kapha'' | + | | ''[[Pitta]]-[[Kapha]]'' |
| ''Pāmā, Śatāru, Visphōṭaka, Dadru, Charmadala'' | | ''Pāmā, Śatāru, Visphōṭaka, Dadru, Charmadala'' | ||
|} | |} | ||
| − | + | === General guidelines for diagnosis === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | सर्वं त्रिदोषजं कुष्ठं दोषाणां तु बलाबलम्| | + | सर्वं त्रिदोषजं कुष्ठं दोषाणां तु बलाबलम्| <br /> |
| − | यथास्वैर्लक्षणैर्बुद्ध्वा कुष्ठानां क्रियते क्रिया||३१|| | + | यथास्वैर्लक्षणैर्बुद्ध्वा कुष्ठानां क्रियते क्रिया||३१|| <br /> |
| − | दोषस्य यस्य पश्येत् कुष्ठेषु विशेषलिङ्गमद्रिक्तम्| | + | दोषस्य यस्य पश्येत् कुष्ठेषु विशेषलिङ्गमद्रिक्तम्| <br /> |
| − | तस्यैव शमं कुर्यात्ततः परं चानुबन्धस्य||३२|| | + | तस्यैव शमं कुर्यात्ततः परं चानुबन्धस्य||३२||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | sarvaṁ tridōṣajaṁ kuṣṭhaṁ dōṣāṇāṁ tu balābalam| | + | sarvaṁ tridōṣajaṁ kuṣṭhaṁ dōṣāṇāṁ tu balābalam| <br /> |
| − | yathāsvairlakṣaṇairbuddhvā kuṣṭhānāṁ kriyatē kriyā||31|| | + | yathāsvairlakṣaṇairbuddhvā kuṣṭhānāṁ kriyatē kriyā||31|| <br /> |
| − | dōṣaya yasya paśyēt kuṣṭhēṣu viśēṣaliṅgamadriktam| | + | dōṣaya yasya paśyēt kuṣṭhēṣu viśēṣaliṅgamadriktam| <br /> |
| − | tasyaiva śamaṁ kuryāttataḥ paraṁ cānubandhasya||32|| | + | tasyaiva śamaṁ kuryāttataḥ paraṁ cānubandhasya||32||<br /> |
| − | sarvaM tridoShajaM kuShThaM doShANAM tu balAbalam| | + | sarvaM tridoShajaM kuShThaM doShANAM tu balAbalam| <br /> |
| − | yathAsvairlakShaNairbuddhvA kuShThAnAM kriyate kriyA||31|| | + | yathAsvairlakShaNairbuddhvA kuShThAnAM kriyate kriyA||31|| <br /> |
| − | doShasya yasya pashyet kuShTheShu visheShali~ggamadriktam| | + | doShasya yasya pashyet kuShTheShu visheShali~ggamadriktam| <br /> |
| − | tasyaiva shamaM kuryAttataH paraM cAnubandhasya||32|| | + | tasyaiva shamaM kuryAttataH paraM cAnubandhasya||32||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | ''Tridosha'' are involved in pathogenesis of all types of ''kushtha''. Depending on ''dosha'' predominant symptoms are manifested and treatment should be decided on the basis of symptoms shown in specific ''kushtha''. The ''dosha'' presenting important and specific symptoms should be alleviated firstly followed by the treatment of associated ''dosha''.[31-32] | + | ''Tridosha'' are involved in pathogenesis of all types of ''kushtha''. Depending on ''[[dosha]]'' predominant symptoms are manifested and treatment should be decided on the basis of symptoms shown in specific ''kushtha''. The ''[[dosha]]'' presenting important and specific symptoms should be alleviated firstly followed by the treatment of associated ''[[dosha]]''.[31-32] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कुष्ठविशेषैर्दोषा दोषविशेषैः पुनश्च कुष्ठानि| | + | कुष्ठविशेषैर्दोषा दोषविशेषैः पुनश्च कुष्ठानि| <br /> |
| − | ज्ञायन्ते तैर्हेतुर्हेतुस्तांश्च [१] प्रकाशयति||३३|| | + | ज्ञायन्ते तैर्हेतुर्हेतुस्तांश्च [१] प्रकाशयति||३३||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kuṣṭhaviśēṣairdōṣā dōṣaviśēṣaiḥ punaśca kuṣṭhāni| | + | kuṣṭhaviśēṣairdōṣā dōṣaviśēṣaiḥ punaśca kuṣṭhāni| <br /> |
| − | jñāyantē tairhēturhētustāṁśca [1] prakāśayati||33|| | + | jñāyantē tairhēturhētustāṁśca [1] prakāśayati||33||<br /> |
| − | kuShThavisheShairdoShA doShavisheShaiH punashca kuShThAni| | + | kuShThavisheShairdoShA doShavisheShaiH punashca kuShThAni| <br /> |
| − | j~jAyante tairheturhetustAMshca [1] prakAshayati||33|| | + | j~jAyante tairheturhetustAMshca [1] prakAshayati||33||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | Specific ''kushtha'' determine the predominance of specific ''dosha'' and vice versa is also true i.e. predominance of ''dosha'' determines the specific type of ''kushtha''. Similarly specific symptoms determine the causative factors vice versa causative factors determine the specific symptoms.[33] | + | Specific ''kushtha'' determine the predominance of specific ''[[dosha]]'' and vice versa is also true i.e. predominance of ''[[dosha]]'' determines the specific type of ''kushtha''. Similarly specific symptoms determine the causative factors vice versa causative factors determine the specific symptoms.[33] |
| − | + | === ''[[Dosha]]'' specific features of diagnosis of ''[[dosha]]'' dominance in ''kushtha'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | रौक्ष्यं शोषस्तोदः शूलं सङ्कोचनं तथाऽऽयामः| | + | रौक्ष्यं शोषस्तोदः शूलं सङ्कोचनं तथाऽऽयामः| <br /> |
| − | पारुष्यं खरभावो हर्षः श्यावारुणत्वं च||३४|| | + | पारुष्यं खरभावो हर्षः श्यावारुणत्वं च||३४|| <br /> |
| − | कुष्ठेषु वातलिङ्गं, दाहो रागः परिस्रवः पाकः| | + | कुष्ठेषु वातलिङ्गं, दाहो रागः परिस्रवः पाकः| <br /> |
| − | विस्रो गन्धः क्लेदस्तथाऽङ्गपतनं च पित्तकृतम्||३५|| | + | विस्रो गन्धः क्लेदस्तथाऽङ्गपतनं च पित्तकृतम्||३५|| <br /> |
| − | श्वैत्यं शैत्यं कण्डूः स्थैर्यं चोत्सेधगौरवस्नेहाः| | + | श्वैत्यं शैत्यं कण्डूः स्थैर्यं चोत्सेधगौरवस्नेहाः| <br /> |
| − | कुष्ठेषु तु कफलिङ्गं जन्तुभिरभिभक्षणं क्लेदः||३६|| | + | कुष्ठेषु तु कफलिङ्गं जन्तुभिरभिभक्षणं क्लेदः||३६||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | raukṣyaṁ śōṣastōdaḥ śūlaṁ saṅkōcanaṁ tathā''yāmaḥ| | + | raukṣyaṁ śōṣastōdaḥ śūlaṁ saṅkōcanaṁ tathā''yāmaḥ|<br /> |
| − | pāruṣyaṁ kharabhāvō harṣaḥ śyāvāruṇatvaṁ ca||34|| | + | pāruṣyaṁ kharabhāvō harṣaḥ śyāvāruṇatvaṁ ca||34|| <br /> |
| − | kuṣṭhēṣu vātaliṅgaṁ, dāhō rāgaḥ parisravaḥ pākaḥ| | + | kuṣṭhēṣu vātaliṅgaṁ, dāhō rāgaḥ parisravaḥ pākaḥ| <br /> |
| − | visrō gandhaḥ klēdastathā'ṅgapatanaṁ ca pittakr̥tam||35|| | + | visrō gandhaḥ klēdastathā'ṅgapatanaṁ ca pittakr̥tam||35||<br /> |
| − | śvaityaṁ śaityaṁ kaṇḍūḥ sthairyaṁ cōtsēdhagauravasnēhāḥ| | + | śvaityaṁ śaityaṁ kaṇḍūḥ sthairyaṁ cōtsēdhagauravasnēhāḥ| <br /> |
| − | kuṣṭhēṣu tu kaphaliṅgaṁ jantubhirabhibhakṣaṇaṁ klēdaḥ||36|| | + | kuṣṭhēṣu tu kaphaliṅgaṁ jantubhirabhibhakṣaṇaṁ klēdaḥ||36||<br /> |
| − | raukShyaM shoShastodaH shUlaM sa~gkocanaM tathA~a~ayAmaH| | + | raukShyaM shoShastodaH shUlaM sa~gkocanaM tathA~a~ayAmaH| <br /> |
| − | pAruShyaM kharabhAvo harShaH shyAvAruNatvaM ca||34|| | + | pAruShyaM kharabhAvo harShaH shyAvAruNatvaM ca||34|| <br /> |
| − | kuShTheShu vAtali~ggaM, dAho rAgaH parisravaH pAkaH| | + | kuShTheShu vAtali~ggaM, dAho rAgaH parisravaH pAkaH| <br /> |
| − | visro gandhaH kledastathA~a~ggapatanaM ca pittakRutam||35|| | + | visro gandhaH kledastathA~a~ggapatanaM ca pittakRutam||35||<br /> |
| − | shvaityaM shaityaM kaNDUH sthairyaM cotsedhagauravasnehAH| | + | shvaityaM shaityaM kaNDUH sthairyaM cotsedhagauravasnehAH| <br /> |
| − | kuShTheShu tu kaphali~ggaM jantubhirabhibhakShaNaM kledaH||36|| | + | kuShTheShu tu kaphali~ggaM jantubhirabhibhakShaNaM kledaH||36||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | Symptoms due to ''dosha'' predominance include dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color are manifestation of ''vata dosha''. | + | Symptoms due to ''[[dosha]]'' predominance include dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color are manifestation of ''[[vata dosha]]''. |
| − | Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts are the symptoms caused by predominance of ''pitta dosha''. | + | Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts are the symptoms caused by predominance of ''[[pitta dosha]]''. |
| − | ''Kapha dosha'' is responsible for symptoms like whitish discoloration, cold in touch, pruritus, non-progressive / slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness are presented along with maggot’s formation and stickiness like symptoms.[34-36] | + | ''[[Kapha dosha]]'' is responsible for symptoms like whitish discoloration, cold in touch, pruritus, non-progressive / slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness are presented along with maggot’s formation and stickiness like symptoms.[34-36] |
| − | + | === Prognosis === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | सर्वैर्लिङ्गैर्युक्तं मतिमान् विवर्जयेदबलम्| | + | सर्वैर्लिङ्गैर्युक्तं मतिमान् विवर्जयेदबलम्| <br /> |
| − | तृष्णादाहपरीतं शान्ताग्निं जन्तुभिर्जग्धम्||३७|| | + | तृष्णादाहपरीतं शान्ताग्निं जन्तुभिर्जग्धम्||३७|| <br /> |
| − | वातकफप्रबलं यद्यदेकदोषोल्बणं न तत् कृच्छ्रम्| | + | वातकफप्रबलं यद्यदेकदोषोल्बणं न तत् कृच्छ्रम्| <br /> |
| − | कफपित्त-वातपित्तप्रबलानि तु कृच्छ्रसाध्यानि||३८|| | + | कफपित्त-वातपित्तप्रबलानि तु कृच्छ्रसाध्यानि||३८||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | sarvairliṅgairyuktaṁ matimān vivarjayēdabalam| | + | sarvairliṅgairyuktaṁ matimān vivarjayēdabalam| <br /> |
| − | tr̥ṣṇādāhaparītaṁ śāntāgniṁ jantubhirjagdham||37|| | + | tr̥ṣṇādāhaparītaṁ śāntāgniṁ jantubhirjagdham||37|| <br /> |
| − | vātakaphaprabalaṁ yadyadēkadōṣōlbaṇaṁ na tat kr̥cchram| | + | vātakaphaprabalaṁ yadyadēkadōṣōlbaṇaṁ na tat kr̥cchram| <br /> |
| − | kaphapitta-vātapittaprabalāni tu kr̥cchrasādhyāni||38|| | + | kaphapitta-vātapittaprabalāni tu kr̥cchrasādhyāni||38||<br /> |
| − | sarvairli~ggairyuktaM matimAn vivarjayedabalam| | + | sarvairli~ggairyuktaM matimAn vivarjayedabalam| <br /> |
| − | tRuShNAdAhaparItaM shAntAgniM jantubhirjagdham||37|| | + | tRuShNAdAhaparItaM shAntAgniM jantubhirjagdham||37|| <br /> |
| − | vAtakaphaprabalaM yadyadekadoSholbaNaM na tat kRucchram| | + | vAtakaphaprabalaM yadyadekadoSholbaNaM na tat kRucchram| <br /> |
| − | kaphapitta-vAtapittaprabalAni tu kRucchrasAdhyAni||38|| | + | kaphapitta-vAtapittaprabalAni tu kRucchrasAdhyAni||38||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | If all the symptoms are simultaneously observed, in weak (immune-compromised) patient, suffering from morbid thirst, burning sensation, loss of digestive power and presence of maggots then the intelligent person should avoid treatment (as it is incurable). Further ''vata kapha'' predominated ''kushtha'' and single ''dosha'' predominated ''kushtha'' are not so difficult to treat. Whereas ''kapha pitta'' and ''vata pitta'' dominated ''kushtha'' are ''krichchra sadhya'' i.e. curable, but with efforts. [37-38] | + | If all the symptoms are simultaneously observed, in weak (immune-compromised) patient, suffering from morbid thirst, burning sensation, loss of digestive power and presence of maggots then the intelligent person should avoid treatment (as it is incurable). Further ''[[vata]] [[kapha]]'' predominated ''kushtha'' and single ''[[dosha]]'' predominated ''kushtha'' are not so difficult to treat. Whereas ''[[kapha]] [[pitta]]'' and ''[[vata]] [[pitta]]'' dominated ''kushtha'' are ''krichchra sadhya'' i.e. curable, but with efforts. [37-38] |
| − | + | === Principles of management === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | वातोत्तरेषु सर्पिर्वमनं श्लेष्मोत्तरेषु कुष्ठेषु| | + | वातोत्तरेषु सर्पिर्वमनं श्लेष्मोत्तरेषु कुष्ठेषु| <br /> |
| − | पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य विरेचनं चाग्रे||३९|| | + | पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य विरेचनं चाग्रे||३९|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | vātōttarēṣu sarpirvamanaṁ ślēṣmōttarēṣu kuṣṭhēṣu| | + | vātōttarēṣu sarpirvamanaṁ ślēṣmōttarēṣu kuṣṭhēṣu| <br /> |
| − | pittōttarēṣu mōkṣō raktasya virēcanaṁ cāgrē||39|| | + | pittōttarēṣu mōkṣō raktasya virēcanaṁ cāgrē||39|| <br /> |
| − | vAtottareShu sarpirvamanaM shleShmottareShu kuShTheShu| | + | vAtottareShu sarpirvamanaM shleShmottareShu kuShTheShu| <br /> |
| − | pittottareShu mokSho raktasya virecanaM cAgre||39|| | + | pittottareShu mokSho raktasya virecanaM cAgre||39|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | In '' | + | In ''[[vata]]ja kushtha'', firstly administer ''ghritapana'', whereas in ''[[kapha]]ja kushtha [[vamana]]'' procedure should be done and in ''[[pitta]]ja kushtha, [[virechana]]'' along with ''[[raktamokshana]]'' should be first line of treatment.[39] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | वमनविरेचनयोगाः कल्पोक्ताः कुष्ठिनां प्रयोक्तव्याः| | + | वमनविरेचनयोगाः कल्पोक्ताः कुष्ठिनां प्रयोक्तव्याः| <br /> |
| − | प्रच्छनमल्पे कुष्ठे महति च शस्तं सिराव्यधनम्||४०|| | + | प्रच्छनमल्पे कुष्ठे महति च शस्तं सिराव्यधनम्||४०|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | vamanavirēcanayōgāḥ kalpōktāḥ kuṣṭhināṁ prayōktavyāḥ| | + | vamanavirēcanayōgāḥ kalpōktāḥ kuṣṭhināṁ prayōktavyāḥ| <br /> |
| − | pracchanamalpē kuṣṭhē mahati ca śastaṁ sirāvyadhanam||40|| | + | pracchanamalpē kuṣṭhē mahati ca śastaṁ sirāvyadhanam||40||<br /> |
| − | vamanavirecanayogAH kalpoktAH kuShThinAM prayoktavyAH| | + | vamanavirecanayogAH kalpoktAH kuShThinAM prayoktavyAH| <br /> |
| − | pracchanamalpe kuShThe mahati ca shastaM sirAvyadhanam||40|| | + | pracchanamalpe kuShThe mahati ca shastaM sirAvyadhanam||40|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | For ''vamana'' and ''virechana'' drugs mentioned in [[Kalpa Sthana]] should be used. ''Prachhana karma'' i.e. blood letting by rubbing with coarse device should be carried out if ''dushya dushti'' is less and venesection should be carried out in condition where ''dosha dusya dusti'' is strong.[40] | + | For ''[[vamana]]'' and ''[[virechana]]'' drugs mentioned in [[Kalpa Sthana]] should be used. ''Prachhana karma'' i.e. blood letting by rubbing with coarse device should be carried out if ''[[dushya]] dushti'' is less and venesection should be carried out in condition where ''[[dosha]] [[dusya]] dusti'' is strong.[40] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | बहुदोषः संशोध्यः कुष्ठी बहुशोऽनुरक्षता प्राणान्| | + | बहुदोषः संशोध्यः कुष्ठी बहुशोऽनुरक्षता प्राणान्| <br /> |
| − | दोषे ह्यतिमात्रहृते वायुर्हन्यादबलमाशु||४१|| | + | दोषे ह्यतिमात्रहृते वायुर्हन्यादबलमाशु||४१|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | bahudōṣaḥ saṁśōdhyaḥ kuṣṭhī bahuśō'nurakṣatā prāṇān| | + | bahudōṣaḥ saṁśōdhyaḥ kuṣṭhī bahuśō'nurakṣatā prāṇān| <br /> |
| − | dōṣē hyatimātrahr̥tē vāyurhanyādabalamāśu||41|| | + | dōṣē hyatimātrahr̥tē vāyurhanyādabalamāśu||41|| <br /> |
| − | bahudoShaH saMshodhyaH kuShThI bahusho~anurakShatA prANAn| | + | bahudoShaH saMshodhyaH kuShThI bahusho~anurakShatA prANAn| <br /> |
| − | doShe hyatimAtrahRute vAyurhanyAdabalamAshu||41|| | + | doShe hyatimAtrahRute vAyurhanyAdabalamAshu||41|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | Patients with excessive vitiated ''dosha'' should be given ''shodhana'' therapy repeatedly; taking care about their ''prana'' (strength). Excessive elimination of ''dosha'' may increase ''vata dosha'' which may bring about weakness and in rare condition endanger the life of patient.[41] | + | Patients with excessive vitiated ''[[dosha]]'' should be given ''[[shodhana]]'' therapy repeatedly; taking care about their ''prana'' (strength). Excessive elimination of ''[[dosha]]'' may increase ''[[vata dosha]]'' which may bring about weakness and in rare condition endanger the life of patient.[41] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | स्नेहस्य पानमिष्टं शुद्धे कोष्ठे प्रवाहिते रक्ते| | + | स्नेहस्य पानमिष्टं शुद्धे कोष्ठे प्रवाहिते रक्ते| <br /> |
| − | वायुर्हि शुद्धकोष्ठं कुष्ठिनमबलं विशति शीघ्रम्||४२|| | + | वायुर्हि शुद्धकोष्ठं कुष्ठिनमबलं विशति शीघ्रम्||४२||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | snēhasya pānamiṣṭaṁ śuddhē kōṣṭhē pravāhitē raktē| | + | snēhasya pānamiṣṭaṁ śuddhē kōṣṭhē pravāhitē raktē| <br /> |
| − | vāyurhi śuddhakōṣṭhaṁ kuṣṭhinamabalaṁ viśati śīghram||42|| | + | vāyurhi śuddhakōṣṭhaṁ kuṣṭhinamabalaṁ viśati śīghram||42||<br /> |
| − | snehasya pAnamiShTaM shuddhe koShThe pravAhite rakte| | + | snehasya pAnamiShTaM shuddhe koShThe pravAhite rakte| <br /> |
| − | vAyurhi shuddhakoShThaM kuShThinamabalaM vishati shIghram||42|| | + | vAyurhi shuddhakoShThaM kuShThinamabalaM vishati shIghram||42||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | After ''shodhana'' and letting of blood, ''sneha'' should be administered since after ''shodhana'', ''vata dosha'' enters the ''shuddha koshtha'' of patient and is cause for immediate ''bala kshaya''.[42] | + | After ''[[shodhana]]'' and letting of blood, ''sneha'' should be administered since after ''[[shodhana]]'', ''[[vata dosha]]'' enters the ''shuddha koshtha'' of patient and is cause for immediate ''bala kshaya''.[42] |
| − | + | === Various formulations === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | दोषोत्क्लिष्टे हृदये वाम्यः कुष्ठेषु चोर्ध्वभागेषु| | + | दोषोत्क्लिष्टे हृदये वाम्यः कुष्ठेषु चोर्ध्वभागेषु| <br /> |
| − | कुटजफलमदनमधुकैः सपटोलैर्निम्बरसयुक्तैः||४३|| | + | कुटजफलमदनमधुकैः सपटोलैर्निम्बरसयुक्तैः||४३||<br /> |
| − | शीतरसः पक्वरसो मधूनि मधुकं च वमनानि| | + | शीतरसः पक्वरसो मधूनि मधुकं च वमनानि| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | dōṣōtkliṣṭē hr̥dayē vāmyaḥ kuṣṭhēṣu cōrdhvabhāgēṣu| | + | dōṣōtkliṣṭē hr̥dayē vāmyaḥ kuṣṭhēṣu cōrdhvabhāgēṣu| <br /> |
| − | kuṭajaphalamadanamadhukaiḥ sapaṭōlairnimbarasayuktaiḥ||43|| | + | kuṭajaphalamadanamadhukaiḥ sapaṭōlairnimbarasayuktaiḥ||43||<br /> |
| − | śītarasaḥ pakvarasō madhūni madhukaṁ ca vamanāni| | + | śītarasaḥ pakvarasō madhūni madhukaṁ ca vamanāni| <br /> |
| − | doShotkliShTe hRudaye vAmyaH kuShTheShu cordhvabhAgeShu| | + | doShotkliShTe hRudaye vAmyaH kuShTheShu cordhvabhAgeShu| <br /> |
| − | kuTajaphalamadanamadhukaiH sapaTolairnimbarasayuktaiH||43|| | + | kuTajaphalamadanamadhukaiH sapaTolairnimbarasayuktaiH||43|| <br /> |
| − | shItarasaH pakvaraso madhUni madhukaM ca vamanAni| | + | shItarasaH pakvaraso madhUni madhukaM ca vamanAni| <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | If ''dosha'' are ''utklishta'' and located in ''hridaya'' or ''kushtha'' is manifested in the upper part of body, then ''vamana'' should be administered with help of fruit of ''kuthaja, madanaphala'' and ''madhuka'' along with juice of ''patola'' and ''nimba''. ''Sheeta rasa'' (cold effusion), ''pakva rasa''(decoction), honey and ''madhuka'' should be used for ''vamana''.[43] | + | If ''[[dosha]]'' are ''utklishta'' and located in ''hridaya'' or ''kushtha'' is manifested in the upper part of body, then ''[[vamana]]'' should be administered with help of fruit of ''kuthaja, madanaphala'' and ''madhuka'' along with juice of ''patola'' and ''nimba''. ''Sheeta rasa'' (cold effusion), ''pakva rasa''(decoction), honey and ''madhuka'' should be used for ''[[vamana]]''.[43] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कुष्ठेषु त्रिवृता दन्ती त्रिफला च विरेचने शस्ता||४४|| | + | कुष्ठेषु त्रिवृता दन्ती त्रिफला च विरेचने शस्ता||४४|| <br /> |
| − | सौवीरकं तुषोदकमालोडनमासवाश्च सीधूनि| | + | सौवीरकं तुषोदकमालोडनमासवाश्च सीधूनि| <br /> |
| − | शंसन्त्यधोहराणां यथाविरेकं क्रमश्चेष्टः||४५|| | + | शंसन्त्यधोहराणां यथाविरेकं क्रमश्चेष्टः||४५|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kuṣṭhēṣu trivr̥tā dantī triphalā ca virēcanē śastā||44|| | + | kuṣṭhēṣu trivr̥tā dantī triphalā ca virēcanē śastā||44|| <br /> |
| − | sauvīrakaṁ tuṣōdakamālōḍanamāsavāśca sīdhūni| | + | sauvīrakaṁ tuṣōdakamālōḍanamāsavāśca sīdhūni| <br /> |
| − | śaṁsantyadhōharāṇāṁ yathāvirēkaṁ kramaścēṣṭaḥ||45|| | + | śaṁsantyadhōharāṇāṁ yathāvirēkaṁ kramaścēṣṭaḥ||45|| <br /> |
| − | kuShTheShu trivRutA dantI triphalA ca virecane shastA||44|| | + | kuShTheShu trivRutA dantI triphalA ca virecane shastA||44|| <br /> |
| − | sauvIrakaM tuShodakamAloDanamAsavAshca sIdhUni| | + | sauvIrakaM tuShodakamAloDanamAsavAshca sIdhUni| <br /> |
| − | shaMsantyadhoharANAM yathAvirekaM kramashceShTaH||45|| | + | shaMsantyadhoharANAM yathAvirekaM kramashceShTaH||45|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | ''Trivrita, danti'' and ''triphala'' are to be used for ''virechana'' in ''kushtha''. ''Sauviraka, tushodaka, alodhana, asava, sidhu'' are types of ''aushadi kalpana'' to be used in ''virechana''. Further ''sansarjana karma'' should be followed as per order. [44-45] | + | ''Trivrita, danti'' and ''triphala'' are to be used for ''[[virechana]]'' in ''kushtha''. ''Sauviraka, tushodaka, alodhana, asava, sidhu'' are types of ''aushadi kalpana'' to be used in ''[[virechana]]''. Further ''sansarjana karma'' should be followed as per order. [44-45] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | दार्वीबृहतीसेव्यैः पटोलपिचुमर्दमदनकृतमालैः| | + | दार्वीबृहतीसेव्यैः पटोलपिचुमर्दमदनकृतमालैः| <br /> |
| − | सस्नेहैरास्थाप्यः कुष्ठी सकलिङ्गयवमुस्तैः||४६|| | + | सस्नेहैरास्थाप्यः कुष्ठी सकलिङ्गयवमुस्तैः||४६|| <br /> |
| − | वातोल्बणं विरिक्तं निरूढमनुवासनार्हमालक्ष्य| | + | वातोल्बणं विरिक्तं निरूढमनुवासनार्हमालक्ष्य| <br /> |
| − | फलमधुकनिम्बकुटजैः सपटोलैः साधयेत्स्नेहम्||४७|| | + | फलमधुकनिम्बकुटजैः सपटोलैः साधयेत्स्नेहम्||४७|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | dārvībr̥hatīsēvyaiḥ paṭōlapicumardamadanakr̥tamālaiḥ| | + | dārvībr̥hatīsēvyaiḥ paṭōlapicumardamadanakr̥tamālaiḥ| <br /> |
| − | sasnēhairāsthāpyaḥ kuṣṭhī sakaliṅgayavamustaiḥ||46|| | + | sasnēhairāsthāpyaḥ kuṣṭhī sakaliṅgayavamustaiḥ||46|| <br /> |
| − | vātōlbaṇaṁ viriktaṁ nirūḍhamanuvāsanārhamālakṣya| | + | vātōlbaṇaṁ viriktaṁ nirūḍhamanuvāsanārhamālakṣya| <br /> |
| − | phalamadhukanimbakuṭajaiḥ sapaṭōlaiḥ sādhayētsnēham||47|| | + | phalamadhukanimbakuṭajaiḥ sapaṭōlaiḥ sādhayētsnēham||47|| <br /> |
| − | dArvIbRuhatIsevyaiH paTolapicumardamadanakRutamAlaiH| | + | dArvIbRuhatIsevyaiH paTolapicumardamadanakRutamAlaiH| <br /> |
| − | sasnehairAsthApyaH kuShThI sakali~ggayavamustaiH||46|| | + | sasnehairAsthApyaH kuShThI sakali~ggayavamustaiH||46|| <br /> |
| − | vAtolbaNaM viriktaM nirUDhamanuvAsanArhamAlakShya| | + | vAtolbaNaM viriktaM nirUDhamanuvAsanArhamAlakShya| <br /> |
| − | phalamadhukanimbakuTajaiH sapaTolaiH sAdhayetsneham||47|| | + | phalamadhukanimbakuTajaiH sapaTolaiH sAdhayetsneham||47||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | ''Darvi, brihati, patola, pichumarda, madanphala, kritamala, kalinga, yava'' and ''musta'' should be used along with ''sneha'' for ''asthapana''. After ''virechana'' and ''asthapana basti'' still if there is excess of ''vata'' than give ''anuvasana basti'' should be given. In such condition ''sneha'' fortified with ''madanaphala, madhuka, nimba, kutaja,'' and ''patola'' should be used. [46-47] | + | ''Darvi, brihati, patola, pichumarda, madanphala, kritamala, kalinga, yava'' and ''musta'' should be used along with ''sneha'' for ''asthapana''. After ''[[virechana]]'' and ''asthapana [[basti]]'' still if there is excess of ''[[vata]]'' than give ''anuvasana [[basti]]'' should be given. In such condition ''sneha'' fortified with ''madanaphala, madhuka, nimba, kutaja,'' and ''patola'' should be used. [46-47] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | सैन्धवदन्तीमरिचं फणिज्झकः पिप्पली करञ्जफलम्| | + | सैन्धवदन्तीमरिचं फणिज्झकः पिप्पली करञ्जफलम्| <br /> |
| − | नस्यं स्यात्सविडङ्गं क्रिमिकुष्ठकफप्रकोपघ्नम् [१] ||४८|| | + | नस्यं स्यात्सविडङ्गं क्रिमिकुष्ठकफप्रकोपघ्नम् [१] ||४८|| <br /> |
| − | वैरेचनिकैर्धूमैः श्लोकस्थानेरितैः प्रशाम्यन्ति| | + | वैरेचनिकैर्धूमैः श्लोकस्थानेरितैः प्रशाम्यन्ति| <br /> |
| − | कृमयः कुष्ठकिलासाः प्रयोजितैरुत्तमाङ्गस्थाः||४९|| | + | कृमयः कुष्ठकिलासाः प्रयोजितैरुत्तमाङ्गस्थाः||४९||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | saindhavadantīmaricaṁ phaṇijjhakaḥ pippalī karañjaphalam| | + | saindhavadantīmaricaṁ phaṇijjhakaḥ pippalī karañjaphalam| <br /> |
| − | nasyaṁ syātsaviḍaṅgaṁ kr̥mi kuṣṭhakaphaprakōpaghnam [1] ||48|| | + | nasyaṁ syātsaviḍaṅgaṁ kr̥mi kuṣṭhakaphaprakōpaghnam [1] ||48|| <br /> |
| − | vairēcanikairdhūmaiḥ ślōkasthānēritaiḥ praśāmyanti| | + | vairēcanikairdhūmaiḥ ślōkasthānēritaiḥ praśāmyanti| <br /> |
| − | kr̥mayaḥ kuṣṭhakilāsāḥ prayōjitairuttamāṅgasthāḥ||49|| | + | kr̥mayaḥ kuṣṭhakilāsāḥ prayōjitairuttamāṅgasthāḥ||49||<br /> |
| − | saindhavadantImaricaM phaNijjhakaH pippalI kara~jjaphalam| | + | saindhavadantImaricaM phaNijjhakaH pippalI kara~jjaphalam| <br /> |
| − | nasyaM syAtsaviDa~ggaM krimikuShThakaphaprakopaghnam [1] ||48|| | + | nasyaM syAtsaviDa~ggaM krimikuShThakaphaprakopaghnam [1] ||48|| <br /> |
| − | vairecanikairdhUmaiH shlokasthAneritaiH prashAmyanti| | + | vairecanikairdhUmaiH shlokasthAneritaiH prashAmyanti| <br /> |
| − | kRumayaH kuShThakilAsAH prayojitairuttamA~ggasthAH||49|| | + | kRumayaH kuShThakilAsAH prayojitairuttamA~ggasthAH||49||<br /> |
| − | '' | + | </div></div> |
| − | Saindhava, dantī, maricha, phaṇijjhaka, pippali,'' fruit of ''karanja'' and ''vidanga'' should be used for ''nasya'' especially in case of ''krimi'' and ''kapha pradhan kushtha''. | + | |
| + | ''Saindhava, dantī, maricha, phaṇijjhaka, pippali,'' fruit of ''karanja'' and ''vidanga'' should be used for ''[[nasya]]'' especially in case of ''krimi'' and ''[[kapha]] pradhan kushtha''. | ||
Drugs mentioned in [[Sutra Sthana]] for ''vairechanika dhuma'' should be used in ''krimija kushtha'' and ''kilasa'' and also disease affecting the upper part of the body. [48-49] | Drugs mentioned in [[Sutra Sthana]] for ''vairechanika dhuma'' should be used in ''krimija kushtha'' and ''kilasa'' and also disease affecting the upper part of the body. [48-49] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | स्थिरकठिनमण्डलानां स्विन्नानां प्रस्तरप्रणाडीभिः| | + | स्थिरकठिनमण्डलानां स्विन्नानां प्रस्तरप्रणाडीभिः| <br /> |
| − | कूर्चैर्विघट्टितानां रक्तोत्क्लेशोऽपनेतव्यः||५०|| | + | कूर्चैर्विघट्टितानां रक्तोत्क्लेशोऽपनेतव्यः||५०|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | sthirakaṭhinamaṇḍalānāṁ svinnānāṁ prastarapraṇāḍībhiḥ| | + | sthirakaṭhinamaṇḍalānāṁ svinnānāṁ prastarapraṇāḍībhiḥ| <br /> |
| − | kūrcairvighaṭṭitānāṁ raktōtklēśō'panētavyaḥ||50|| | + | kūrcairvighaṭṭitānāṁ raktōtklēśō'panētavyaḥ||50|| <br /> |
| − | sthirakaThinamaNDalAnAM svinnAnAM prastarapraNADIbhiH| | + | sthirakaThinamaNDalAnAM svinnAnAM prastarapraNADIbhiH| <br /> |
| − | kUrcairvighaTTitAnAM raktotklesho~apanetavyaH||50|| | + | kUrcairvighaTTitAnAM raktotklesho~apanetavyaH||50|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | If the patches are stable and hard, then give fomentation by ''prastara sweda'' or ''nadi sweda'' method and later on with the help of ''kurcha'' (a surgical instrument) scrub the patches so that there is increased flow of ''rakta'' in that specific area along with blood letting.[50] | + | If the patches are stable and hard, then give fomentation by ''prastara sweda'' or ''nadi sweda'' method and later on with the help of ''kurcha'' (a surgical instrument) scrub the patches so that there is increased flow of ''[[rakta]]'' in that specific area along with blood letting.[50] |
| − | + | === Local treatments === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | आनूपवारिजानां मांसानां पोट्टलैः सुखोष्णैश्च| | + | आनूपवारिजानां मांसानां पोट्टलैः सुखोष्णैश्च| <br /> |
| − | स्विन्नोत्सन्नं [१] विलिखेत् कुष्ठं तीक्ष्णेन शस्त्रेण||५१|| | + | स्विन्नोत्सन्नं [१] विलिखेत् कुष्ठं तीक्ष्णेन शस्त्रेण||५१|| <br /> |
| − | रुधिरागमार्थमथवा शृङ्गालाबूनि [२] योजयेत् कुष्ठे| | + | रुधिरागमार्थमथवा शृङ्गालाबूनि [२] योजयेत् कुष्ठे| <br /> |
| − | प्रच्छितमल्पं कुष्ठं विरेचयेद्वा जलौकोभिः||५२|| | + | प्रच्छितमल्पं कुष्ठं विरेचयेद्वा जलौकोभिः||५२|| <br /> |
| − | ये लेपाः कुष्ठानां युज्यन्ते निर्हृतास्रदोषाणाम्| | + | ये लेपाः कुष्ठानां युज्यन्ते निर्हृतास्रदोषाणाम्| <br /> |
| − | संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिर्भवेत्तेषाम्||५३|| | + | संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिर्भवेत्तेषाम्||५३||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | ānūpavārijānāṁ māṁsānāṁ pōṭṭalaiḥ sukhōṣṇaiśca| | + | ānūpavārijānāṁ māṁsānāṁ pōṭṭalaiḥ sukhōṣṇaiśca| <br /> |
| − | svinnōtsannaṁ [1] vilikhēt kuṣṭhaṁ tīkṣṇēna śastrēṇa||51|| | + | svinnōtsannaṁ [1] vilikhēt kuṣṭhaṁ tīkṣṇēna śastrēṇa||51|| <br /> |
| − | rudhirāgamārthamathavā śr̥ṅgālābūni [2] yōjayēt kuṣṭhē| | + | rudhirāgamārthamathavā śr̥ṅgālābūni [2] yōjayēt kuṣṭhē| <br /> |
| − | pracchitamalpaṁ kuṣṭhaṁ virēcayēdvā jalaukōbhiḥ||52|| | + | pracchitamalpaṁ kuṣṭhaṁ virēcayēdvā jalaukōbhiḥ||52|| <br /> |
| − | yē lēpāḥ kuṣṭhānāṁ yujyantē nirhr̥tāsradōṣāṇām| | + | yē lēpāḥ kuṣṭhānāṁ yujyantē nirhr̥tāsradōṣāṇām| <br /> |
| − | saṁśōdhitāśayānāṁ sadyaḥ siddhirbhavēttēṣām||53|| | + | saṁśōdhitāśayānāṁ sadyaḥ siddhirbhavēttēṣām||53||<br /> |
| − | AnUpavArijAnAM mAMsAnAM poTTalaiH sukhoShNaishca| | + | AnUpavArijAnAM mAMsAnAM poTTalaiH sukhoShNaishca| <br /> |
| − | svinnotsannaM [1] vilikhet kuShThaM tIkShNena shastreNa||51|| | + | svinnotsannaM [1] vilikhet kuShThaM tIkShNena shastreNa||51|| <br /> |
| − | rudhirAgamArthamathavA shRu~ggAlAbUni [2] yojayet kuShThe| | + | rudhirAgamArthamathavA shRu~ggAlAbUni [2] yojayet kuShThe| <br /> |
| − | pracchitamalpaM kuShThaM virecayedvA jalaukobhiH||52|| | + | pracchitamalpaM kuShThaM virecayedvA jalaukobhiH||52|| <br /> |
| − | ye lepAH kuShThAnAM yujyante nirhRutAsradoShANAm| | + | ye lepAH kuShThAnAM yujyante nirhRutAsradoShANAm| <br /> |
| − | saMshodhitAshayAnAM sadyaH siddhirbhavetteShAm||53|| | + | saMshodhitAshayAnAM sadyaH siddhirbhavetteShAm||53||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | If the patches are elevated then ''swedana'' with lukewarm poultice of meat of aquatic animals should be followed by scrubbing with sharp edge surgical instrument for blood letting. For blood letting ''shringa'' (horn), ''alabu'' (gourd) may be used. Especially in ''alpa kushtha, prachana, virechana'' and/or use of ''jaluka'' should be done. | + | If the patches are elevated then ''[[swedana]]'' with lukewarm poultice of meat of aquatic animals should be followed by scrubbing with sharp edge surgical instrument for blood letting. For blood letting ''shringa'' (horn), ''alabu'' (gourd) may be used. Especially in ''alpa kushtha, prachana, [[virechana]]'' and/or use of ''jaluka'' should be done. |
| − | ''Lepa'' explained in ''kushtha'' become efficient if applied after ''raktamokshana'' and other ''shodhana'' procedures. [51-53] | + | ''Lepa'' explained in ''kushtha'' become efficient if applied after ''[[raktamokshana]]'' and other ''[[shodhana]]'' procedures. [51-53] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | येषु न शस्त्रं क्रमते स्पर्शेन्द्रियनाशनानि यानि स्युः| | + | येषु न शस्त्रं क्रमते स्पर्शेन्द्रियनाशनानि यानि स्युः|<br /> |
| − | तेषु निपात्यः क्षारो रक्तं दोषं च विस्राव्य||५४|| | + | तेषु निपात्यः क्षारो रक्तं दोषं च विस्राव्य||५४|| <br /> |
| − | पाषाणकठिनपरुषे सुप्ते कुष्ठे स्थिरे पुराणे च| | + | पाषाणकठिनपरुषे सुप्ते कुष्ठे स्थिरे पुराणे च| <br /> |
| − | पीतागदस्य कार्यो विषैः प्रदेहोऽगदैश्चानु||५५|| | + | पीतागदस्य कार्यो विषैः प्रदेहोऽगदैश्चानु||५५|| <br /> |
| − | स्तब्धानि सुप्तसुप्तान्यस्वेदनकण्डुलानि कुष्ठानि| | + | स्तब्धानि सुप्तसुप्तान्यस्वेदनकण्डुलानि कुष्ठानि| <br /> |
| − | कूर्चैर्दन्तीत्रिवृताकरवीरकरञ्जकुटजानाम्||५६|| | + | कूर्चैर्दन्तीत्रिवृताकरवीरकरञ्जकुटजानाम्||५६|| <br /> |
| − | जात्यर्कनिम्बजैर्वा पत्रैः शस्त्रैः समुद्रफेनैर्वा| | + | जात्यर्कनिम्बजैर्वा पत्रैः शस्त्रैः समुद्रफेनैर्वा| <br /> |
| − | घृष्टानि गोमयैर्वा ततः प्रदेहैः प्रदेह्यानि||५७|| | + | घृष्टानि गोमयैर्वा ततः प्रदेहैः प्रदेह्यानि||५७||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | yēṣu na śastraṁ kramatē sparśēndriyanāśanāni yāni syuḥ| | + | yēṣu na śastraṁ kramatē sparśēndriyanāśanāni yāni syuḥ| <br /> |
| − | tēṣu nipātyaḥ kṣārō raktaṁ dōṣaṁ ca visrāvya||54|| | + | tēṣu nipātyaḥ kṣārō raktaṁ dōṣaṁ ca visrāvya||54|| <br /> |
| − | pāṣāṇakaṭhinaparuṣē suptē kuṣṭhē sthirē purāṇē ca| | + | pāṣāṇakaṭhinaparuṣē suptē kuṣṭhē sthirē purāṇē ca| <br /> |
| − | pītāgadasya kāryō viṣaiḥ pradēhō'gadaiścānu||55|| | + | pītāgadasya kāryō viṣaiḥ pradēhō'gadaiścānu||55|| <br /> |
| − | stabdhāni suptasuptānyasvēdanakaṇḍulāni kuṣṭhāni| | + | stabdhāni suptasuptānyasvēdanakaṇḍulāni kuṣṭhāni| <br /> |
| − | kūrcairdantītrivr̥tākaravīrakarañjakuṭajānām||56|| | + | kūrcairdantītrivr̥tākaravīrakarañjakuṭajānām||56|| <br /> |
| − | jātyarkanimbajairvā patraiḥ śastraiḥ samudraphēnairvā| | + | jātyarkanimbajairvā patraiḥ śastraiḥ samudraphēnairvā| <br /> |
| − | ghr̥ṣṭāni gōmayairvā tataḥ pradēhaiḥ pradēhyāni||57|| | + | ghr̥ṣṭāni gōmayairvā tataḥ pradēhaiḥ pradēhyāni||57||<br /> |
| − | yeShu na shastraM kramate sparshendriyanAshanAni yAni syuH| | + | yeShu na shastraM kramate sparshendriyanAshanAni yAni syuH| <br /> |
| − | teShu nipAtyaH kShAro raktaM doShaM ca visrAvya||54|| | + | teShu nipAtyaH kShAro raktaM doShaM ca visrAvya||54|| <br /> |
| − | pAShANakaThinaparuShe supte kuShThe sthire purANe ca| | + | pAShANakaThinaparuShe supte kuShThe sthire purANe ca| <br /> |
| − | pItAgadasya kAryo viShaiH pradeho~agadaishcAnu||55|| | + | pItAgadasya kAryo viShaiH pradeho~agadaishcAnu||55|| <br /> |
| − | stabdhAni suptasuptAnyasvedanakaNDulAni kuShThAni| | + | stabdhAni suptasuptAnyasvedanakaNDulAni kuShThAni| <br /> |
| − | kUrcairdantItrivRutAkaravIrakara~jjakuTajAnAm||56|| | + | kUrcairdantItrivRutAkaravIrakara~jjakuTajAnAm||56|| <br /> |
| − | jAtyarkanimbajairvA patraiH shastraiH samudraphenairvA| | + | jAtyarkanimbajairvA patraiH shastraiH samudraphenairvA| <br /> |
| − | ghRuShTAni gomayairvA tataH pradehaiH pradehyAni||57|| | + | ghRuShTAni gomayairvA tataH pradehaiH pradehyAni||57||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | When there is loss of sensation and/or surgical interventions is prohibited, ''kshara'' should be used after ''rakta'' and ''dosha'' are eliminated. | + | When there is loss of sensation and/or surgical interventions is prohibited, ''kshara'' should be used after ''[[rakta]]'' and ''[[dosha]]'' are eliminated. |
If ''kushtha'' is hard like stone with numbness, it is stable (not spreading) and chronic in such cases antidotes should be given internally prior to the application of poison in the form of ''lepa'' followed by application of antidote. | If ''kushtha'' is hard like stone with numbness, it is stable (not spreading) and chronic in such cases antidotes should be given internally prior to the application of poison in the form of ''lepa'' followed by application of antidote. | ||
If there is numbness around the patch of ''kushtha'' associated with complete loss of sensation along with anhidrosis, and pruritus then for scrubbing in such condition brush (''kurcha'') prepared from ''danti, trivrita, karavira, karanja, kutaja'' or leaves of ''jāti, arka, nimba'' or surgical instruments, ''samudra phena'', dried cow-dung should be used followed by application of ''lepa''. [54-57] | If there is numbness around the patch of ''kushtha'' associated with complete loss of sensation along with anhidrosis, and pruritus then for scrubbing in such condition brush (''kurcha'') prepared from ''danti, trivrita, karavira, karanja, kutaja'' or leaves of ''jāti, arka, nimba'' or surgical instruments, ''samudra phena'', dried cow-dung should be used followed by application of ''lepa''. [54-57] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | मारुतकफकुष्ठघ्नं कर्मोक्तं पित्तकुष्ठिनां कार्यम्| | + | मारुतकफकुष्ठघ्नं कर्मोक्तं पित्तकुष्ठिनां कार्यम्| <br /> |
| − | कफपित्तरक्तहरणं तिक्तकषायैः प्रशमनं च||५८|| | + | कफपित्तरक्तहरणं तिक्तकषायैः प्रशमनं च||५८|| <br /> |
| − | सर्पींषि तिक्तकानि च यच्चान्यद्रक्तपित्तनुत् [१] कर्म| | + | सर्पींषि तिक्तकानि च यच्चान्यद्रक्तपित्तनुत् [१] कर्म| <br /> |
| − | बाह्याभ्यन्तरमग्र्यं तत् कार्यं पित्तकुष्ठेषु||५९|| | + | बाह्याभ्यन्तरमग्र्यं तत् कार्यं पित्तकुष्ठेषु||५९||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | mārutakaphakuṣṭhaghnaṁ karmōktaṁ pittakuṣṭhināṁ kāryam| | + | mārutakaphakuṣṭhaghnaṁ karmōktaṁ pittakuṣṭhināṁ kāryam| <br /> |
| − | kaphapittaraktaharaṇaṁ tiktakaṣāyaiḥ praśamanaṁ ca||58|| | + | kaphapittaraktaharaṇaṁ tiktakaṣāyaiḥ praśamanaṁ ca||58|| <br /> |
| − | sarpīṁṣi tiktakāni ca yaccānyadraktapittanut [1] karma| | + | sarpīṁṣi tiktakāni ca yaccānyadraktapittanut [1] karma| <br /> |
| − | bāhyābhyantaramagryaṁ tat kāryaṁ pittakuṣṭhēṣu||59|| | + | bāhyābhyantaramagryaṁ tat kāryaṁ pittakuṣṭhēṣu||59||<br /> |
| − | mArutakaphakuShThaghnaM karmoktaM pittakuShThinAM kAryam| | + | mArutakaphakuShThaghnaM karmoktaM pittakuShThinAM kAryam| <br /> |
| − | kaphapittaraktaharaNaM tiktakaShAyaiH prashamanaM ca||58|| | + | kaphapittaraktaharaNaM tiktakaShAyaiH prashamanaM ca||58|| <br /> |
| − | sarpIMShi tiktakAni ca yaccAnyadraktapittanut [1] karma| | + | sarpIMShi tiktakAni ca yaccAnyadraktapittanut [1] karma| <br /> |
| − | bAhyAbhyantaramagryaM tat kAryaM pittakuShTheShu||59|| | + | bAhyAbhyantaramagryaM tat kAryaM pittakuShTheShu||59||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | In '' | + | In ''[[pitta]]ja kushtha'' line of treatment followed in ''[[vata]] [[kapha]]ja kushtha'' should be followed along with ''[[kapha]], [[pitta]]'' and ''[[rakta]]'' should be eliminated and ''tikta'' (bitter), ''kashaya'' (astringent) drugs are to be used for pacifying the ''[[dosha]]''. Ghee fortified with ''tikta'' (bitter) drugs and line of treatment of ''raktapitta'' should be followed internally and externally for treatment of ''[[pitta]]ja kushtha''. [58-59] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | दोषाधिक्यविभागादित्येतत् कर्म कुष्ठनुत् प्रोक्तम्| | + | दोषाधिक्यविभागादित्येतत् कर्म कुष्ठनुत् प्रोक्तम्| <br /> |
| − | वक्ष्यामि कुष्ठशमनं प्रायस्त्वग्दोषसामान्यात्||६०|| | + | वक्ष्यामि कुष्ठशमनं प्रायस्त्वग्दोषसामान्यात्||६०|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | dōṣādhikyavibhāgādityētat karma kuṣṭhanut prōktam| | + | dōṣādhikyavibhāgādityētat karma kuṣṭhanut prōktam| <br /> |
| − | vakṣyāmi kuṣṭhaśamanaṁ prāyastvagdōṣaāmānyāt||60|| | + | vakṣyāmi kuṣṭhaśamanaṁ prāyastvagdōṣaāmānyāt||60|| <br /> |
| − | doShAdhikyavibhAgAdityetat karma kuShThanut proktam| | + | doShAdhikyavibhAgAdityetat karma kuShThanut proktam| <br /> |
| − | vakShyAmi kuShThashamanaM prAyastvagdoShasAmAnyAt||60|| | + | vakShyAmi kuShThashamanaM prAyastvagdoShasAmAnyAt||60|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | Treatment of different ''kushtha'' categorized on basis of aggravated ''dosha'' has been explained henceforth treatment for pacifying of ''kushtha'' is being explained wherein defect in skin is general symptom. [60] | + | Treatment of different ''kushtha'' categorized on basis of aggravated ''[[dosha]]'' has been explained henceforth treatment for pacifying of ''kushtha'' is being explained wherein defect in skin is general symptom. [60] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | दार्वी रसाञ्जनं वा गोमूत्रेण प्रबाधते कुष्ठम्| | + | दार्वी रसाञ्जनं वा गोमूत्रेण प्रबाधते कुष्ठम्| <br /> |
| − | अभया प्रयोजिता वा मासं सव्योषगुडतैला||६१|| | + | अभया प्रयोजिता वा मासं सव्योषगुडतैला||६१|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | dārvī rasāñjanaṁ vā gōmūtrēṇa prabādhatē kuṣṭham| | + | dārvī rasāñjanaṁ vā gōmūtrēṇa prabādhatē kuṣṭham|<br /> |
| − | abhayā prayōjitā vā māsaṁ savyōṣaguḍatailā||61|| | + | abhayā prayōjitā vā māsaṁ savyōṣaguḍatailā||61|| <br /> |
| − | dArvI rasA~jjanaM vA gomUtreNa prabAdhate kuShTham| | + | dArvI rasA~jjanaM vA gomUtreNa prabAdhate kuShTham| <br /> |
| − | abhayA prayojitA vA mAsaM savyoShaguDatailA||61|| | + | abhayA prayojitA vA mAsaM savyoShaguDatailA||61|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Dārvi'' or ''rasāñjana'' along with cow’s urine helps in treatment of ''kushtha''. Similarly ''haritaki'' along with ''trikatu'' or ''gud'' and ''taila'' for period of one month is helpful. [61] | ''Dārvi'' or ''rasāñjana'' along with cow’s urine helps in treatment of ''kushtha''. Similarly ''haritaki'' along with ''trikatu'' or ''gud'' and ''taila'' for period of one month is helpful. [61] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | मूलं पटोलस्य तथा गवाक्ष्याः पृथक् पलांशं त्रिफलात्वचश्च [१] | | + | मूलं पटोलस्य तथा गवाक्ष्याः पृथक् पलांशं त्रिफलात्वचश्च [१] | <br /> |
| − | स्यात्त्रायमाणा कटुरोहिणी च भागार्धिका नागरपादयुक्ता||६२|| | + | स्यात्त्रायमाणा कटुरोहिणी च भागार्धिका नागरपादयुक्ता||६२|| <br /> |
| − | पलं तथैषां सह चूर्णितानां जले शृतं दोषहरं पिबेन्ना| | + | पलं तथैषां सह चूर्णितानां जले शृतं दोषहरं पिबेन्ना| <br /> |
| − | जीर्णे रसैर्धन्वमृगद्विजानां पुराणशाल्योदनमाददीत||६३|| | + | जीर्णे रसैर्धन्वमृगद्विजानां पुराणशाल्योदनमाददीत||६३|| <br /> |
| − | कुष्ठानि शोफं ग्रहणीप्रदोषमर्शांसि कृच्छ्राणि हलीमकं च| | + | कुष्ठानि शोफं ग्रहणीप्रदोषमर्शांसि कृच्छ्राणि हलीमकं च| <br /> |
| − | षड्रात्रयोगेन निहन्ति चैष हृद्बस्तिशूलं विषमज्वरं च||६४|| | + | षड्रात्रयोगेन निहन्ति चैष हृद्बस्तिशूलं विषमज्वरं च||६४||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | mūlaṁ paṭōlasya tathā gavākṣyāḥ pr̥thak palāṁśaṁ triphalātvacāśca [1] | | + | mūlaṁ paṭōlasya tathā gavākṣyāḥ pr̥thak palāṁśaṁ triphalātvacāśca [1] | <br /> |
| − | syāttrāyamāṇā kaṭurōhiṇī ca bhāgārdhikā nāgarapādayuktā||62|| | + | syāttrāyamāṇā kaṭurōhiṇī ca bhāgārdhikā nāgarapādayuktā||62|| <br /> |
| − | palaṁ tathaiṣāṁ saha cūrṇitānāṁ jalē śr̥taṁ dōṣaharaṁ pibēnnā| | + | palaṁ tathaiṣāṁ saha cūrṇitānāṁ jalē śr̥taṁ dōṣaharaṁ pibēnnā| <br /> |
| − | jīrṇē rasairdhanvamr̥gadvijānāṁ purāṇaśālyōdanamādadīta||63|| | + | jīrṇē rasairdhanvamr̥gadvijānāṁ purāṇaśālyōdanamādadīta||63|| <br /> |
| − | kuṣṭhāni śōphaṁ grahaṇīpradōṣamarśāṁsi kr̥cchrāṇi halīmakaṁ ca| | + | kuṣṭhāni śōphaṁ grahaṇīpradōṣamarśāṁsi kr̥cchrāṇi halīmakaṁ ca| <br /> |
| − | ṣaḍrātrayōgēna nihanti caiṣa hr̥dbastiśūlaṁ viṣamajvaraṁ ca||64|| | + | ṣaḍrātrayōgēna nihanti caiṣa hr̥dbastiśūlaṁ viṣamajvaraṁ ca||64||<br /> |
| − | mUlaM paTolasya tathA gavAkShyAH pRuthak palAMshaM triphalAtvacashca [1] | | + | mUlaM paTolasya tathA gavAkShyAH pRuthak palAMshaM triphalAtvacashca [1] | <br /> |
| − | syAttrAyamANA kaTurohiNI ca bhAgArdhikA nAgarapAdayuktA||62|| | + | syAttrAyamANA kaTurohiNI ca bhAgArdhikA nAgarapAdayuktA||62|| <br /> |
| − | palaM tathaiShAM saha cUrNitAnAM jale shRutaM doShaharaM pibennA| | + | palaM tathaiShAM saha cUrNitAnAM jale shRutaM doShaharaM pibennA| <br /> |
| − | jIrNe rasairdhanvamRugadvijAnAM purANashAlyodanamAdadIta||63|| | + | jIrNe rasairdhanvamRugadvijAnAM purANashAlyodanamAdadIta||63|| <br /> |
| − | kuShThAni shophaM grahaNIpradoShamarshAMsi kRucchrANi halImakaM ca| | + | kuShThAni shophaM grahaNIpradoShamarshAMsi kRucchrANi halImakaM ca| <br /> |
| − | ShaDrAtrayogena nihanti caiSha hRudbastishUlaM viShamajvaraM ca||64|| | + | ShaDrAtrayogena nihanti caiSha hRudbastishUlaM viShamajvaraM ca||64||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | One ''pala'' of root of ''patola'' and ''gavakshi'', contents of ''triphala'' (''haritaki, bibhataki'' and ''amalaki'') taken separately in one ''pala'' quantity each. ''Trayamana'' and ''katuki'' in quantity of 6 ''sanas'' and 4 ''sana'' of ''sunthi'', should be taken together. One ''pala'' of this combination should be boiled in water and administered for elimination of ''dosha''. | + | One ''pala'' of root of ''patola'' and ''gavakshi'', contents of ''triphala'' (''haritaki, bibhataki'' and ''amalaki'') taken separately in one ''pala'' quantity each. ''Trayamana'' and ''katuki'' in quantity of 6 ''sanas'' and 4 ''sana'' of ''sunthi'', should be taken together. One ''pala'' of this combination should be boiled in water and administered for elimination of ''[[dosha]]''. |
After the combination has been digested by ''jatharagni'' of patient, soup of animal and birds residing in arid land along with old ''shali'' type of rice should be given. The preparation when administered for 6 days cures ''kushtha, shotha, grahani, arsha, mutrakricha, halimaka,'' chest pain and pain in bladder region along with ''vishama jwara''. [62-64] | After the combination has been digested by ''jatharagni'' of patient, soup of animal and birds residing in arid land along with old ''shali'' type of rice should be given. The preparation when administered for 6 days cures ''kushtha, shotha, grahani, arsha, mutrakricha, halimaka,'' chest pain and pain in bladder region along with ''vishama jwara''. [62-64] | ||
| − | + | === ''Mustadi churna'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | मुस्तं व्योषं त्रिफला मञ्जिष्ठा दारु पञ्चमूल्यौ द्वे| | + | मुस्तं व्योषं त्रिफला मञ्जिष्ठा दारु पञ्चमूल्यौ द्वे| <br /> |
| − | सप्तच्छदनिम्बत्वक् सविशालश्चित्रको मूर्वा||६५|| | + | सप्तच्छदनिम्बत्वक् सविशालश्चित्रको मूर्वा||६५|| <br /> |
| − | चूर्णं तर्पणभागैर्नवभिः संयोजितं समध्वाज्यम् [१] | | + | चूर्णं तर्पणभागैर्नवभिः संयोजितं समध्वाज्यम् [१] | <br /> |
| − | सिद्धं कुष्ठनिबर्हणमेतत् प्रायोगिकं भक्ष्यम्||६६|| | + | सिद्धं कुष्ठनिबर्हणमेतत् प्रायोगिकं भक्ष्यम्||६६|| <br /> |
| − | श्वयथुं सपाण्डुरोगं श्वित्रं ग्रहणीप्रदोषमर्शांसि| | + | श्वयथुं सपाण्डुरोगं श्वित्रं ग्रहणीप्रदोषमर्शांसि| <br /> |
| − | ब्रघ्नभगन्दरपिडकाकण्डूकोठांश्च विनिहन्ति||६७|| | + | ब्रघ्नभगन्दरपिडकाकण्डूकोठांश्च विनिहन्ति||६७|| <br /> |
| − | इति मुस्तादिचूर्ण | + | इति मुस्तादिचूर्ण <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | mustaṁ vyōṣaṁ triphalā mañjiṣṭhā dāru pañcamūlyau dvē| | + | mustaṁ vyōṣaṁ triphalā mañjiṣṭhā dāru pañcamūlyau dvē| <br /> |
| − | saptacchadanimbatvak saviśālaścitrakō mūrvā||65|| | + | saptacchadanimbatvak saviśālaścitrakō mūrvā||65|| <br /> |
| − | cūrṇaṁ tarpaṇabhāgairnavabhiḥ saṁyōjitaṁ samadhvājyam [1] | | + | cūrṇaṁ tarpaṇabhāgairnavabhiḥ saṁyōjitaṁ samadhvājyam [1] | <br /> |
| − | siddhaṁ kuṣṭhanibarhaṇamētat prāyōgikaṁ bhakṣyam||66|| | + | siddhaṁ kuṣṭhanibarhaṇamētat prāyōgikaṁ bhakṣyam||66|| <br /> |
| − | śvayathuṁ sapāṇḍurōgaṁ śvitraṁ grahaṇīpradōṣamarśāṁsi| | + | śvayathuṁ sapāṇḍurōgaṁ śvitraṁ grahaṇīpradōṣamarśāṁsi| <br /> |
| − | braghnabhagandarapiḍakākaṇḍūkōṭhāṁśca vinihanti||67|| | + | braghnabhagandarapiḍakākaṇḍūkōṭhāṁśca vinihanti||67|| <br /> |
| − | iti mustādicūrṇam | + | iti mustādicūrṇam <br /> |
| − | mustaM vyoShaM triphalA ma~jjiShThA dAru pa~jcamUlyau dve| | + | mustaM vyoShaM triphalA ma~jjiShThA dAru pa~jcamUlyau dve| <br /> |
| − | saptacchadanimbatvak savishAlashcitrako mUrvA||65|| | + | saptacchadanimbatvak savishAlashcitrako mUrvA||65|| <br /> |
| − | cUrNaM tarpaNabhAgairnavabhiH saMyojitaM samadhvAjyam [1] | | + | cUrNaM tarpaNabhAgairnavabhiH saMyojitaM samadhvAjyam [1] | <br /> |
| − | siddhaM kuShThanibarhaNametat prAyogikaM bhakShyam||66|| | + | siddhaM kuShThanibarhaNametat prAyogikaM bhakShyam||66|| <br /> |
| − | shvayathuM sapANDurogaM shvitraM grahaNIpradoShamarshAMsi| | + | shvayathuM sapANDurogaM shvitraM grahaNIpradoShamarshAMsi| <br /> |
| − | braghnabhagandarapiDakAkaNDUkoThAMshca vinihanti||67|| | + | braghnabhagandarapiDakAkaNDUkoThAMshca vinihanti||67|| <br /> |
| − | iti mustAdicUrNam | + | iti mustAdicUrNam <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Musta, trikatu, triphala, manjishthā, dāruharidra,'' two ''panchamūla'' (''brihat'' and ''laghu'') ''saptacchada'', bark of ''nimba, viśāla, chitraka, mūrvā'' are taken in equal quantity and powdered together. This powder should be mixed with nine times of ''saktu'' and should be prescribed with honey and ''ghrita''. It is among the best treatment for ''kushtha'' which should be given everyday. The combination is also useful in ''shotha, pāṇḍu, śvitra, grahaṇīdoṣa, arśa, braghna, bhagandar, piḍakā, kaṇḍū, kōṭhā''. | ''Musta, trikatu, triphala, manjishthā, dāruharidra,'' two ''panchamūla'' (''brihat'' and ''laghu'') ''saptacchada'', bark of ''nimba, viśāla, chitraka, mūrvā'' are taken in equal quantity and powdered together. This powder should be mixed with nine times of ''saktu'' and should be prescribed with honey and ''ghrita''. It is among the best treatment for ''kushtha'' which should be given everyday. The combination is also useful in ''shotha, pāṇḍu, śvitra, grahaṇīdoṣa, arśa, braghna, bhagandar, piḍakā, kaṇḍū, kōṭhā''. | ||
This ends the explanation of ''mustādichūrṇam''.[65-67] | This ends the explanation of ''mustādichūrṇam''.[65-67] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | त्रिफलाफलातिविषाकटुकानिम्बकलिङ्गकवचापटोलानाम्| | + | त्रिफलाफलातिविषाकटुकानिम्बकलिङ्गकवचापटोलानाम्| <br /> |
| − | मागधिकारजनीद्वयपद्मकमूर्वाविशालानाम्||६८|| | + | मागधिकारजनीद्वयपद्मकमूर्वाविशालानाम्||६८|| <br /> |
| − | भूनिम्बपलाशानां दद्याद्विपलं ततस्त्रिवृद्द्विगुणा| | + | भूनिम्बपलाशानां दद्याद्विपलं ततस्त्रिवृद्द्विगुणा| <br /> |
| − | तस्याश्च पुनर्ब्राह्मी तच्चूर्णं सुप्तिनुत् परमम्||६९|| | + | तस्याश्च पुनर्ब्राह्मी तच्चूर्णं सुप्तिनुत् परमम्||६९||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | triphalātiviṣākaṭukānimbakaliṅgakavacāpaṭōlānām| | + | triphalātiviṣākaṭukānimbakaliṅgakavacāpaṭōlānām|<br /> |
| − | māgadhikārajanīdvayapadmakamūrvāviśālānām||68|| | + | māgadhikārajanīdvayapadmakamūrvāviśālānām||68|| <br /> |
| − | bhūnimbapalāśānāṁ dadyādvipalaṁ tatastrivr̥ddviguṇā| | + | bhūnimbapalāśānāṁ dadyādvipalaṁ tatastrivr̥ddviguṇā| <br /> |
| − | tasyāśca punarbrāhmī taccūrṇaṁ suptinut paramam||69|| | + | tasyāśca punarbrāhmī taccūrṇaṁ suptinut paramam||69||<br /> |
| − | triphalAtiviShAkaTukAnimbakali~ggakavacApaTolAnAm| | + | triphalAtiviShAkaTukAnimbakali~ggakavacApaTolAnAm| <br /> |
| − | mAgadhikArajanIdvayapadmakamUrvAvishAlAnAm||68|| | + | mAgadhikArajanIdvayapadmakamUrvAvishAlAnAm||68|| <br /> |
| − | bhUnimbapalAshAnAM dadyAdvipalaM tatastrivRuddviguNA| | + | bhUnimbapalAshAnAM dadyAdvipalaM tatastrivRuddviguNA| <br /> |
| − | tasyAshca punarbrAhmI taccUrNaM suptinut paramam||69|| | + | tasyAshca punarbrAhmI taccUrNaM suptinut paramam||69||<br /> |
| + | </div></div> | ||
''Triphala, ativiṣā, kaṭuki, nimba, kaliṅgaka, vachā, paṭōla, pippali, haridra, dāruharidra, padmaka, mūrvā, viśālā, bhūnimba'' and palāśa, all are taken in two ''pala'' quantity each (i.e. total 34 ''pala''), double the total quantity of above ''churna'' (68 ''pala'') ''trivrita'' is taken and double of ''trivrita'' (136 ''pala'') ''brahmi churna'' should be taken. It is a best combination for numbness.[68-69] | ''Triphala, ativiṣā, kaṭuki, nimba, kaliṅgaka, vachā, paṭōla, pippali, haridra, dāruharidra, padmaka, mūrvā, viśālā, bhūnimba'' and palāśa, all are taken in two ''pala'' quantity each (i.e. total 34 ''pala''), double the total quantity of above ''churna'' (68 ''pala'') ''trivrita'' is taken and double of ''trivrita'' (136 ''pala'') ''brahmi churna'' should be taken. It is a best combination for numbness.[68-69] | ||
| − | + | === Benefits of ''lelitaka'' (sulphur) === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | लेलीतकप्रयोगो [१] रसेन जात्याः समाक्षिकः परमः| | + | लेलीतकप्रयोगो [१] रसेन जात्याः समाक्षिकः परमः| <br /> |
| − | सप्तदशकुष्ठघाती माक्षिकधातुश्च मूत्रेण||७०|| | + | सप्तदशकुष्ठघाती माक्षिकधातुश्च मूत्रेण||७०|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | lēlītakaprayōgō [1] rasēna jātyāḥ samākṣikaḥ paramaḥ| | + | lēlītakaprayōgō [1] rasēna jātyāḥ samākṣikaḥ paramaḥ| <br /> |
| − | saptadaśakuṣṭhaghātī mākṣikadhātuśca mūtrēṇa||70|| | + | saptadaśakuṣṭhaghātī mākṣikadhātuśca mūtrēṇa||70|| <br /> |
| − | lelItakaprayogo [1] rasena jAtyAH samAkShikaH paramaH| | + | lelItakaprayogo [1] rasena jAtyAH samAkShikaH paramaH| <br /> |
| − | saptadashakuShThaghAtI mAkShikadhAtushca mUtreNa||70|| | + | saptadashakuShThaghAtI mAkShikadhAtushca mUtreNa||70|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Lelitaka'' (sulphur) when administered with juice of ''jāti'' (''āmalaki'') along with honey is beneficial in 17 types of ''kushtha''. Similarly use of ''makshika'' (copper pyrite) with cows’ urine too is very beneficial. [70] | ''Lelitaka'' (sulphur) when administered with juice of ''jāti'' (''āmalaki'') along with honey is beneficial in 17 types of ''kushtha''. Similarly use of ''makshika'' (copper pyrite) with cows’ urine too is very beneficial. [70] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | श्रेष्ठं [२] गन्धकयोगात् सुवर्णमाक्षिकप्रयोगाद्वा| | + | श्रेष्ठं [२] गन्धकयोगात् सुवर्णमाक्षिकप्रयोगाद्वा| <br /> |
| − | सर्वव्याधिनिबर्हणमद्यात् कुष्ठी रसं च निगृहीतम्||७१|| | + | सर्वव्याधिनिबर्हणमद्यात् कुष्ठी रसं च निगृहीतम्||७१|| <br /> |
| − | वज्रशिलाजतुसहितं सहितं वा योगराजेन| | + | वज्रशिलाजतुसहितं सहितं वा योगराजेन| <br /> |
| − | सर्वव्याधिप्रशमनमद्यात्कुष्ठी निगृह्य नित्यं च||७२|| | + | सर्वव्याधिप्रशमनमद्यात्कुष्ठी निगृह्य नित्यं च||७२||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | śrēṣṭhaṁ [2] gandhakayōgāt suvarṇamākṣikaprayōgādvā| | + | śrēṣṭhaṁ [2] gandhakayōgāt suvarṇamākṣikaprayōgādvā| <br /> |
| − | sarvavyādhinibarhaṇamadyāt kuṣṭhī rasaṁ ca nigr̥hītam||71|| | + | sarvavyādhinibarhaṇamadyāt kuṣṭhī rasaṁ ca nigr̥hītam||71|| <br /> |
| − | vajraśilājatusahitaṁ sahitaṁ vā yōgarājēna| | + | vajraśilājatusahitaṁ sahitaṁ vā yōgarājēna| <br /> |
| − | sarvavyādhipraśamanamadyātkuṣṭhī nigr̥hya nityaṁ ca||72|| | + | sarvavyādhipraśamanamadyātkuṣṭhī nigr̥hya nityaṁ ca||72||<br /> |
| − | shreShThaM [2] gandhakayogAt suvarNamAkShikaprayogAdvA| | + | shreShThaM [2] gandhakayogAt suvarNamAkShikaprayogAdvA| <br /> |
| − | sarvavyAdhinibarhaNamadyAt kuShThI rasaM ca nigRuhItam||71|| | + | sarvavyAdhinibarhaNamadyAt kuShThI rasaM ca nigRuhItam||71|| <br /> |
| − | vajrashilAjatusahitaM sahitaM vA yogarAjena| | + | vajrashilAjatusahitaM sahitaM vA yogarAjena| <br /> |
| − | sarvavyAdhiprashamanamadyAtkuShThI nigRuhya nityaM ca||72|| | + | sarvavyAdhiprashamanamadyAtkuShThI nigRuhya nityaM ca||72||<br /> |
| + | </div></div> | ||
''Gandhaka'' (sulphur) and/or ''suvarṇamākṣika'' when used for processing of ''rasa'' (mercury) acts as the best medicine in treatment of all disease especially ''kushtha''. | ''Gandhaka'' (sulphur) and/or ''suvarṇamākṣika'' when used for processing of ''rasa'' (mercury) acts as the best medicine in treatment of all disease especially ''kushtha''. | ||
| Line 1,044: | Line 1,205: | ||
Similarly ''kushtha'' patient should regularly consume ''parada'' (mercury) with ''vajra shilajatu'' or ''yogaraja'' which helps in curing of all diseases. [71-72] | Similarly ''kushtha'' patient should regularly consume ''parada'' (mercury) with ''vajra shilajatu'' or ''yogaraja'' which helps in curing of all diseases. [71-72] | ||
| − | + | === ''Madhvasava'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | खदिरसुरदारुसारं श्रपयित्वा तद्रसेन तोयार्थः| | + | खदिरसुरदारुसारं श्रपयित्वा तद्रसेन तोयार्थः| <br /> |
| − | क्षौद्रप्रस्थे कार्यः कार्ये ते चाष्टपलिके च||७३|| | + | क्षौद्रप्रस्थे कार्यः कार्ये ते चाष्टपलिके च||७३|| <br /> |
| − | तत्राश्चूर्णानामष्टपलं प्रक्षिपेत्तथाऽमूनि| | + | तत्राश्चूर्णानामष्टपलं प्रक्षिपेत्तथाऽमूनि| <br /> |
| − | त्रिफलैले त्वङ्मरिचं पत्रं कनकं च कर्षांशम्||७४|| | + | त्रिफलैले त्वङ्मरिचं पत्रं कनकं च कर्षांशम्||७४|| <br /> |
| − | मत्स्यण्डिका मधुसमा तन्मासं जातमायसे भाण्डे| | + | मत्स्यण्डिका मधुसमा तन्मासं जातमायसे भाण्डे| <br /> |
| − | मध्वासवमाचरतः कुष्ठकिलासे शमं यातः||७५|| | + | मध्वासवमाचरतः कुष्ठकिलासे शमं यातः||७५|| <br /> |
| − | इति मध्वासवः | + | इति मध्वासवः <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | khadirasuradārusāraṁ śrapayitvā tadrasēna tōyārthaḥ| | + | khadirasuradārusāraṁ śrapayitvā tadrasēna tōyārthaḥ|<br /> |
| − | kṣaudraprasthē kāryaḥ kāryē tē cāṣṭapalikē ca||73|| | + | kṣaudraprasthē kāryaḥ kāryē tē cāṣṭapalikē ca||73|| <br /> |
| − | tatrāścūrṇānāmaṣṭapalaṁ prakṣipēttathā'mūni| | + | tatrāścūrṇānāmaṣṭapalaṁ prakṣipēttathā'mūni| <br /> |
| − | triphalailē tvaṅmaricaṁ patraṁ kanakaṁ ca karṣāṁśam||74|| | + | triphalailē tvaṅmaricaṁ patraṁ kanakaṁ ca karṣāṁśam||74|| <br /> |
| − | matsyaṇḍikā madhusamā tanmāsaṁ jātamāyasē bhāṇḍē| | + | matsyaṇḍikā madhusamā tanmāsaṁ jātamāyasē bhāṇḍē| <br /> |
| − | madhvāsavamācarataḥ kuṣṭhakilāsē śamaṁ yātaḥ||75|| | + | madhvāsavamācarataḥ kuṣṭhakilāsē śamaṁ yātaḥ||75|| <br /> |
| − | iti madhvāsavaḥ | + | iti madhvāsavaḥ <br /> |
| − | khadirasuradArusAraM shrapayitvA tadrasena toyArthaH| | + | khadirasuradArusAraM shrapayitvA tadrasena toyArthaH| <br /> |
| − | kShaudraprasthe kAryaH kArye te cAShTapalike ca||73|| | + | kShaudraprasthe kAryaH kArye te cAShTapalike ca||73|| <br /> |
| − | tatrAshcUrNAnAmaShTapalaM prakShipettathA~amUni| | + | tatrAshcUrNAnAmaShTapalaM prakShipettathA~amUni| <br /> |
| − | triphalaile tva~gmaricaM patraM kanakaM ca karShAMsham||74|| | + | triphalaile tva~gmaricaM patraM kanakaM ca karShAMsham||74||<br /> |
| − | matsyaNDikA madhusamA tanmAsaM jAtamAyase bhANDe| | + | matsyaNDikA madhusamA tanmAsaM jAtamAyase bhANDe| <br /> |
| − | madhvAsavamAcarataH kuShThakilAse shamaM yAtaH||75|| | + | madhvAsavamAcarataH kuShThakilAse shamaM yAtaH||75|| <br /> |
| − | iti madhvAsavaH | + | iti madhvAsavaH <br /> |
| + | </div></div> | ||
Decoction should be prepared from 8 ''pala'' each of water extract of ''khadira'' and ''devadāru'' to this one ''prastha'' of honey should be added. To this powder (''bhasma / mandura'') of iron in 8 ''pala'' quantity should be added along with ''triphala, ela, tvak, maricha, patra'' and ''kanaka'' (''nagkeshara'') in one ''karsa'' quantity. ''Matsyaṇḍikā'' (sugar) should be added in quantity equal to honey (one ''prastha''). This preparation should be kept in an iron jar for one month. This is called as ''madhvāsava'' and it is administered in ''kushtha'' and ''kilāsa''.[73-75] | Decoction should be prepared from 8 ''pala'' each of water extract of ''khadira'' and ''devadāru'' to this one ''prastha'' of honey should be added. To this powder (''bhasma / mandura'') of iron in 8 ''pala'' quantity should be added along with ''triphala, ela, tvak, maricha, patra'' and ''kanaka'' (''nagkeshara'') in one ''karsa'' quantity. ''Matsyaṇḍikā'' (sugar) should be added in quantity equal to honey (one ''prastha''). This preparation should be kept in an iron jar for one month. This is called as ''madhvāsava'' and it is administered in ''kushtha'' and ''kilāsa''.[73-75] | ||
| − | + | === ''Kanaka bindu arishta'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | खदिरकषायद्रोणं कुम्भे घृतभाविते समावाप्य| | + | खदिरकषायद्रोणं कुम्भे घृतभाविते समावाप्य| <br /> |
| − | द्रव्याणि चूर्णितानि च षट्पलिकान्यत्र देयानि||७६|| | + | द्रव्याणि चूर्णितानि च षट्पलिकान्यत्र देयानि||७६|| <br /> |
| − | त्रिफलाव्योषविडङ्गरजनीमुस्ताटरूषकेन्द्रयवाः| | + | त्रिफलाव्योषविडङ्गरजनीमुस्ताटरूषकेन्द्रयवाः| <br /> |
| − | सौवर्णी च तथा त्वक् छिन्नरुहा चेति तन्मासम्||७७|| | + | सौवर्णी च तथा त्वक् छिन्नरुहा चेति तन्मासम्||७७|| <br /> |
| − | निदधीत धान्यमध्ये प्रातः प्रातः पिबेत्ततो युक्त्या| | + | निदधीत धान्यमध्ये प्रातः प्रातः पिबेत्ततो युक्त्या| <br /> |
| − | मासेन महाकुष्ठं हन्त्येवाल्पं तु पक्षेण||७८|| | + | मासेन महाकुष्ठं हन्त्येवाल्पं तु पक्षेण||७८|| <br /> |
| − | अर्शःश्वासभगन्दरकासकिलासप्रमेहशोषांश्च| | + | अर्शःश्वासभगन्दरकासकिलासप्रमेहशोषांश्च| <br /> |
| − | ना भवति कनकवर्णः पीत्वाऽरिष्टं कनकबिन्दुम्||७९|| | + | ना भवति कनकवर्णः पीत्वाऽरिष्टं कनकबिन्दुम्||७९|| <br /> |
| − | इति कनकबिन्द्वरिष्टम् | + | इति कनकबिन्द्वरिष्टम् <br /> |
| − | कुष्ठेष्वनिलकफकृतेष्वेवं पेयस्तथाऽपि पैत्तेषु| | + | कुष्ठेष्वनिलकफकृतेष्वेवं पेयस्तथाऽपि पैत्तेषु| <br /> |
| − | कृतमालक्वाथश्चाप्येष विशेषात् कफकृतेषु||८०|| | + | कृतमालक्वाथश्चाप्येष विशेषात् कफकृतेषु||८०||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | khadirakaṣāyadrōṇaṁ kumbhē ghr̥tabhāvitē samāvāpya| | + | khadirakaṣāyadrōṇaṁ kumbhē ghr̥tabhāvitē samāvāpya| <br /> |
| − | dravyāṇi cūrṇitāni ca ṣaṭpalikānyatra dēyāni||76|| | + | dravyāṇi cūrṇitāni ca ṣaṭpalikānyatra dēyāni||76|| <br /> |
| − | triphalāvyōṣaviḍaṅgarajanīmustāṭarūṣakēndrayavāḥ| | + | triphalāvyōṣaviḍaṅgarajanīmustāṭarūṣakēndrayavāḥ| <br /> |
| − | sauvarṇī ca tathā tvak chinnaruhā cēti tanmāsam||77|| | + | sauvarṇī ca tathā tvak chinnaruhā cēti tanmāsam||77|| <br /> |
| − | nidadhīta dhānyamadhyē prātaḥ prātaḥ pibēttatō yuktyā| | + | nidadhīta dhānyamadhyē prātaḥ prātaḥ pibēttatō yuktyā| <br /> |
| − | māsēna mahākuṣṭhaṁ hantyēvālpaṁ tu pakṣēṇa||78|| | + | māsēna mahākuṣṭhaṁ hantyēvālpaṁ tu pakṣēṇa||78|| <br /> |
| − | arśaḥśvāsabhagandarakāsakilāsapramēhaśōṣāṁśca| | + | arśaḥśvāsabhagandarakāsakilāsapramēhaśōṣāṁśca| <br /> |
| − | nā bhavati kanakavarṇaḥ pītvā'riṣṭaṁ kanakabindum||79|| | + | nā bhavati kanakavarṇaḥ pītvā'riṣṭaṁ kanakabindum||79||<br /> |
| − | iti kanakabindvariṣṭam | + | iti kanakabindvariṣṭam <br /> |
| − | kuṣṭhēṣvanilakaphakr̥tēṣvēvaṁ pēyastathā'pi paittēṣu| | + | kuṣṭhēṣvanilakaphakr̥tēṣvēvaṁ pēyastathā'pi paittēṣu| <br /> |
| − | kr̥tamālakvāthaścāpyēṣa viśēṣāt kaphakr̥tēṣu||80|| | + | kr̥tamālakvāthaścāpyēṣa viśēṣāt kaphakr̥tēṣu||80||<br /> |
| − | khadirakaShAyadroNaM kumbhe ghRutabhAvite samAvApya| | + | khadirakaShAyadroNaM kumbhe ghRutabhAvite samAvApya| <br /> |
| − | dravyANi cUrNitAni ca ShaTpalikAnyatra deyAni||76|| | + | dravyANi cUrNitAni ca ShaTpalikAnyatra deyAni||76|| <br /> |
| − | triphalAvyoShaviDa~ggarajanImustATarUShakendrayavAH| | + | triphalAvyoShaviDa~ggarajanImustATarUShakendrayavAH| <br /> |
| − | sauvarNI ca tathA tvak chinnaruhA ceti tanmAsam||77|| | + | sauvarNI ca tathA tvak chinnaruhA ceti tanmAsam||77|| <br /> |
| − | nidadhIta dhAnyamadhye prAtaH prAtaH pibettato yuktyA| | + | nidadhIta dhAnyamadhye prAtaH prAtaH pibettato yuktyA| <br /> |
| − | mAsena mahAkuShThaM hantyevAlpaM tu pakSheNa||78|| | + | mAsena mahAkuShThaM hantyevAlpaM tu pakSheNa||78|| <br /> |
| − | arshaHshvAsabhagandarakAsakilAsapramehashoShAMshca| | + | arshaHshvAsabhagandarakAsakilAsapramehashoShAMshca| <br /> |
| − | nA bhavati kanakavarNaH pItvA~ariShTaM kanakabindum||79|| | + | nA bhavati kanakavarNaH pItvA~ariShTaM kanakabindum||79|| <br /> |
| − | iti kanakabindvariShTam | + | iti kanakabindvariShTam <br /> |
| − | kuShTheShvanilakaphakRuteShvevaM peyastathA~api paitteShu| | + | kuShTheShvanilakaphakRuteShvevaM peyastathA~api paitteShu| <br /> |
| − | kRutamAlakvAthashcApyeSha visheShAt kaphakRuteShu||80|| | + | kRutamAlakvAthashcApyeSha visheShAt kaphakRuteShu||80||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | In ghee smeared jar one ''drona'' of decoction of ''khadira'' should be added. To these 6 ''palas'' each of powdered ''triphala, trikatu, viḍaṅga, haridra, musta, vāsā, indrayava,'' bark of ''sauvarni'' (''dāruharidra''), and ''guduchi'' should be added. The jar should be kept for one month inside a heap of grains. Every morning if this preparation is taken then in one month ''mahakuṣṭha'' gets cured and within 15 days ''ksudrakuṣṭha'' is cured. It is also useful ''arśa, śvāsa, bhagandar, kasa, kilasa, prameha'' and ''shosha''. Skin achieves golden complexion after having ''kanakabindu''. This ends explanation of ''kanakabindvariṣṭa''. It is useful in all '' | + | In ghee smeared jar one ''drona'' of decoction of ''khadira'' should be added. To these 6 ''palas'' each of powdered ''triphala, trikatu, viḍaṅga, haridra, musta, vāsā, indrayava,'' bark of ''sauvarni'' (''dāruharidra''), and ''guduchi'' should be added. The jar should be kept for one month inside a heap of grains. Every morning if this preparation is taken then in one month ''mahakuṣṭha'' gets cured and within 15 days ''ksudrakuṣṭha'' is cured. It is also useful ''arśa, śvāsa, bhagandar, kasa, kilasa, prameha'' and ''shosha''. Skin achieves golden complexion after having ''kanakabindu''. This ends explanation of ''kanakabindvariṣṭa''. It is useful in all ''[[vata]]ja, [[pitta]]ja'' and ''[[kapha]]ja kushtha''. |
Especially in ''kaphaja kuṣṭha, kritmalaka'' decoction should be used in place of ''khadira''.[76-80] | Especially in ''kaphaja kuṣṭha, kritmalaka'' decoction should be used in place of ''khadira''.[76-80] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | त्रिफलासवश्च गौडः सचित्रकः कुष्ठरोगविनिहन्ता| | + | त्रिफलासवश्च गौडः सचित्रकः कुष्ठरोगविनिहन्ता| <br /> |
| − | क्रमुकदशमूलदन्तीवराङ्गमधुयोगसंयुक्तः||८१|| | + | क्रमुकदशमूलदन्तीवराङ्गमधुयोगसंयुक्तः||८१||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | triphalāsavaśca gauḍaḥ sacitrakaḥ kuṣṭharōgavinihantā| | + | triphalāsavaśca gauḍaḥ sacitrakaḥ kuṣṭharōgavinihantā| <br /> |
| − | kramukadaśamūladantīvarāṅgamadhuyōgasaṁyuktaḥ||81|| | + | kramukadaśamūladantīvarāṅgamadhuyōgasaṁyuktaḥ||81||<br /> |
| − | triphalAsavashca gauDaH sacitrakaH kuShTharogavinihantA| | + | triphalAsavashca gauDaH sacitrakaH kuShTharogavinihantA| <br /> |
| − | kramukadashamUladantIvarA~ggamadhuyogasaMyuktaH||81|| | + | kramukadashamUladantIvarA~ggamadhuyogasaMyuktaH||81||<br /> |
| + | </div></div> | ||
''Triphalāsava'' prepared from jaggery along with ''chitraka, kramuka, daśamūla, dantī, varā'' (''triphala'') and honey helps in treating various ''kushtha''.[81] | ''Triphalāsava'' prepared from jaggery along with ''chitraka, kramuka, daśamūla, dantī, varā'' (''triphala'') and honey helps in treating various ''kushtha''.[81] | ||
| − | + | === Diet in ''kushtha'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | लघूनि चान्नानि हितानि विद्यात् कुष्ठेषु शाकनि च तिक्तकानि| | + | लघूनि चान्नानि हितानि विद्यात् कुष्ठेषु शाकनि च तिक्तकानि| <br /> |
| − | भल्लातकैः सत्रिफलैः सनिम्बैर्युक्तानि चान्नानि घृतानि चैव||८२|| | + | भल्लातकैः सत्रिफलैः सनिम्बैर्युक्तानि चान्नानि घृतानि चैव||८२|| <br /> |
| − | पुराणधान्यान्यथ जाङ्गलानि मांसानि मुद्गाश्च पटोलयुक्ताः| | + | पुराणधान्यान्यथ जाङ्गलानि मांसानि मुद्गाश्च पटोलयुक्ताः| <br /> |
| − | शस्ता, न गुर्वम्लपयोदधीनि नानूपमत्स्या न गुडस्तिलाश्च||८३|| | + | शस्ता, न गुर्वम्लपयोदधीनि नानूपमत्स्या न गुडस्तिलाश्च||८३||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | laghūni cānnāni hitāni vidyāt kuṣṭhēṣu śākani ca tiktakāni| | + | laghūni cānnāni hitāni vidyāt kuṣṭhēṣu śākani ca tiktakāni| <br /> |
| − | bhallātakaiḥ satriphalaiḥ sanimbairyuktāni cānnāni ghr̥tāni caiva||82|| | + | bhallātakaiḥ satriphalaiḥ sanimbairyuktāni cānnāni ghr̥tāni caiva||82|| <br /> |
| − | purāṇadhānyānyatha jāṅgalāni māṁsāni mudgāśca paṭōlayuktāḥ| | + | purāṇadhānyānyatha jāṅgalāni māṁsāni mudgāśca paṭōlayuktāḥ| <br /> |
| − | śastā, na gurvamlapayōdadhīni nānūpāmātsyā na guḍastilāśca||83|| | + | śastā, na gurvamlapayōdadhīni nānūpāmātsyā na guḍastilāśca||83||<br /> |
| − | laghUni cAnnAni hitAni vidyAt kuShTheShu shAkani ca tiktakAni| | + | laghUni cAnnAni hitAni vidyAt kuShTheShu shAkani ca tiktakAni| <br /> |
| − | bhallAtakaiH satriphalaiH sanimbairyuktAni cAnnAni ghRutAni caiva||82|| | + | bhallAtakaiH satriphalaiH sanimbairyuktAni cAnnAni ghRutAni caiva||82|| <br /> |
| − | purANadhAnyAnyatha jA~ggalAni mAMsAni mudgAshca paTolayuktAH| | + | purANadhAnyAnyatha jA~ggalAni mAMsAni mudgAshca paTolayuktAH| <br /> |
| − | shastA, na gurvamlapayodadhIni nAnUpamatsyA na guDastilAshca||83|| | + | shastA, na gurvamlapayodadhIni nAnUpamatsyA na guDastilAshca||83||<br /> |
| + | </div></div> | ||
Easily digestible and wholesome food, green leafy vegetables bitter in taste, food and ghee prepared by fortifying with ''bhallataka, triphala'' and ''nimba'', one year old cereals, meat of animals inhabiting from arid area, preparations of ''mudga'' and ''patola''. | Easily digestible and wholesome food, green leafy vegetables bitter in taste, food and ghee prepared by fortifying with ''bhallataka, triphala'' and ''nimba'', one year old cereals, meat of animals inhabiting from arid area, preparations of ''mudga'' and ''patola''. | ||
Avoid heavy to digest, sour food, milk, curd, meat of animals residing in marshy area, fish, jaggery and sesame. [82-83] | Avoid heavy to digest, sour food, milk, curd, meat of animals residing in marshy area, fish, jaggery and sesame. [82-83] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | एला कुष्ठं दार्वी शतपुष्पा चित्रको विडङ्गश्च| | + | एला कुष्ठं दार्वी शतपुष्पा चित्रको विडङ्गश्च| <br /> |
| − | कुष्ठालेपनमिष्टं रसाञ्जनं चाभया चैव||८४|| | + | कुष्ठालेपनमिष्टं रसाञ्जनं चाभया चैव||८४|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | ēlā kuṣṭhaṁ dārvī śatapuṣpā citrakō viḍaṅgaśca| | + | ēlā kuṣṭhaṁ dārvī śatapuṣpā citrakō viḍaṅgaśca| <br /> |
| − | kuṣṭhālēpanamiṣṭaṁ rasāñjanaṁ cābhayā caiva||84|| | + | kuṣṭhālēpanamiṣṭaṁ rasāñjanaṁ cābhayā caiva||84|| <br /> |
| − | elA kuShThaM dArvI shatapuShpA citrako viDa~ggashca| | + | elA kuShThaM dArvI shatapuShpA citrako viDa~ggashca| <br /> |
| − | kuShThAlepanamiShTaM rasA~jjanaM cAbhayA caiva||84|| | + | kuShThAlepanamiShTaM rasA~jjanaM cAbhayA caiva||84|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Ela, kuṣṭha, dārvi, śatapuṣpā, chitraka, viḍaṅga, rasāñjana'' and ''abhaya'' taken together and their paste when applied has a very efficacious role in ''kushtha''.[84] | ''Ela, kuṣṭha, dārvi, śatapuṣpā, chitraka, viḍaṅga, rasāñjana'' and ''abhaya'' taken together and their paste when applied has a very efficacious role in ''kushtha''.[84] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | चित्रकमेलां बिम्बीं [१] वृषकं त्रिवृदर्कनागरकम्| | + | चित्रकमेलां बिम्बीं [१] वृषकं त्रिवृदर्कनागरकम्| <br /> |
| − | चूर्णीकृतमष्टाहं भावयितव्यं पलाशस्य||८५|| | + | चूर्णीकृतमष्टाहं भावयितव्यं पलाशस्य||८५|| <br /> |
| − | क्षारेण गवां मूत्रस्रुतेन तेनास्य मण्डलान्याशु| | + | क्षारेण गवां मूत्रस्रुतेन तेनास्य मण्डलान्याशु| <br /> |
| − | भिद्यन्ते विलयन्ति च लिप्तान्यर्काभितप्तानि||८६|| | + | भिद्यन्ते विलयन्ति च लिप्तान्यर्काभितप्तानि||८६|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | citrakamēlāṁ bimbīṁ [1] vr̥ṣakaṁ trivr̥darkanāgarakam| | + | citrakamēlāṁ bimbīṁ [1] vr̥ṣakaṁ trivr̥darkanāgarakam| <br /> |
| − | cūrṇīkr̥tamaṣṭāhaṁ bhāvayitavyaṁ palāśasya||85|| | + | cūrṇīkr̥tamaṣṭāhaṁ bhāvayitavyaṁ palāśasya||85|| <br /> |
| − | kṣārēṇa gavāṁ mūtrasrutēna tēnāsya maṇḍalānyāśu| | + | kṣārēṇa gavāṁ mūtrasrutēna tēnāsya maṇḍalānyāśu| <br /> |
| − | bhidyantē vilayanti ca liptānyarkābhitaptāni||86|| | + | bhidyantē vilayanti ca liptānyarkābhitaptāni||86|| <br /> |
| − | citrakamelAM bimbIM [1] vRuShakaM trivRudarkanAgarakam| | + | citrakamelAM bimbIM [1] vRuShakaM trivRudarkanAgarakam| <br /> |
| − | cUrNIkRutamaShTAhaM bhAvayitavyaM palAshasya||85|| | + | cUrNIkRutamaShTAhaM bhAvayitavyaM palAshasya||85|| <br /> |
| − | kShAreNa gavAM mUtrasrutena tenAsya maNDalAnyAshu| | + | kShAreNa gavAM mUtrasrutena tenAsya maNDalAnyAshu| <br /> |
| − | bhidyante vilayanti ca liptAnyarkAbhitaptAni||86|| | + | bhidyante vilayanti ca liptAnyarkAbhitaptAni||86|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Chitraka, ela, bimbi, vr̥ṣaka, trivr̥tā, arka'' and ''shunthi'' should be powdered together and trichurate with ''palāśa kshara'' and fortify it with cows urine for eight days. Application of this paste followed by sun exposure leads to bursting and dissolution of ''maṇḍala''. [85-86] | ''Chitraka, ela, bimbi, vr̥ṣaka, trivr̥tā, arka'' and ''shunthi'' should be powdered together and trichurate with ''palāśa kshara'' and fortify it with cows urine for eight days. Application of this paste followed by sun exposure leads to bursting and dissolution of ''maṇḍala''. [85-86] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | मांसी मरिचं लवणं रजनी तगरं सुधा गृहाद्धूमः| | + | मांसी मरिचं लवणं रजनी तगरं सुधा गृहाद्धूमः| <br /> |
| − | मूत्रं पित्तं [२] क्षारः पालाशः कुष्ठहा लेपः||८७|| | + | मूत्रं पित्तं [२] क्षारः पालाशः कुष्ठहा लेपः||८७|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | māṁsī maricaṁ lavaṇaṁ rajanī tagaraṁ sudhā gr̥hāddhūmaḥ| | + | māṁsī maricaṁ lavaṇaṁ rajanī tagaraṁ sudhā gr̥hāddhūmaḥ| <br /> |
| − | mūtraṁ pittaṁ [2] kṣāraḥ pālāśaḥ kuṣṭhahā lēpaḥ||87|| | + | mūtraṁ pittaṁ [2] kṣāraḥ pālāśaḥ kuṣṭhahā lēpaḥ||87|| <br /> |
| − | mAMsI maricaM lavaNaM rajanI tagaraM sudhA gRuhAddhUmaH| | + | mAMsI maricaM lavaNaM rajanI tagaraM sudhA gRuhAddhUmaH| <br /> |
| − | mUtraM pittaM [2] kShAraH pAlAshaH kuShThahA lepaH||87|| | + | mUtraM pittaM [2] kShAraH pAlAshaH kuShThahA lepaH||87|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Māṁsī, maricha, lavana, haridra, tagara, sudhā'' and ''gr̥hāddhūma'' paste should be prepared along with cow urine, cow’s bile and ''palasha kshara'' should be applied.[87] | ''Māṁsī, maricha, lavana, haridra, tagara, sudhā'' and ''gr̥hāddhūma'' paste should be prepared along with cow urine, cow’s bile and ''palasha kshara'' should be applied.[87] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | त्रपु सीसमयश्चूर्णं मण्डलनुत् फल्गुचित्रकौ बृहती| | + | त्रपु सीसमयश्चूर्णं मण्डलनुत् फल्गुचित्रकौ बृहती| <br /> |
| − | गोधारसः सलवणो दारु च मूत्रं च मण्डलनुत्||८८|| | + | गोधारसः सलवणो दारु च मूत्रं च मण्डलनुत्||८८|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | trapu sīsamayaścūrṇaṁ maṇḍalanut phalgucitrakau br̥hatī| | + | trapu sīsamayaścūrṇaṁ maṇḍalanut phalgucitrakau br̥hatī|<br /> |
| − | gōdhārasaḥ salavaṇō dāru ca mūtraṁ ca maṇḍalanut||88|| | + | gōdhārasaḥ salavaṇō dāru ca mūtraṁ ca maṇḍalanut||88|| <br /> |
| − | trapu sIsamayashcUrNaM maNDalanut phalgucitrakau bRuhatI| | + | trapu sIsamayashcUrNaM maNDalanut phalgucitrakau bRuhatI| <br /> |
| − | godhArasaH salavaNo dAru ca mUtraM ca maNDalanut||88|| | + | godhArasaH salavaNo dAru ca mUtraM ca maNDalanut||88|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Trapu'' (tin), ''sīsa'' (lead) and ''ayaś'' (iron) powders when applied treats ''maṇḍala kuṣṭha''. Similarly application of ''phalgu, citraka, br̥hatī, gōdhārasa'' (meat soup of iguana) ''lavana, devdāru'' and cow’s urine is also helpful in ''maṇḍala''. [88] | ''Trapu'' (tin), ''sīsa'' (lead) and ''ayaś'' (iron) powders when applied treats ''maṇḍala kuṣṭha''. Similarly application of ''phalgu, citraka, br̥hatī, gōdhārasa'' (meat soup of iguana) ''lavana, devdāru'' and cow’s urine is also helpful in ''maṇḍala''. [88] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कदलीपलाशपाटलिनिचुलक्षाराम्भसा प्रसन्नेन| | + | कदलीपलाशपाटलिनिचुलक्षाराम्भसा प्रसन्नेन| <br /> |
| − | मांसेषु तोयकार्यं कार्यं पिष्टे च किण्वे [३] च||८९|| | + | मांसेषु तोयकार्यं कार्यं पिष्टे च किण्वे [३] च||८९|| <br /> |
| − | तैर्मेदकः सुजातः किण्वैर्जनितं प्रलेपनं शस्तम्| | + | तैर्मेदकः सुजातः किण्वैर्जनितं प्रलेपनं शस्तम्| <br /> |
| − | मण्डलकुष्ठविनाशनमातपसंस्थं कृमिघ्नं च||९०|| | + | मण्डलकुष्ठविनाशनमातपसंस्थं कृमिघ्नं च||९०||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kadalīpalāśapāṭaliniculakṣārāmbhasā prasannēna| | + | kadalīpalāśapāṭaliniculakṣārāmbhasā prasannēna| <br /> |
| − | māṁsēṣu tōyakāryaṁ kāryaṁ piṣṭē ca kiṇvē [3] ca||89|| | + | māṁsēṣu tōyakāryaṁ kāryaṁ piṣṭē ca kiṇvē [3] ca||89|| <br /> |
| − | tairmēdakaḥ sujātaḥ kiṇvairjanitaṁ pralēpanaṁ śastam| | + | tairmēdakaḥ sujātaḥ kiṇvairjanitaṁ pralēpanaṁ śastam| <br /> |
| − | maṇḍalakuṣṭhavināśanamātapasaṁsthaṁ kr̥mighnaṁ ca||90|| | + | maṇḍalakuṣṭhavināśanamātapasaṁsthaṁ kr̥mighnaṁ ca||90|| <br /> |
| − | kadalIpalAshapATaliniculakShArAmbhasA prasannena| | + | kadalIpalAshapATaliniculakShArAmbhasA prasannena| <br /> |
| − | mAMseShu toyakAryaM kAryaM piShTe ca kiNve [3] ca||89|| | + | mAMseShu toyakAryaM kAryaM piShTe ca kiNve [3] ca||89|| <br /> |
| − | tairmedakaH sujAtaH kiNvairjanitaM pralepanaM shastam| | + | tairmedakaH sujAtaH kiNvairjanitaM pralepanaM shastam| <br /> |
| − | maNDalakuShThavinAshanamAtapasaMsthaM kRumighnaM ca||90|| | + | maNDalakuShThavinAshanamAtapasaMsthaM kRumighnaM ca||90|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
From ''kshara'' of ''kadalī, palāśa, pātalā'' and ''nichula kshara jala'' (alkaline water) should be prepared which should be well filtered. The same should be added to meat of animals for cleaning of meat, for making paste and for fermentation process. A self fermented (''medaka'') alcoholic formulation should be prepared. After well fermented ''medaka'' prepared the ''kinva'' (fermented paste of drug) should be removed and applied as paste. It is useful in ''maṇḍala kuṣṭha'' and other ''kr̥imi'' infestations.[89-90] | From ''kshara'' of ''kadalī, palāśa, pātalā'' and ''nichula kshara jala'' (alkaline water) should be prepared which should be well filtered. The same should be added to meat of animals for cleaning of meat, for making paste and for fermentation process. A self fermented (''medaka'') alcoholic formulation should be prepared. After well fermented ''medaka'' prepared the ''kinva'' (fermented paste of drug) should be removed and applied as paste. It is useful in ''maṇḍala kuṣṭha'' and other ''kr̥imi'' infestations.[89-90] | ||
| − | + | === ''Siddharthaka snana''( medicinal bath) === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | मुस्तं मदनं त्रिफला करञ्ज आरग्वधकलिङ्गयवाः| | + | मुस्तं मदनं त्रिफला करञ्ज आरग्वधकलिङ्गयवाः| <br /> |
| − | दार्वी ससप्तपर्णा स्नानं सिद्धार्थकं नाम||९१|| | + | दार्वी ससप्तपर्णा स्नानं सिद्धार्थकं नाम||९१|| <br /> |
| − | एष कषायो वमनं विरेचनं वर्णकस्तथोद्घर्षः| | + | एष कषायो वमनं विरेचनं वर्णकस्तथोद्घर्षः| <br /> |
| − | त्वग्दोषकुष्ठशोफप्रबाधनः पाण्डुरोगघ्नः||९२|| | + | त्वग्दोषकुष्ठशोफप्रबाधनः पाण्डुरोगघ्नः||९२|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | mustaṁ madanaṁ triphalā karañja āragvadhakaliṅgayavāḥ| | + | mustaṁ madanaṁ triphalā karañja āragvadhakaliṅgayavāḥ| <br /> |
| − | dārvī sasaptaparṇā snānaṁ siddhārthakaṁ nāma||91|| | + | dārvī sasaptaparṇā snānaṁ siddhārthakaṁ nāma||91|| <br /> |
| − | ēṣa kaṣāyō vamanaṁ virēcanaṁ varṇakastathōdgharṣaḥ| | + | ēṣa kaṣāyō vamanaṁ virēcanaṁ varṇakastathōdgharṣaḥ| <br /> |
| − | tvagdōṣakuṣṭhaśōphaprabādhanaḥ pāṇḍurōgaghnaḥ||92|| | + | tvagdōṣakuṣṭhaśōphaprabādhanaḥ pāṇḍurōgaghnaḥ||92|| <br /> |
| − | mustaM madanaM triphalA kara~jja Aragvadhakali~ggayavAH| | + | mustaM madanaM triphalA kara~jja Aragvadhakali~ggayavAH| <br /> |
| − | dArvI sasaptaparNA snAnaM siddhArthakaM nAma||91|| | + | dArvI sasaptaparNA snAnaM siddhArthakaM nAma||91|| <br /> |
| − | eSha kaShAyo vamanaM virecanaM varNakastathodgharShaH| | + | eSha kaShAyo vamanaM virecanaM varNakastathodgharShaH| <br /> |
| − | tvagdoShakuShThashophaprabAdhanaH pANDurogaghnaH||92|| | + | tvagdoShakuShThashophaprabAdhanaH pANDurogaghnaH||92|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Powder of ''musta, madanphala, triphala, karañja, āragvadha, kaliṅgaka, yava, dārvi, saptaparna'' are boiled in water and used for bath. This preparation is called as ''siddhārthaka snana''. | Powder of ''musta, madanphala, triphala, karañja, āragvadha, kaliṅgaka, yava, dārvi, saptaparna'' are boiled in water and used for bath. This preparation is called as ''siddhārthaka snana''. | ||
| − | Decoction of above combination is useful for ''vamana'' and ''virechana'' procedures. It helps in promotion of color and complexion. It is also useful in ''tvagdōṣa, kuṣṭha, śōpha'' and ''panduroga''.[91-92] | + | Decoction of above combination is useful for ''[[vamana]]'' and ''[[virechana]]'' procedures. It helps in promotion of color and complexion. It is also useful in ''tvagdōṣa, kuṣṭha, śōpha'' and ''panduroga''.[91-92] |
| − | + | === External applications === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कुष्ठं करञ्जबीजान्येडगजः कुष्ठसूदनो लेपः| | + | कुष्ठं करञ्जबीजान्येडगजः कुष्ठसूदनो लेपः| <br /> |
| − | प्रपुन्नाडबीजसैन्धवरसाञ्जनकपित्थलोध्राश्च||९३|| | + | प्रपुन्नाडबीजसैन्धवरसाञ्जनकपित्थलोध्राश्च||९३|| <br /> |
| − | श्वेतकरवीरमूलं कुटजकरञ्जयोः फलं त्वचो दार्व्याः| | + | श्वेतकरवीरमूलं कुटजकरञ्जयोः फलं त्वचो दार्व्याः| <br /> |
| − | सुमनःप्रवालयुक्तो लेपः कुष्ठापहः सिद्धः||९४|| | + | सुमनःप्रवालयुक्तो लेपः कुष्ठापहः सिद्धः||९४|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kuṣṭhaṁ karañjabījānyēḍagajaḥ kuṣṭhasūdanō lēpaḥ| | + | kuṣṭhaṁ karañjabījānyēḍagajaḥ kuṣṭhasūdanō lēpaḥ| <br /> |
| − | prapunnāḍabījasaindhavarasāñjanakapitthalōdhrāśca||93|| | + | prapunnāḍabījasaindhavarasāñjanakapitthalōdhrāśca||93|| <br /> |
| − | śvētakaravīramūlaṁ kuṭajakarañjayōḥ phalaṁ tvacō dārvyāḥ| | + | śvētakaravīramūlaṁ kuṭajakarañjayōḥ phalaṁ tvacō dārvyāḥ| <br /> |
| − | sumanaḥpravālayuktō lēpaḥ kuṣṭhāpahaḥ siddhaḥ||94|| | + | sumanaḥpravālayuktō lēpaḥ kuṣṭhāpahaḥ siddhaḥ||94|| <br /> |
| − | kuShThaM kara~jjabIjAnyeDagajaH kuShThasUdano lepaH| | + | kuShThaM kara~jjabIjAnyeDagajaH kuShThasUdano lepaH| <br /> |
| − | prapunnADabIjasaindhavarasA~jjanakapitthalodhrAshca||93|| | + | prapunnADabIjasaindhavarasA~jjanakapitthalodhrAshca||93|| <br /> |
| − | shvetakaravIramUlaM kuTajakara~jjayoH phalaM tvaco dArvyAH| | + | shvetakaravIramUlaM kuTajakara~jjayoH phalaM tvaco dArvyAH| <br /> |
| − | sumanaHpravAlayukto lepaH kuShThApahaH siddhaH||94|| | + | sumanaHpravAlayukto lepaH kuShThApahaH siddhaH||94|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Lepa'' of ''kuṣṭha'' (herb), seeds of ''karañja'' and ''ēḍagaja'' is useful in ''kuṣṭha roga''. Similarly, paste of seeds ''prapunnāḍa, saindhava, rasāñjana, kapittha, lōdhra,'' root of white variety of ''karavīra,'' fruits of ''kuṭaja'' and ''karañja'', bark of ''dāruharidra'' along with tender leaves of ''jati'' is useful in ''kuṣṭha''. [93-94] | ''Lepa'' of ''kuṣṭha'' (herb), seeds of ''karañja'' and ''ēḍagaja'' is useful in ''kuṣṭha roga''. Similarly, paste of seeds ''prapunnāḍa, saindhava, rasāñjana, kapittha, lōdhra,'' root of white variety of ''karavīra,'' fruits of ''kuṭaja'' and ''karañja'', bark of ''dāruharidra'' along with tender leaves of ''jati'' is useful in ''kuṣṭha''. [93-94] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | लोध्रस्य धातकीनां वत्सकबीजस्य नक्तमालस्य| | + | लोध्रस्य धातकीनां वत्सकबीजस्य नक्तमालस्य| <br /> |
| − | कल्कश्च मालतीनां कुष्ठेषून्मर्दनालेपौ||९५|| | + | कल्कश्च मालतीनां कुष्ठेषून्मर्दनालेपौ||९५|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | lōdhrasya dhātakīnāṁ vatsakabījasya naktamālasya| | + | lōdhrasya dhātakīnāṁ vatsakabījasya naktamālasya| <br /> |
| − | kalkaśca mālatīnāṁ kuṣṭhēṣūnmardanālēpau||95|| | + | kalkaśca mālatīnāṁ kuṣṭhēṣūnmardanālēpau||95|| <br /> |
| − | lodhrasya dhAtakInAM vatsakabIjasya naktamAlasya| | + | lodhrasya dhAtakInAM vatsakabIjasya naktamAlasya| <br /> |
| − | kalkashca mAlatInAM kuShTheShUnmardanAlepau||95|| | + | kalkashca mAlatInAM kuShTheShUnmardanAlepau||95|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Paste of ''lōdhra, dhātakī,'' seeds of ''vatsaka'' (''kuṭaja''), ''naktamāla'' and ''malati'' is to be used externally for udvartan and ''lepa''.[95] | Paste of ''lōdhra, dhātakī,'' seeds of ''vatsaka'' (''kuṭaja''), ''naktamāla'' and ''malati'' is to be used externally for udvartan and ''lepa''.[95] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | शैरीषी त्वक् पुष्पं कार्पास्या राजवृक्षपत्राणि| | + | शैरीषी त्वक् पुष्पं कार्पास्या राजवृक्षपत्राणि| <br /> |
| − | पिष्टा च काकमाची चतुर्विधः कुष्ठनुल्लेपः||९६|| | + | पिष्टा च काकमाची चतुर्विधः कुष्ठनुल्लेपः||९६|| <br /> |
| − | इति लेपाः | + | इति लेपाः <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | śairīṣī tvak puṣpaṁ kārpāsyā rājavr̥kkārpāsṣapatrāṇi| | + | śairīṣī tvak puṣpaṁ kārpāsyā rājavr̥kkārpāsṣapatrāṇi| <br /> |
| − | piṣṭā ca kākamācī caturvidhaḥ kuṣṭhanullēpaḥ||96|| | + | piṣṭā ca kākamācī caturvidhaḥ kuṣṭhanullēpaḥ||96|| <br /> |
| − | iti lēpāḥ | + | iti lēpāḥ <br /> |
| − | shairIShI tvak puShpaM kArpAsyA rAjavRukShapatrANi| | + | shairIShI tvak puShpaM kArpAsyA rAjavRukShapatrANi| <br /> |
| − | piShTA ca kAkamAcI caturvidhaH kuShThanullepaH||96|| | + | piShTA ca kAkamAcI caturvidhaH kuShThanullepaH||96|| <br /> |
| − | iti lepAH | + | iti lepAH <br /> |
| + | </div></div> | ||
Paste of bark of ''shirīṣa'' or flowers of kārpās, leaves of ''rājavr̥kksha'' or paste of ''kākamācī'' are 4 different types of ''lepa'' useful in ''kuṣṭha''. [96] | Paste of bark of ''shirīṣa'' or flowers of kārpās, leaves of ''rājavr̥kksha'' or paste of ''kākamācī'' are 4 different types of ''lepa'' useful in ''kuṣṭha''. [96] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | दार्व्या रसाञ्जनस्य च निम्बपटोलस्य खदिरसारस्य| | + | दार्व्या रसाञ्जनस्य च निम्बपटोलस्य खदिरसारस्य|<br /> |
| − | आरग्वधवृक्षकयोस्त्रिफलायाः सप्तपर्णस्य||९७|| | + | आरग्वधवृक्षकयोस्त्रिफलायाः सप्तपर्णस्य||९७|| <br /> |
| − | इति षट् कषाययोगाः कुष्ठघ्नाः सप्तमश्च तिनिशस्य| | + | इति षट् कषाययोगाः कुष्ठघ्नाः सप्तमश्च तिनिशस्य| <br /> |
| − | स्नाने पाने च हितास्तथाऽष्टमश्चाश्वमारस्य||९८|| | + | स्नाने पाने च हितास्तथाऽष्टमश्चाश्वमारस्य||९८|| <br /> |
| − | आलेपनं प्रघर्षणमवचूर्णनमेत एव च कषायाः| | + | आलेपनं प्रघर्षणमवचूर्णनमेत एव च कषायाः| <br /> |
| − | तैलघृतपाकयोगे चेष्यन्ते कुष्ठशान्त्यर्थम्||९९|| | + | तैलघृतपाकयोगे चेष्यन्ते कुष्ठशान्त्यर्थम्||९९|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | dārvyā rasāñjanasya ca nimbapaṭōlasya khadirasārasya| | + | dārvyā rasāñjanasya ca nimbapaṭōlasya khadirasārasya| <br /> |
| − | āragvadhavr̥kṣakayōstriphalāyāḥ saptaparṇasya||97|| | + | āragvadhavr̥kṣakayōstriphalāyāḥ saptaparṇasya||97|| <br /> |
| − | iti ṣaṭ kaṣāyayōgāḥ kuṣṭhaghnāḥ saptamaśca tiniśasya| | + | iti ṣaṭ kaṣāyayōgāḥ kuṣṭhaghnāḥ saptamaśca tiniśasya| <br /> |
| − | snānē pānē ca hitāstathā'ṣṭamaścāśvamārasya||98|| | + | snānē pānē ca hitāstathā'ṣṭamaścāśvamārasya||98|| <br /> |
| − | ālēpanaṁ pragharṣaṇamavacūrṇanamēta ēva ca kaṣāyāḥ| | + | ālēpanaṁ pragharṣaṇamavacūrṇanamēta ēva ca kaṣāyāḥ|<br /> |
| − | tailaghr̥tapākayōgē cēṣyantē kuṣṭhaśāntyartham||99|| | + | tailaghr̥tapākayōgē cēṣyantē kuṣṭhaśāntyartham||99||<br /> |
| − | dArvyA rasA~jjanasya ca nimbapaTolasya khadirasArasya| | + | dArvyA rasA~jjanasya ca nimbapaTolasya khadirasArasya| <br /> |
| − | AragvadhavRukShakayostriphalAyAH saptaparNasya||97|| | + | AragvadhavRukShakayostriphalAyAH saptaparNasya||97|| <br /> |
| − | iti ShaT kaShAyayogAH kuShThaghnAH saptamashca tinishasya| | + | iti ShaT kaShAyayogAH kuShThaghnAH saptamashca tinishasya| <br /> |
| − | snAne pAne ca hitAstathA~aShTamashcAshvamArasya||98|| | + | snAne pAne ca hitAstathA~aShTamashcAshvamArasya||98|| <br /> |
| − | AlepanaM pragharShaNamavacUrNanameta eva ca kaShAyAH| | + | AlepanaM pragharShaNamavacUrNanameta eva ca kaShAyAH| <br /> |
| − | tailaghRutapAkayoge ceShyante kuShThashAntyartham||99|| | + | tailaghRutapAkayoge ceShyante kuShThashAntyartham||99|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Following six decoctions viz. | Following six decoctions viz. | ||
| Line 1,355: | Line 1,558: | ||
All of the above decoctions should be used for bathing, drinking, in the form of ''lepa'', for scrubbing and for dusting. The same decoctions can be used for fortifying of medicated ghee and oil.[97-99] | All of the above decoctions should be used for bathing, drinking, in the form of ''lepa'', for scrubbing and for dusting. The same decoctions can be used for fortifying of medicated ghee and oil.[97-99] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | त्रिफला निम्बपटोलं मञ्जिष्ठा रोहिणी वचा रजनी| | + | त्रिफला निम्बपटोलं मञ्जिष्ठा रोहिणी वचा रजनी| <br /> |
| − | एष कषायोऽभ्यस्तो निहन्ति कफपित्तजं कुष्ठम्||१००|| | + | एष कषायोऽभ्यस्तो निहन्ति कफपित्तजं कुष्ठम्||१००|| <br /> |
| − | एतैरेव च सर्पिः सिद्धं वातोल्बणं जयति कुष्ठम्| | + | एतैरेव च सर्पिः सिद्धं वातोल्बणं जयति कुष्ठम्| <br /> |
| − | एष च कल्पो दिष्टः खदिरासनदारुनिम्बानाम्||१०१|| | + | एष च कल्पो दिष्टः खदिरासनदारुनिम्बानाम्||१०१||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | triphalā nimbapaṭōlaṁ mañjiṣṭhā rōhiṇī vacā rajanī| | + | triphalā nimbapaṭōlaṁ mañjiṣṭhā rōhiṇī vacā rajanī| <br /> |
| − | ēṣa kaṣāyō'bhyastō nihanti kaphapittajaṁ kuṣṭham||100|| | + | ēṣa kaṣāyō'bhyastō nihanti kaphapittajaṁ kuṣṭham||100|| <br /> |
| − | ētairēva ca sarpiḥ siddhaṁ vātōlbaṇaṁ jayati kuṣṭham| | + | ētairēva ca sarpiḥ siddhaṁ vātōlbaṇaṁ jayati kuṣṭham| <br /> |
| − | ēṣa ca kalpō diṣṭaḥ khadirāsanadārunimbānām||101|| | + | ēṣa ca kalpō diṣṭaḥ khadirāsanadārunimbānām||101||<br /> |
| − | triphalA nimbapaTolaM ma~jjiShThA rohiNI vacA rajanI| | + | triphalA nimbapaTolaM ma~jjiShThA rohiNI vacA rajanI| <br /> |
| − | eSha kaShAyo~abhyasto nihanti kaphapittajaM kuShTham||100|| | + | eSha kaShAyo~abhyasto nihanti kaphapittajaM kuShTham||100||<br /> |
| − | etaireva ca sarpiH siddhaM vAtolbaNaM jayati kuShTham| | + | etaireva ca sarpiH siddhaM vAtolbaNaM jayati kuShTham| <br /> |
| − | eSha ca kalpo diShTaH khadirAsanadArunimbAnAm||101|| | + | eSha ca kalpo diShTaH khadirAsanadArunimbAnAm||101||<br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | In ''kaphaja-pittaja kuṣṭha, triphala, nimba, paṭōla, mañjiṣṭhā, rōhiṇī, vacā, rajani'' should be regularly taken in the form of decoction. The same medicine, when used to fortify ''ghr̥ita'' helps in curing '' | + | In ''kaphaja-pittaja kuṣṭha, triphala, nimba, paṭōla, mañjiṣṭhā, rōhiṇī, vacā, rajani'' should be regularly taken in the form of decoction. The same medicine, when used to fortify ''ghr̥ita'' helps in curing ''[[vata]]ja kuṣṭha''. |
''Khadira, asana, devadāru'' and ''nimba'' together when used like above has similar benefits.[100-101] | ''Khadira, asana, devadāru'' and ''nimba'' together when used like above has similar benefits.[100-101] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कुष्ठार्कतुत्थकट्फलमूलकबीजानि रोहिणी कटुका| | + | कुष्ठार्कतुत्थकट्फलमूलकबीजानि रोहिणी कटुका| <br /> |
| − | कुटजफलोत्पलमुस्तं बृहतीकरवीरकासीसम्||१०२|| | + | कुटजफलोत्पलमुस्तं बृहतीकरवीरकासीसम्||१०२|| <br /> |
| − | एडगजनिम्बपाठा दुरालभा चित्रको विडङ्गश्च| | + | एडगजनिम्बपाठा दुरालभा चित्रको विडङ्गश्च| <br /> |
| − | तिक्तालाबुकबीजं कम्पिल्लकसर्षपौ वचा दार्वी||१०३|| | + | तिक्तालाबुकबीजं कम्पिल्लकसर्षपौ वचा दार्वी||१०३|| <br /> |
| − | एतैस्तैलं सिद्धं कुष्ठघ्नं योग एष चालेपः| | + | एतैस्तैलं सिद्धं कुष्ठघ्नं योग एष चालेपः| <br /> |
| − | उद्वर्तनं प्रघर्षणमवचूर्णनमेष एवेष्टः||१०४|| | + | उद्वर्तनं प्रघर्षणमवचूर्णनमेष एवेष्टः||१०४||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kuṣṭhārkatutthakaṭphalamūlakabījāni rōhiṇī kaṭukā| | + | kuṣṭhārkatutthakaṭphalamūlakabījāni rōhiṇī kaṭukā| <br /> |
| − | kuṭajaphalōtpalamustaṁ br̥hatīkaravīrakāsīsam||102|| | + | kuṭajaphalōtpalamustaṁ br̥hatīkaravīrakāsīsam||102|| <br /> |
| − | ēḍagajanimbapāṭhā durālabhā citrakō viḍaṅgaśca| | + | ēḍagajanimbapāṭhā durālabhā citrakō viḍaṅgaśca| <br /> |
| − | tiktālābukabījaṁ kampillakasarṣapau vacā dārvī||103|| | + | tiktālābukabījaṁ kampillakasarṣapau vacā dārvī||103|| <br /> |
| − | ētaistailaṁ siddhaṁ kuṣṭhaghnaṁ yōga ēṣa cālēpaḥ| | + | ētaistailaṁ siddhaṁ kuṣṭhaghnaṁ yōga ēṣa cālēpaḥ| <br /> |
| − | udvartanaṁ pragharṣaṇamavacūrṇanamēṣa ēvēṣṭaḥ||104|| | + | udvartanaṁ pragharṣaṇamavacūrṇanamēṣa ēvēṣṭaḥ||104||<br /> |
| − | kuShThArkatutthakaTphalamUlakabIjAni rohiNI kaTukA| | + | kuShThArkatutthakaTphalamUlakabIjAni rohiNI kaTukA| <br /> |
| − | kuTajaphalotpalamustaM bRuhatIkaravIrakAsIsam||102|| | + | kuTajaphalotpalamustaM bRuhatIkaravIrakAsIsam||102|| <br /> |
| − | eDagajanimbapAThA durAlabhA citrako viDa~ggashca| | + | eDagajanimbapAThA durAlabhA citrako viDa~ggashca| <br /> |
| − | tiktAlAbukabIjaM kampillakasarShapau vacA dArvI||103|| | + | tiktAlAbukabIjaM kampillakasarShapau vacA dArvI||103|| <br /> |
| − | etaistailaM siddhaM kuShThaghnaM yoga eSha cAlepaH| | + | etaistailaM siddhaM kuShThaghnaM yoga eSha cAlepaH| <br /> |
| − | udvartanaM pragharShaNamavacUrNanameSha eveShTaH||104|| | + | udvartanaM pragharShaNamavacUrNanameSha eveShTaH||104||<br /> |
| + | </div></div> | ||
''Kuṣṭha, arka, tuttha, katphala,'' seeds of ''mūlaka, katukarōhiṇī,'' fruits of ''kuṭaja, utpala, musta, br̥hatī, karavīra, kāsīsa, ēḍagaja, nimba, pāṭhā, durālabhā, citraka, viḍaṅga,'' seeds of ''alābū'' which is bitter in taste, ''kampillaka, sarṣapa, vacā'' and ''dārvī'' when used for preparation of medicated oil helps in reducing ''kuṣṭha''. The same contents may be used for ''lepa, udvartana'', scrubbing and dusting. [102-104] | ''Kuṣṭha, arka, tuttha, katphala,'' seeds of ''mūlaka, katukarōhiṇī,'' fruits of ''kuṭaja, utpala, musta, br̥hatī, karavīra, kāsīsa, ēḍagaja, nimba, pāṭhā, durālabhā, citraka, viḍaṅga,'' seeds of ''alābū'' which is bitter in taste, ''kampillaka, sarṣapa, vacā'' and ''dārvī'' when used for preparation of medicated oil helps in reducing ''kuṣṭha''. The same contents may be used for ''lepa, udvartana'', scrubbing and dusting. [102-104] | ||
| − | + | === ''Shweta-karaviradya taila'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | श्वेतकरवीरकरसो गोमूत्रं चित्रको विडङ्गश्च| | + | श्वेतकरवीरकरसो गोमूत्रं चित्रको विडङ्गश्च| <br /> |
| − | कुष्ठेषु तैलयोगः सिद्धोऽयं सम्मतो भिषजाम्||१०५|| | + | कुष्ठेषु तैलयोगः सिद्धोऽयं सम्मतो भिषजाम्||१०५|| <br /> |
| − | इति श्वेतकरवीराद्यं तैलम् | + | इति श्वेतकरवीराद्यं तैलम् <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | śvētakaravīrakarasō gōmūtraṁ citrakō viḍaṅgaśca| | + | śvētakaravīrakarasō gōmūtraṁ citrakō viḍaṅgaśca| <br /> |
| − | kuṣṭhēṣu tailayōgaḥ siddhō'yaṁ sammatō bhiṣajām||105|| | + | kuṣṭhēṣu tailayōgaḥ siddhō'yaṁ sammatō bhiṣajām||105||<br /> |
| − | iti śvētakaravīrādyaṁ tailam | + | iti śvētakaravīrādyaṁ tailam <br /> |
| − | shvetakaravIrakaraso gomUtraM citrako viDa~ggashca| | + | shvetakaravIrakaraso gomUtraM citrako viDa~ggashca| <br /> |
| − | kuShTheShu tailayogaH siddho~ayaM sammato bhiShajAm||105|| | + | kuShTheShu tailayogaH siddho~ayaM sammato bhiShajAm||105|| <br /> |
| − | iti shvetakaravIrAdyaM tailam | + | iti shvetakaravIrAdyaM tailam <br /> |
| + | </div></div> | ||
Physicians recommend that, medicated oil prepared with the help of juice of white variety of ''karavīra,'' cows’ urine, ''chitraka'' and ''viḍaṅga'' cures all type of ''kuṣṭha''. This ends the explanation of ''śvēta karavīrādya taila''.[105] | Physicians recommend that, medicated oil prepared with the help of juice of white variety of ''karavīra,'' cows’ urine, ''chitraka'' and ''viḍaṅga'' cures all type of ''kuṣṭha''. This ends the explanation of ''śvēta karavīrādya taila''.[105] | ||
| − | + | === ''Shweta karavira palladi tailam'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | श्वेतकरवीरपल्लवमूलत्वग्वत्सको विडङ्गश्च| | + | श्वेतकरवीरपल्लवमूलत्वग्वत्सको विडङ्गश्च| <br /> |
| − | कुष्ठार्कमूलसर्षपशिग्रुत्वग्रोहिणी कटुका||१०६|| | + | कुष्ठार्कमूलसर्षपशिग्रुत्वग्रोहिणी कटुका||१०६|| <br /> |
| − | एतैस्तैलं सिद्धं कल्कैः पादांशिकैर्गवां मूत्रम्| | + | एतैस्तैलं सिद्धं कल्कैः पादांशिकैर्गवां मूत्रम्| <br /> |
| − | दत्त्वा तैलचतुर्गुणमभ्यङ्गात् कुष्ठकण्डूघ्नम्||१०७|| | + | दत्त्वा तैलचतुर्गुणमभ्यङ्गात् कुष्ठकण्डूघ्नम्||१०७|| <br /> |
| − | इति श्वेतकरवीरपल्लवाद्यं तैलम् | + | इति श्वेतकरवीरपल्लवाद्यं तैलम् <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | śvētakaravīrapallavamūlatvagvatsakō viḍaṅgaśca| | + | śvētakaravīrapallavamūlatvagvatsakō viḍaṅgaśca| <br /> |
| − | kuṣṭhārkamūlasarṣapaśigrutvagrōhiṇī kaṭukā||106|| | + | kuṣṭhārkamūlasarṣapaśigrutvagrōhiṇī kaṭukā||106|| <br /> |
| − | ētaistailaṁ siddhaṁ kalkaiḥ pādāṁśikairgavāṁ mūtram| | + | ētaistailaṁ siddhaṁ kalkaiḥ pādāṁśikairgavāṁ mūtram| <br /> |
| − | dattvā tailacaturguṇamabhyaṅgāt kuṣṭhakaṇḍūghnam||107|| | + | dattvā tailacaturguṇamabhyaṅgāt kuṣṭhakaṇḍūghnam||107|| <br /> |
| − | iti śvētakaravīrapallavādyaṁ tailam | + | iti śvētakaravīrapallavādyaṁ tailam <br /> |
| − | shvetakaravIrapallavamUlatvagvatsako viDa~ggashca| | + | shvetakaravIrapallavamUlatvagvatsako viDa~ggashca| <br /> |
| − | kuShThArkamUlasarShapashigrutvagrohiNI kaTukA||106|| | + | kuShThArkamUlasarShapashigrutvagrohiNI kaTukA||106|| <br /> |
| − | etaistailaM siddhaM kalkaiH pAdAMshikairgavAM mUtram| | + | etaistailaM siddhaM kalkaiH pAdAMshikairgavAM mUtram| <br /> |
| − | dattvA tailacaturguNamabhya~ggAt kuShThakaNDUghnam||107|| | + | dattvA tailacaturguNamabhya~ggAt kuShThakaNDUghnam||107|| <br /> |
| − | iti shvetakaravIrapallavAdyaM tailam | + | iti shvetakaravIrapallavAdyaM tailam <br /> |
| + | </div></div> | ||
Paste of tender leaves of ''śvēta karavīra,'' root and bark of ''vatsaka, viḍaṅga, kuṣṭha,'' root of ''arka, sarṣapa,'' bark of ''śigru, rōhiṇī,'' 1/4th quantity of oil and cows urine in quantity four times that of oil and then ''taila siddhi'' is done then it helps in treating ''kuṣṭha'' and itching. The preparation is known as ''śvēta karavīrapallavādya tailam''.[106-107] | Paste of tender leaves of ''śvēta karavīra,'' root and bark of ''vatsaka, viḍaṅga, kuṣṭha,'' root of ''arka, sarṣapa,'' bark of ''śigru, rōhiṇī,'' 1/4th quantity of oil and cows urine in quantity four times that of oil and then ''taila siddhi'' is done then it helps in treating ''kuṣṭha'' and itching. The preparation is known as ''śvēta karavīrapallavādya tailam''.[106-107] | ||
| − | + | === ''Tikta-ikshwakwadi tailam'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | तिक्तालाबुकबीजं द्वे तुत्थे रोचना हरिद्रे द्वे| | + | तिक्तालाबुकबीजं द्वे तुत्थे रोचना हरिद्रे द्वे| <br /> |
| − | बृहतीफलमेरण्डः सविशालश्चित्रको मूर्वा||१०८|| | + | बृहतीफलमेरण्डः सविशालश्चित्रको मूर्वा||१०८|| <br /> |
| − | कासीसहिङ्गुशिग्रुत्र्यूषणसुरदारुतुम्बुरुविडङ्गम्| | + | कासीसहिङ्गुशिग्रुत्र्यूषणसुरदारुतुम्बुरुविडङ्गम्| <br /> |
| − | लाङ्गालकं कुटजत्वक् कटुकाख्या रोहिणी चैव||१०९|| | + | लाङ्गालकं कुटजत्वक् कटुकाख्या रोहिणी चैव||१०९||<br /> |
| − | सर्षपतैलं कल्कैरेतैर्मूत्रे चतुर्गुणे साध्यम्| | + | सर्षपतैलं कल्कैरेतैर्मूत्रे चतुर्गुणे साध्यम्| <br /> |
| − | कण्डूकुष्ठविनाशनमभ्यङ्गान्मारुतकफहन्तृ||११०|| | + | कण्डूकुष्ठविनाशनमभ्यङ्गान्मारुतकफहन्तृ||११०||<br /> |
| − | इति तिक्तेक्ष्वाक्वादितैलम् | + | इति तिक्तेक्ष्वाक्वादितैलम् <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | tiktālābukabījaṁ dvē tutthē rōcanā haridrē dvē| | + | tiktālābukabījaṁ dvē tutthē rōcanā haridrē dvē| <br /> |
| − | br̥hatīphalamēraṇḍaḥ saviśālaścitrakō mūrvā||108|| | + | br̥hatīphalamēraṇḍaḥ saviśālaścitrakō mūrvā||108|| <br /> |
| − | kāsīsahiṅguśigrutryūṣaṇasuradārutumburuviḍaṅgam| | + | kāsīsahiṅguśigrutryūṣaṇasuradārutumburuviḍaṅgam| <br /> |
| − | lāṅgālakaṁ kuṭajatvak kaṭukākhyā rōhiṇī caiva||109|| | + | lāṅgālakaṁ kuṭajatvak kaṭukākhyā rōhiṇī caiva||109|| <br /> |
| − | sarṣapatailaṁ kalkairētairmūtrē caturguṇē sādhyam| | + | sarṣapatailaṁ kalkairētairmūtrē caturguṇē sādhyam| <br /> |
| − | kaṇḍūkuṣṭhavināśanamabhyaṅgānmārutakaphahantr̥||110|| | + | kaṇḍūkuṣṭhavināśanamabhyaṅgānmārutakaphahantr̥||110|| <br /> |
| − | iti tiktēkṣvākvāditailam | + | iti tiktēkṣvākvāditailam <br /> |
| − | tiktAlAbukabIjaM dve tutthe rocanA haridre dve| | + | tiktAlAbukabIjaM dve tutthe rocanA haridre dve| <br /> |
| − | bRuhatIphalameraNDaH savishAlashcitrako mUrvA||108|| | + | bRuhatIphalameraNDaH savishAlashcitrako mUrvA||108|| <br /> |
| − | kAsIsahi~ggushigrutryUShaNasuradArutumburuviDa~ggam| | + | kAsIsahi~ggushigrutryUShaNasuradArutumburuviDa~ggam| <br /> |
| − | lA~ggAlakaM kuTajatvak kaTukAkhyA rohiNI caiva||109|| | + | lA~ggAlakaM kuTajatvak kaTukAkhyA rohiNI caiva||109|| <br /> |
| − | sarShapatailaM kalkairetairmUtre caturguNe sAdhyam| | + | sarShapatailaM kalkairetairmUtre caturguNe sAdhyam| <br /> |
| − | kaNDUkuShThavinAshanamabhya~ggAnmArutakaphahantRu||110|| | + | kaNDUkuShThavinAshanamabhya~ggAnmArutakaphahantRu||110|| <br /> |
| − | iti tiktekShvAkvAditailam | + | iti tiktekShvAkvAditailam <br /> |
| + | </div></div> | ||
Seeds of bitter variety of ''alābu,'' both varieties of ''tuttha'' (''mayura'' and ''kharparika tuttha'') ''gorōcanā, haridra, dāruharidra,'' fruit of ''br̥hatī, ēraṇḍa, viśāla, citraka, murva, kāsīsa, hiṅgu, śigru, trikatu suradāru, tumburu, viḍaṅga, lāṅgāli,'' bark of ''kuṭaja, katukarōhiṇī'' are pasted together and mustard oil is fortified with above medicines and cow’s urine taken in quantity four times of oil. | Seeds of bitter variety of ''alābu,'' both varieties of ''tuttha'' (''mayura'' and ''kharparika tuttha'') ''gorōcanā, haridra, dāruharidra,'' fruit of ''br̥hatī, ēraṇḍa, viśāla, citraka, murva, kāsīsa, hiṅgu, śigru, trikatu suradāru, tumburu, viḍaṅga, lāṅgāli,'' bark of ''kuṭaja, katukarōhiṇī'' are pasted together and mustard oil is fortified with above medicines and cow’s urine taken in quantity four times of oil. | ||
| − | Application of ''tikta ekṣvākvādi tailam'' is useful in itching, ''kuṣṭha'' and '' | + | Application of ''tikta ekṣvākvādi tailam'' is useful in itching, ''kuṣṭha'' and ''[[vata]] [[kapha]]'' dominated diseases. [108-110] |
| − | + | === ''Kanakaksheeri tailam'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कनकक्षीरी शैला भार्गी दन्त्याः फलानि मूलं च| | + | कनकक्षीरी शैला भार्गी दन्त्याः फलानि मूलं च| <br /> |
| − | जातीप्रवालसर्षपलशुनविडङ्गं करञ्जत्वक्||१११|| | + | जातीप्रवालसर्षपलशुनविडङ्गं करञ्जत्वक्||१११|| <br /> |
| − | सप्तच्छदार्कपल्लवमूलत्वङ्निम्बचित्रकास्फोताः| | + | सप्तच्छदार्कपल्लवमूलत्वङ्निम्बचित्रकास्फोताः| <br /> |
| − | गुञ्जैरण्डं बृहतीमूलकसुरसार्जकफलानि||११२|| | + | गुञ्जैरण्डं बृहतीमूलकसुरसार्जकफलानि||११२|| <br /> |
| − | कुष्ठं पाठा मुस्तं तुम्बुरुमूर्वावचाः सषड्ग्रन्थाः [१] | | + | कुष्ठं पाठा मुस्तं तुम्बुरुमूर्वावचाः सषड्ग्रन्थाः [१] | <br /> |
| − | एडगजकुटजशिग्रुत्र्यूषणभल्लातकक्षवकाः||११३|| | + | एडगजकुटजशिग्रुत्र्यूषणभल्लातकक्षवकाः||११३|| <br /> |
| − | हरितालमवाक्पुष्पी तुत्थं कम्पिल्लकोऽमृतासञ्ज्ञः| | + | हरितालमवाक्पुष्पी तुत्थं कम्पिल्लकोऽमृतासञ्ज्ञः| <br /> |
| − | सौराष्ट्री कासीसं दार्वीत्वक् सर्जिकालवणम्||११४|| | + | सौराष्ट्री कासीसं दार्वीत्वक् सर्जिकालवणम्||११४|| <br /> |
| − | कल्कैरेतैस्तैलं करवीरकमूलपल्लवकषाये| | + | कल्कैरेतैस्तैलं करवीरकमूलपल्लवकषाये| <br /> |
| − | सार्षपमथवा तैलं गोमूत्रचतुर्गुणं साध्यम्||११५|| | + | सार्षपमथवा तैलं गोमूत्रचतुर्गुणं साध्यम्||११५|| <br /> |
| − | स्थाप्यं कटुकालाबुनि तत्सिद्धं तेन मण्डलान्याशु| | + | स्थाप्यं कटुकालाबुनि तत्सिद्धं तेन मण्डलान्याशु| <br /> |
| − | भिन्द्याद्भिषगभ्यङ्गात्कृमींश्च कण्डूं च विनिहन्यात्||११६|| | + | भिन्द्याद्भिषगभ्यङ्गात्कृमींश्च कण्डूं च विनिहन्यात्||११६|| <br /> |
| − | इति कनकक्षीरीतैलम् | + | इति कनकक्षीरीतैलम् <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kanakakṣīrī śailā bhārgī dantyāḥ phalāni mūlaṁ ca| | + | kanakakṣīrī śailā bhārgī dantyāḥ phalāni mūlaṁ ca| <br /> |
| − | jātīpravālasarṣapalaśunaviḍaṅgaṁ karañjatvak||111|| | + | jātīpravālasarṣapalaśunaviḍaṅgaṁ karañjatvak||111|| <br /> |
| − | saptacchadārkapallavamūlatvaṅnimbacitrakāsphōtāḥ| | + | saptacchadārkapallavamūlatvaṅnimbacitrakāsphōtāḥ| <br /> |
| − | guñjairaṇḍaṁ br̥hatīmūlakasurasārjakaphalāni||112|| | + | guñjairaṇḍaṁ br̥hatīmūlakasurasārjakaphalāni||112|| <br /> |
| − | kuṣṭhaṁ pāṭhā mustaṁ tumburumūrvāvacāḥ saṣaḍgranthāḥ [1] | | + | kuṣṭhaṁ pāṭhā mustaṁ tumburumūrvāvacāḥ saṣaḍgranthāḥ [1] | <br /> |
| − | ēḍagajakuṭajaśigrutryūṣaṇabhallātakakṣavakāḥ||113|| | + | ēḍagajakuṭajaśigrutryūṣaṇabhallātakakṣavakāḥ||113|| <br /> |
| − | haritālamavākpuṣpī tutthaṁ kampillakō'mr̥tāsañjñaḥ| | + | haritālamavākpuṣpī tutthaṁ kampillakō'mr̥tāsañjñaḥ| <br /> |
| − | saurāṣṭrī kāsīsaṁ dārvītvak sarjikālavaṇam||114|| | + | saurāṣṭrī kāsīsaṁ dārvītvak sarjikālavaṇam||114|| <br /> |
| − | kalkairētaistailaṁ karavīrakamūlapallavakaṣāyē| | + | kalkairētaistailaṁ karavīrakamūlapallavakaṣāyē| <br /> |
| − | sārṣapāmāthavā tailaṁ gōmūtracaturguṇaṁ sādhyam||115|| | + | sārṣapāmāthavā tailaṁ gōmūtracaturguṇaṁ sādhyam||115||<br /> |
| − | sthāpyaṁ kaṭukālābuni tatsiddhaṁ tēna maṇḍalānyāśu| | + | sthāpyaṁ kaṭukālābuni tatsiddhaṁ tēna maṇḍalānyāśu| <br /> |
| − | bhindyādbhiṣagabhyaṅgātkr̥mīṁśca kaṇḍūṁ ca vinihanyāt||116|| | + | bhindyādbhiṣagabhyaṅgātkr̥mīṁśca kaṇḍūṁ ca vinihanyāt||116|| <br /> |
| − | iti kanakakṣīrītailam | + | iti kanakakṣīrītailam <br /> |
| − | kanakakShIrI shailA bhArgI dantyAH phalAni mUlaM ca| | + | kanakakShIrI shailA bhArgI dantyAH phalAni mUlaM ca| <br /> |
| − | jAtIpravAlasarShapalashunaviDa~ggaM kara~jjatvak||111|| | + | jAtIpravAlasarShapalashunaviDa~ggaM kara~jjatvak||111|| <br /> |
| − | saptacchadArkapallavamUlatva~gnimbacitrakAsphotAH| | + | saptacchadArkapallavamUlatva~gnimbacitrakAsphotAH| <br /> |
| − | gu~jjairaNDaM bRuhatImUlakasurasArjakaphalAni||112|| | + | gu~jjairaNDaM bRuhatImUlakasurasArjakaphalAni||112|| <br /> |
| − | kuShThaM pAThA mustaM tumburumUrvAvacAH saShaDgranthAH [1] | | + | kuShThaM pAThA mustaM tumburumUrvAvacAH saShaDgranthAH [1] | <br /> |
| − | eDagajakuTajashigrutryUShaNabhallAtakakShavakAH||113|| | + | eDagajakuTajashigrutryUShaNabhallAtakakShavakAH||113|| <br /> |
| − | haritAlamavAkpuShpI tutthaM kampillako~amRutAsa~jj~jaH| | + | haritAlamavAkpuShpI tutthaM kampillako~amRutAsa~jj~jaH| <br /> |
| − | saurAShTrI kAsIsaM dArvItvak sarjikAlavaNam||114|| | + | saurAShTrI kAsIsaM dArvItvak sarjikAlavaNam||114|| <br /> |
| − | kalkairetaistailaM karavIrakamUlapallavakaShAye| | + | kalkairetaistailaM karavIrakamUlapallavakaShAye| <br /> |
| − | sArShapamathavA tailaM gomUtracaturguNaM sAdhyam||115|| | + | sArShapamathavA tailaM gomUtracaturguNaM sAdhyam||115||<br /> |
| − | sthApyaM kaTukAlAbuni tatsiddhaM tena maNDalAnyAshu| | + | sthApyaM kaTukAlAbuni tatsiddhaM tena maNDalAnyAshu| <br /> |
| − | bhindyAdbhiShagabhya~ggAtkRumIMshca kaNDUM ca vinihanyAt||116|| | + | bhindyAdbhiShagabhya~ggAtkRumIMshca kaNDUM ca vinihanyAt||116|| <br /> |
| − | iti kanakakShIrItailam | + | iti kanakakShIrItailam <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Kanakakṣīrī'' (''Kankuṣṭha''), ''śailā'' (''manashila''), ''bhārangi,'' fruits, root and tender leaves of ''dantī, sarṣapa, laśuna, viḍaṅga,'' bark of ''karañja'', ''saptacchadā,'' tender leaves, root and bark of ''arka, nimba, chitraka, āsphōtāḥ, guñja, eraṇḍa,'' root of ''br̥hatī,'' seeds of ''surasā'' and fruits of ''arjaka kuṣṭha, pāṭhā, musta, tumburu, vacā, murva, ṣaḍgranthā, ēḍagaja, kuṭaja, śigru, trikatu, bhallataka, kṣavaka, haritāla, avākpuṣpī'' (''apāmārga''), ''tuttha, kampillaka, amr̥tāsañjña'' (''kharparika tuttha''), ''saurāṣṭrī, kāsīsa,'' bark of ''dārvi, sarjikālavaṇa''. All the above medicines should be pasted and oil should be added (either sesame or mustard oil) along with decoction of root and tender leaves of ''karavira'' and four times of oil, cows urine should be added and the same should be stored in container of ''kaṭukālābu''. It immediately cures ''maṇḍala kuṣṭha'' by ''bhedana'' of ''mandala'' also cures ''kr̥imi'' and itching. This preparation is known as ''kanakakṣīrī taila'' .[111-116] | ''Kanakakṣīrī'' (''Kankuṣṭha''), ''śailā'' (''manashila''), ''bhārangi,'' fruits, root and tender leaves of ''dantī, sarṣapa, laśuna, viḍaṅga,'' bark of ''karañja'', ''saptacchadā,'' tender leaves, root and bark of ''arka, nimba, chitraka, āsphōtāḥ, guñja, eraṇḍa,'' root of ''br̥hatī,'' seeds of ''surasā'' and fruits of ''arjaka kuṣṭha, pāṭhā, musta, tumburu, vacā, murva, ṣaḍgranthā, ēḍagaja, kuṭaja, śigru, trikatu, bhallataka, kṣavaka, haritāla, avākpuṣpī'' (''apāmārga''), ''tuttha, kampillaka, amr̥tāsañjña'' (''kharparika tuttha''), ''saurāṣṭrī, kāsīsa,'' bark of ''dārvi, sarjikālavaṇa''. All the above medicines should be pasted and oil should be added (either sesame or mustard oil) along with decoction of root and tender leaves of ''karavira'' and four times of oil, cows urine should be added and the same should be stored in container of ''kaṭukālābu''. It immediately cures ''maṇḍala kuṣṭha'' by ''bhedana'' of ''mandala'' also cures ''kr̥imi'' and itching. This preparation is known as ''kanakakṣīrī taila'' .[111-116] | ||
| − | + | === ''Sidhmahara lepa'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | कुष्ठं तमालपत्रं मरिचं समनःशिलं सकासीसम्| | + | कुष्ठं तमालपत्रं मरिचं समनःशिलं सकासीसम्| <br /> |
| − | तैलेन युक्तमुषितं सप्ताहं भाजने ताम्रे||११७|| | + | तैलेन युक्तमुषितं सप्ताहं भाजने ताम्रे||११७|| <br /> |
| − | तेनालिप्तं सिध्मं सप्ताहाह्येति [१] तिष्ठतो घर्मे| | + | तेनालिप्तं सिध्मं सप्ताहाह्येति [१] तिष्ठतो घर्मे| <br /> |
| − | मासान्नवं किलासं स्नानं मुक्त्वा विशुद्धतनोः||११८|| | + | मासान्नवं किलासं स्नानं मुक्त्वा विशुद्धतनोः||११८|| <br /> |
| − | इति सिध्मे लेपः | + | इति सिध्मे लेपः <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kuṣṭhaṁ tamālapatraṁ maricaṁ samanaḥśilaṁ sakāsīsam| | + | kuṣṭhaṁ tamālapatraṁ maricaṁ samanaḥśilaṁ sakāsīsam| <br /> |
| − | tailēna yuktamuṣitaṁ saptāhaṁ bhājanē tāmrē||117|| | + | tailēna yuktamuṣitaṁ saptāhaṁ bhājanē tāmrē||117|| <br /> |
| − | tēnāliptaṁ sidhmaṁ saptāhāhyēti [1] tiṣṭhatō gharmē| | + | tēnāliptaṁ sidhmaṁ saptāhāhyēti [1] tiṣṭhatō gharmē| <br /> |
| − | māsānnavaṁ kilāsaṁ snānaṁ muktvā viśuddhatanōḥ||118|| | + | māsānnavaṁ kilāsaṁ snānaṁ muktvā viśuddhatanōḥ||118|| <br /> |
| − | iti sidhmē lēpaḥ | + | iti sidhmē lēpaḥ <br /> |
| − | kuShThaM tamAlapatraM maricaM samanaHshilaM sakAsIsam| | + | kuShThaM tamAlapatraM maricaM samanaHshilaM sakAsIsam| <br /> |
| − | tailena yuktamuShitaM saptAhaM bhAjane tAmre||117|| | + | tailena yuktamuShitaM saptAhaM bhAjane tAmre||117|| <br /> |
| − | tenAliptaM sidhmaM saptAhAhyeti [1] tiShThato gharme| | + | tenAliptaM sidhmaM saptAhAhyeti [1] tiShThato gharme| <br /> |
| − | mAsAnnavaM kilAsaM snAnaM muktvA vishuddhatanoH||118|| | + | mAsAnnavaM kilAsaM snAnaM muktvA vishuddhatanoH||118|| <br /> |
| − | iti sidhme lepaH | + | iti sidhme lepaH <br /> |
| + | </div></div> | ||
The paste of ''kuṣṭha, tamālapatra, maricha, manaḥśila, kāsīsa'' should be mixed with oil and kept for seven days in copper vessel. Application of this oil and exposure to sun helps in curing ''siddhma'' within a week and ''kilāsa'' gets cured within a month provided the patient does not take bath but maintains cleaned body. The preparation is called as ''sidhma lepa''.[117-118] | The paste of ''kuṣṭha, tamālapatra, maricha, manaḥśila, kāsīsa'' should be mixed with oil and kept for seven days in copper vessel. Application of this oil and exposure to sun helps in curing ''siddhma'' within a week and ''kilāsa'' gets cured within a month provided the patient does not take bath but maintains cleaned body. The preparation is called as ''sidhma lepa''.[117-118] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | सर्षपकरञ्जकोषातकीनां तैलान्यथेङ्गुदीनां च| | + | सर्षपकरञ्जकोषातकीनां तैलान्यथेङ्गुदीनां च| <br /> |
| − | कुष्ठेषु हितान्याहुस्तैलं यच्चापि खदिरसारस्य||११९|| | + | कुष्ठेषु हितान्याहुस्तैलं यच्चापि खदिरसारस्य||११९||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | sarṣapakarañjakōṣātakīnāṁ tailānyathēṅgudīnāṁ ca| | + | sarṣapakarañjakōṣātakīnāṁ tailānyathēṅgudīnāṁ ca| <br /> |
| − | kuṣṭhēṣu hitānyāhustailaṁ yaccāpi khadirasārasya||119|| | + | kuṣṭhēṣu hitānyāhustailaṁ yaccāpi khadirasārasya||119||<br /> |
| − | sarShapakara~jjakoShAtakInAM tailAnyathe~ggudInAM ca| | + | sarShapakara~jjakoShAtakInAM tailAnyathe~ggudInAM ca| <br /> |
| − | kuShTheShu hitAnyAhustailaM yaccApi khadirasArasya||119|| | + | kuShTheShu hitAnyAhustailaM yaccApi khadirasArasya||119||<br /> |
| + | </div></div> | ||
Oil extracted from ''sarṣapa, karañja, kōṣātakī,'' and ''ingudi'' when fortified with heartwood of ''khadira'' is useful in ''kuṣṭha''.[119] | Oil extracted from ''sarṣapa, karañja, kōṣātakī,'' and ''ingudi'' when fortified with heartwood of ''khadira'' is useful in ''kuṣṭha''.[119] | ||
| − | + | === ''Vipadikahara ghee'' and ''taila'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | जीवन्ती मञ्जिष्ठा दार्वी कम्पिल्लकः पयस्तुत्थम्| | + | जीवन्ती मञ्जिष्ठा दार्वी कम्पिल्लकः पयस्तुत्थम्| <br /> |
| − | एष घृततैलपाकः सिद्धः सिद्धे च सर्जरसः||१२०|| | + | एष घृततैलपाकः सिद्धः सिद्धे च सर्जरसः||१२०|| <br /> |
| − | देयः समधूच्छिष्टो विपादिका तेन शाम्यतेऽभ्यक्ता| | + | देयः समधूच्छिष्टो विपादिका तेन शाम्यतेऽभ्यक्ता| <br /> |
| − | चर्मैककुष्ठकिटिमं कुष्ठं शाम्यत्यलसकं च||१२१|| | + | चर्मैककुष्ठकिटिमं कुष्ठं शाम्यत्यलसकं च||१२१|| <br /> |
| − | इति विपादिकाहरघृततैले | + | इति विपादिकाहरघृततैले <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | jīvantī mañjiṣṭhā dārvī kampillakaḥ payastuttham| | + | jīvantī mañjiṣṭhā dārvī kampillakaḥ payastuttham| <br /> |
| − | ēṣa ghr̥tatailapākaḥ siddhaḥ siddhē ca sarjarasaḥ||120|| | + | ēṣa ghr̥tatailapākaḥ siddhaḥ siddhē ca sarjarasaḥ||120|| <br /> |
| − | dēyaḥ samadhūcchiṣṭō vipādikā tēna śāmyatē'bhyaktā| | + | dēyaḥ samadhūcchiṣṭō vipādikā tēna śāmyatē'bhyaktā| <br /> |
| − | carmaikakuṣṭhakiṭimaṁ kuṣṭhaṁ śāmyatyalasakaṁ ca||121|| | + | carmaikakuṣṭhakiṭimaṁ kuṣṭhaṁ śāmyatyalasakaṁ ca||121|| <br /> |
| − | iti vipādikāharaghr̥tataile | + | iti vipādikāharaghr̥tataile <br /> |
| − | jIvantI ma~jjiShThA dArvI kampillakaH payastuttham| | + | jIvantI ma~jjiShThA dArvI kampillakaH payastuttham| <br /> |
| − | eSha ghRutatailapAkaH siddhaH siddhe ca sarjarasaH||120|| | + | eSha ghRutatailapAkaH siddhaH siddhe ca sarjarasaH||120|| <br /> |
| − | deyaH samadhUcchiShTo vipAdikA tena shAmyate~abhyaktA| | + | deyaH samadhUcchiShTo vipAdikA tena shAmyate~abhyaktA| <br /> |
| − | carmaikakuShThakiTimaM kuShThaM shAmyatyalasakaM ca||121|| | + | carmaikakuShThakiTimaM kuShThaM shAmyatyalasakaM ca||121|| <br /> |
| − | iti vipAdikAharaghRutataile| | + | iti vipAdikAharaghRutataile| <br /> |
| + | </div></div> | ||
With ''jīvantī, mañjiṣṭhā, dārvi, kampillaka, payas'' (milk) and ''tuttha'' should be used to prepare ghee and/or fortify oil. Once ''sneha siddhi lakshana'' are seen ''sarjarasa'' and ''madhūcchiṣṭa'' should be added. Application of the oil cures, ''charmakuṣṭha, ekakuṣṭha, kiṭibha'' and ''alasaka'' type of ''kuṣṭha''. This preparation is called as ''vipādikāhara ghr̥ita'' and ''taila.''[120-121] | With ''jīvantī, mañjiṣṭhā, dārvi, kampillaka, payas'' (milk) and ''tuttha'' should be used to prepare ghee and/or fortify oil. Once ''sneha siddhi lakshana'' are seen ''sarjarasa'' and ''madhūcchiṣṭa'' should be added. Application of the oil cures, ''charmakuṣṭha, ekakuṣṭha, kiṭibha'' and ''alasaka'' type of ''kuṣṭha''. This preparation is called as ''vipādikāhara ghr̥ita'' and ''taila.''[120-121] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | किण्वं [१] वराहरुधिरं पृथ्वीका सैन्धवं च लेपः स्यात्| | + | किण्वं [१] वराहरुधिरं पृथ्वीका सैन्धवं च लेपः स्यात्| <br /> |
| − | लेपो योज्यः कुस्तुम्बुरूणि कुष्ठं च मण्डलनुत्||१२२|| | + | लेपो योज्यः कुस्तुम्बुरूणि कुष्ठं च मण्डलनुत्||१२२|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | kiṇvaṁ [1] varāharudhiraṁ pr̥thvīkā saindhavaṁ ca lēpaḥ syāt| | + | kiṇvaṁ [1] varāharudhiraṁ pr̥thvīkā saindhavaṁ ca lēpaḥ syāt| <br /> |
| − | lēpō yōjyaḥ kustumburūṇi kuṣṭhaṁ ca maṇḍalanut||122|| | + | lēpō yōjyaḥ kustumburūṇi kuṣṭhaṁ ca maṇḍalanut||122|| <br /> |
| − | kiNvaM [1] varAharudhiraM pRuthvIkA saindhavaM ca lepaH syAt| | + | kiNvaM [1] varAharudhiraM pRuthvIkA saindhavaM ca lepaH syAt| <br /> |
| − | lepo yojyaH kustumburUNi kuShThaM ca maNDalanut||122|| | + | lepo yojyaH kustumburUNi kuShThaM ca maNDalanut||122|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Application of paste of ''kiṇva'' (enzyme used for fermentation), blood of boar, ''pr̥thvīkā'' and ''saindhava'' or ''lepa'' of ''kustumburūṇi'' cures ''maṇḍala'' type of ''kuṣṭha''.[122] | Application of paste of ''kiṇva'' (enzyme used for fermentation), blood of boar, ''pr̥thvīkā'' and ''saindhava'' or ''lepa'' of ''kustumburūṇi'' cures ''maṇḍala'' type of ''kuṣṭha''.[122] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | पूतीकदारुजटिलाः पक्वसुरा क्षौद्रमुद्गपर्ण्यौ च| | + | पूतीकदारुजटिलाः पक्वसुरा क्षौद्रमुद्गपर्ण्यौ च| <br /> |
| − | लेपः सकाकनासो मण्डलकुष्ठापहः सिद्धः||१२३|| | + | लेपः सकाकनासो मण्डलकुष्ठापहः सिद्धः||१२३|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | pūtīkadārujaṭilāḥ pakvasurā kṣaudramudgaparṇyau ca| | + | pūtīkadārujaṭilāḥ pakvasurā kṣaudramudgaparṇyau ca| <br /> |
| − | lēpaḥ sakākanāsō maṇḍalakuṣṭhāpahaḥ siddhaḥ||123|| | + | lēpaḥ sakākanāsō maṇḍalakuṣṭhāpahaḥ siddhaḥ||123||<br /> |
| − | pUtIkadArujaTilAH pakvasurA kShaudramudgaparNyau ca| | + | pUtIkadArujaTilAH pakvasurA kShaudramudgaparNyau ca| <br /> |
| − | lepaH sakAkanAso maNDalakuShThApahaH siddhaH||123|| | + | lepaH sakAkanAso maNDalakuShThApahaH siddhaH||123|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Application of ''lepa'' of ''pūtīka, devadāru, jaṭi, pakvasurā, ksaudravalli'' (''guduchi'') ''mudgaparṇi'' and ''kākanāsa'' cures ''maṇḍala kuṣṭha''.[123] | Application of ''lepa'' of ''pūtīka, devadāru, jaṭi, pakvasurā, ksaudravalli'' (''guduchi'') ''mudgaparṇi'' and ''kākanāsa'' cures ''maṇḍala kuṣṭha''.[123] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | चित्रकशोभाञ्जनकौ गुडूच्यपामार्गदेवदारूणि| | + | चित्रकशोभाञ्जनकौ गुडूच्यपामार्गदेवदारूणि| <br /> |
| − | खदिरो धवश्च लेपः श्यामा दन्ती द्रवन्ती च||१२४|| | + | खदिरो धवश्च लेपः श्यामा दन्ती द्रवन्ती च||१२४|| <br /> |
| − | लाक्षारसाञ्जनैलाः पुनर्नवा चेति कुष्ठिनो लेपाः| | + | लाक्षारसाञ्जनैलाः पुनर्नवा चेति कुष्ठिनो लेपाः| <br /> |
| − | दधिमण्डयुताः सर्वे देयाः षण्मारुतकफकुष्ठघ्नाः||१२५|| | + | दधिमण्डयुताः सर्वे देयाः षण्मारुतकफकुष्ठघ्नाः||१२५|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | citrakaśōbhāñjanakau guḍūcyapāmārgadēvadārūṇi| | + | citrakaśōbhāñjanakau guḍūcyapāmārgadēvadārūṇi| <br /> |
| − | khadirō dhavaśca lēpaḥ śyāmā dantī dravantī ca||124|| | + | khadirō dhavaśca lēpaḥ śyāmā dantī dravantī ca||124|| <br /> |
| − | lākṣārasāñjanailāḥ punarnavā cēti kuṣṭhinō lēpāḥ| | + | lākṣārasāñjanailāḥ punarnavā cēti kuṣṭhinō lēpāḥ| <br /> |
| − | dadhimaṇḍayutāḥ sarvē dēyāḥ ṣaṇmārutakaphakuṣṭhaghnāḥ||125|| | + | dadhimaṇḍayutāḥ sarvē dēyāḥ ṣaṇmārutakaphakuṣṭhaghnāḥ||125|| <br /> |
| − | citrakashobhA~jjanakau guDUcyapAmArgadevadArUNi| | + | citrakashobhA~jjanakau guDUcyapAmArgadevadArUNi| <br /> |
| − | khadiro dhavashca lepaH shyAmA dantI dravantI ca||124|| | + | khadiro dhavashca lepaH shyAmA dantI dravantI ca||124|| <br /> |
| − | lAkShArasA~jjanailAH punarnavA ceti kuShThino lepAH| | + | lAkShArasA~jjanailAH punarnavA ceti kuShThino lepAH| <br /> |
| − | dadhimaNDayutAH sarve deyAH ShaNmArutakaphakuShThaghnAH||125|| | + | dadhimaNDayutAH sarve deyAH ShaNmArutakaphakuShThaghnAH||125|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
#Citraka and śōbhāñjana | #Citraka and śōbhāñjana | ||
| Line 1,671: | Line 1,910: | ||
#lākṣā, rasāñjana , ela, punarnava | #lākṣā, rasāñjana , ela, punarnava | ||
| − | The above six combinations when mixed separately with ''dadhimaṇḍa'' and applied in the form of ''lepa'' cures ''kuṣṭha'' having predominance of '' | + | The above six combinations when mixed separately with ''dadhimaṇḍa'' and applied in the form of ''lepa'' cures ''kuṣṭha'' having predominance of ''[[vata]]'' and ''[[kapha dosha]]''.[124-125] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | एडगजकुष्ठसैन्धवसौवीरकसर्षपैः कृमिघ्नैश्च| | + | एडगजकुष्ठसैन्धवसौवीरकसर्षपैः कृमिघ्नैश्च| <br /> |
| − | कृमिकुष्ठमण्डलाख्यं दद्रूकुष्ठं च शममुपैति||१२६|| | + | कृमिकुष्ठमण्डलाख्यं दद्रूकुष्ठं च शममुपैति||१२६|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | ēḍagajakuṣṭhasaindhavasauvīrakasarṣapaiḥ kr̥mighnaiśca| | + | ēḍagajakuṣṭhasaindhavasauvīrakasarṣapaiḥ kr̥mighnaiśca| <br /> |
| − | kr̥mikuṣṭhamaṇḍalākhyaṁ dadrūkuṣṭhaṁ ca śamamupaiti||126|| | + | kr̥mikuṣṭhamaṇḍalākhyaṁ dadrūkuṣṭhaṁ ca śamamupaiti||126|| <br /> |
| − | eDagajakuShThasaindhavasauvIrakasarShapaiH kRumighnaishca| | + | eDagajakuShThasaindhavasauvIrakasarShapaiH kRumighnaishca| <br /> |
| − | kRumikuShThamaNDalAkhyaM dadrUkuShThaM ca shamamupaiti||126|| | + | kRumikuShThamaNDalAkhyaM dadrUkuShThaM ca shamamupaiti||126|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Application of ''ēḍagaja, kuṣṭha, saindhava, sauviraka, sarṣapa'' and ''kr̥mighna'' (''viḍaṅga'') cures ''kr̥mi, maṇḍala'' and ''dadru kuṣṭha''. [126] | Application of ''ēḍagaja, kuṣṭha, saindhava, sauviraka, sarṣapa'' and ''kr̥mighna'' (''viḍaṅga'') cures ''kr̥mi, maṇḍala'' and ''dadru kuṣṭha''. [126] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | एडगजः सर्जरसो मूलकबीजं च सिध्मकुष्ठानाम्| | + | एडगजः सर्जरसो मूलकबीजं च सिध्मकुष्ठानाम्| <br /> |
| − | काञ्जिकयुक्तं तु पृथङ्मतमिदमुद्वर्तनं लेपाः||१२७|| | + | काञ्जिकयुक्तं तु पृथङ्मतमिदमुद्वर्तनं लेपाः||१२७|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | ēḍagajaḥ sarjarasō mūlakabījaṁ ca sidhmakuṣṭhānām| | + | ēḍagajaḥ sarjarasō mūlakabījaṁ ca sidhmakuṣṭhānām| <br /> |
| − | kāñjikayuktaṁ tu pr̥thaṅmatamidamudvartanaṁ lēpāḥ||127|| | + | kāñjikayuktaṁ tu pr̥thaṅmatamidamudvartanaṁ lēpāḥ||127|| <br /> |
| − | eDagajaH sarjaraso mUlakabIjaM ca sidhmakuShThAnAm| | + | eDagajaH sarjaraso mUlakabIjaM ca sidhmakuShThAnAm| <br /> |
| − | kA~jjikayuktaM tu pRutha~gmatamidamudvartanaM lepAH||127|| | + | kA~jjikayuktaM tu pRutha~gmatamidamudvartanaM lepAH||127|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Application of ''ēḍagaja'' or ''sarjarasa'' or seeds of ''mūlaka'' prepared by adding ''kāñji'' should be used as ''udvartana'' or in the form of ''lepa'' it cures ''sidhma''.[127] | Application of ''ēḍagaja'' or ''sarjarasa'' or seeds of ''mūlaka'' prepared by adding ''kāñji'' should be used as ''udvartana'' or in the form of ''lepa'' it cures ''sidhma''.[127] | ||
| − | + | === Management of ''[[pitta]]-[[kapha]]'' dominant ''kushtha'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | वासा त्रिफला पाने स्नाने चोद्वर्तने प्रलेपे च| | + | वासा त्रिफला पाने स्नाने चोद्वर्तने प्रलेपे च| <br /> |
| − | बृहतीसेव्यपटोलाः ससारिवा रोहिणी चैव||१२८|| | + | बृहतीसेव्यपटोलाः ससारिवा रोहिणी चैव||१२८|| <br /> |
| − | खदिरावघातककुभरोहीतकलोध्रकुटजधवनिम्बाः| | + | खदिरावघातककुभरोहीतकलोध्रकुटजधवनिम्बाः| <br /> |
| − | सप्तच्छदकरवीराः शस्यन्ते स्नानपानेषु||१२९|| | + | सप्तच्छदकरवीराः शस्यन्ते स्नानपानेषु||१२९|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | vāsā triphalā pānē snānē cōdvartanē pralēpē ca| | + | vāsā triphalā pānē snānē cōdvartanē pralēpē ca| <br /> |
| − | br̥hatīsēvyapaṭōlāḥ sasārivā rōhiṇī caiva||128|| | + | br̥hatīsēvyapaṭōlāḥ sasārivā rōhiṇī caiva||128|| <br /> |
| − | khadirāvaghātakakubharōhītakalōdhrakuṭajadhavanimbāḥ| | + | khadirāvaghātakakubharōhītakalōdhrakuṭajadhavanimbāḥ| <br /> |
| − | saptacchadakaravīrāḥ śasyantē snānapānēṣu||129|| | + | saptacchadakaravīrāḥ śasyantē snānapānēṣu||129|| <br /> |
| − | vAsA tiphalA pAne snAne codvartane pralepe ca| | + | vAsA tiphalA pAne snAne codvartane pralepe ca| <br /> |
| − | bRuhatIsevyapaTolAH sasArivA rohiNI caiva||128|| | + | bRuhatIsevyapaTolAH sasArivA rohiNI caiva||128|| <br /> |
| − | khadirAvaghAtakakubharohItakalodhrakuTajadhavanimbAH| | + | khadirAvaghAtakakubharohItakalodhrakuTajadhavanimbAH| <br /> |
| − | saptacchadakaravIrAH shasyante snAnapAneShu||129|| | + | saptacchadakaravIrAH shasyante snAnapAneShu||129|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
''Vāsā'' and ''triphalā'' may be used internally, for bathing, ''udvartana'' and ''lepa'' along with ''br̥hatī, sēvya, paṭōla, sārivā, rōhiṇī.'' | ''Vāsā'' and ''triphalā'' may be used internally, for bathing, ''udvartana'' and ''lepa'' along with ''br̥hatī, sēvya, paṭōla, sārivā, rōhiṇī.'' | ||
Similarly ''khadira, avaghāta'' (''karnikākāra''), ''kakubha, rōhītaka, lōdhra, kuṭaja, dhava, nimba, saptacchada'' and ''karavira'' combination is useful for external use, for bathing and internal use. [128-129] | Similarly ''khadira, avaghāta'' (''karnikākāra''), ''kakubha, rōhītaka, lōdhra, kuṭaja, dhava, nimba, saptacchada'' and ''karavira'' combination is useful for external use, for bathing and internal use. [128-129] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | जलवाप्यलोहकेशरपत्रप्लवचन्दनं मृणालानि| | + | जलवाप्यलोहकेशरपत्रप्लवचन्दनं मृणालानि| <br /> |
| − | भागोत्तराणि सिद्धं प्रलेपनं पित्तकफकुष्ठे||१३०|| | + | भागोत्तराणि सिद्धं प्रलेपनं पित्तकफकुष्ठे||१३०|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | jalavāpyalōhakēśarapatraplavacāndanaṁ mr̥ṇālāni| | + | jalavāpyalōhakēśarapatraplavacāndanaṁ mr̥ṇālāni| <br /> |
| − | bhāgōttarāṇi siddhaṁ pralēpanaṁ pittakaphakuṣṭhē||130|| | + | bhāgōttarāṇi siddhaṁ pralēpanaṁ pittakaphakuṣṭhē||130|| <br /> |
| − | jalavApyalohakesharapatraplavacandanaM mRuNAlAni| | + | jalavApyalohakesharapatraplavacandanaM mRuNAlAni| <br /> |
| − | bhAgottarANi siddhaM pralepanaM pittakaphakuShThe||130|| | + | bhAgottarANi siddhaM pralepanaM pittakaphakuShThe||130||<br /> |
| + | </div></div> | ||
Application of water (one part), ''vāpya'' (''kuṣṭha'' herb) (2 part), ''lōha'' (''agaru'') (3 part) ''kēśara'' (4 part), ''patra'' (5 part), ''plava'' or ''kaivartamusta'' (6 part), ''chāndana, mr̥ṇāla'' (8 part) is useful in ''pitta-kapha'' type of ''kuṣṭha''.[130] | Application of water (one part), ''vāpya'' (''kuṣṭha'' herb) (2 part), ''lōha'' (''agaru'') (3 part) ''kēśara'' (4 part), ''patra'' (5 part), ''plava'' or ''kaivartamusta'' (6 part), ''chāndana, mr̥ṇāla'' (8 part) is useful in ''pitta-kapha'' type of ''kuṣṭha''.[130] | ||
| − | + | === Management of ''[[pitta]]'' dominant ''kushtha'' === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | यष्ट्याह्वलोध्रपद्मकपटोलपिचुमर्दचन्दनरसाश्च| | + | यष्ट्याह्वलोध्रपद्मकपटोलपिचुमर्दचन्दनरसाश्च| <br /> |
| − | स्नाने पाने च हिताः सुशीतलाः पित्तकुष्ठिभ्यः||१३१|| | + | स्नाने पाने च हिताः सुशीतलाः पित्तकुष्ठिभ्यः||१३१||<br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | yaṣṭyāhvalōdhrapadmakapaṭōlapicumardacandanarasāśca| | + | yaṣṭyāhvalōdhrapadmakapaṭōlapicumardacandanarasāśca| <br /> |
| − | snānē pānē ca hitāḥ suśītalāḥ pittakuṣṭhibhyaḥ||131|| | + | snānē pānē ca hitāḥ suśītalāḥ pittakuṣṭhibhyaḥ||131|| <br /> |
| − | yaShTyAhvalodhrapadmakapaTolapicumardacandanarasAshca| | + | yaShTyAhvalodhrapadmakapaTolapicumardacandanarasAshca| <br /> |
| − | snAne pAne ca hitAH sushItalAH pittakuShThibhyaH||131|| | + | snAne pAne ca hitAH sushItalAH pittakuShThibhyaH||131|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | Decoction of ''yaṣṭyāhva, lōdhra, padmaka, paṭōla, pichumarda'' and ''chandana'' may be used externally for bathing and internal use. It has cooling effect and is beneficial in '' | + | Decoction of ''yaṣṭyāhva, lōdhra, padmaka, paṭōla, pichumarda'' and ''chandana'' may be used externally for bathing and internal use. It has cooling effect and is beneficial in ''[[pitta]]ja kuṣṭha''.[131] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | आलेपनं प्रियङ्गुर्हरेणुका वत्सकस्य च फलानि| | + | आलेपनं प्रियङ्गुर्हरेणुका वत्सकस्य च फलानि| <br /> |
| − | सातिविषा च ससेव्या सचन्दना रोहिणी कटुका||१३२|| | + | सातिविषा च ससेव्या सचन्दना रोहिणी कटुका||१३२|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | ālēpanaṁ priyaṅgurharēṇukā vatsakasya ca phalāni| | + | ālēpanaṁ priyaṅgurharēṇukā vatsakasya ca phalāni| <br /> |
| − | sātiviṣā ca sasēvyā sacandanā rōhiṇī kaṭukā||132|| | + | sātiviṣā ca sasēvyā sacandanā rōhiṇī kaṭukā||132|| <br /> |
| − | AlepanaM priya~ggurhareNukA vatsakasya ca phalAni| | + | AlepanaM priya~ggurhareNukA vatsakasya ca phalAni| <br /> |
| − | sAtiviShA ca sasevyA sacandanA rohiNI kaTukA||132|| | + | sAtiviShA ca sasevyA sacandanA rohiNI kaTukA||132|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Application of ''priyaṅgu, harēṇuka,'' fruits of ''vatsaka, ativiṣā, sēvyā, chandana'' and ''katu rōhiṇī'' is also useful in ''paittika kuṣṭha''. [132] | Application of ''priyaṅgu, harēṇuka,'' fruits of ''vatsaka, ativiṣā, sēvyā, chandana'' and ''katu rōhiṇī'' is also useful in ''paittika kuṣṭha''. [132] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | तिक्तघृतैर्धौतघृतैरभ्यङ्गो दह्यमानकुष्ठेषु| | + | तिक्तघृतैर्धौतघृतैरभ्यङ्गो दह्यमानकुष्ठेषु| <br /> |
| − | तैलैश्चन्दनमधुकप्रपौण्डरीकोत्पलयुतैश्च||१३३|| | + | तैलैश्चन्दनमधुकप्रपौण्डरीकोत्पलयुतैश्च||१३३|| <br /> |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | tiktaghr̥tairdhautaghr̥tairabhyaṅgō dahyamānakuṣṭhēṣu| | + | tiktaghr̥tairdhautaghr̥tairabhyaṅgō dahyamānakuṣṭhēṣu| <br /> |
| − | tailaiścandanamadhukaprapauṇḍarīkōtpalayutaiśca||133|| | + | tailaiścandanamadhukaprapauṇḍarīkōtpalayutaiśca||133|| <br /> |
| − | tiktaghRutairdhautaghRutairabhya~ggo dahyamAnakuShTheShu| | + | tiktaghRutairdhautaghRutairabhya~ggo dahyamAnakuShTheShu| <br /> |
| − | tailaishcandanamadhukaprapauNDarIkotpalayutaishca||133|| | + | tailaishcandanamadhukaprapauNDarIkotpalayutaishca||133|| <br /> |
| + | </div></div> | ||
Massaging with ''tiktaghr̥ta'' and ''dhautaghr̥ta'' helps in reducing burning sensation in ''kuṣṭha''. Similarly medicated oil prepared from ''chandana, madhuka, prapauṇḍarīka'' and ''utpala'' also has similar effect. [133] | Massaging with ''tiktaghr̥ta'' and ''dhautaghr̥ta'' helps in reducing burning sensation in ''kuṣṭha''. Similarly medicated oil prepared from ''chandana, madhuka, prapauṇḍarīka'' and ''utpala'' also has similar effect. [133] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| + | |||
| + | क्लेदे प्रपतति चाङ्गे दाहे विस्फोटके सचर्मदले| <br /> | ||
| + | शीताः प्रदेहसेका व्यधो विरेको घृतं तिक्तम्||१३४||<br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| + | |||
| + | klēdē prapatati cāṅgē dāhē visphōṭakē sacarmadalē| <br /> | ||
| + | śītāḥ pradēhasēkā vyadhō virēkō ghr̥taṁ tiktam||134||<br /> | ||
| + | |||
| + | klede prapatati cA~gge dAhe visphoTake sacarmadale| <br /> | ||
| + | shItAH pradehasekA vyadho vireko ghRutaM tiktam||134||<br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| + | |||
| + | If there is excessive secretions from skin lesion, sloughing of body parts, burning sensation, eruptions and exfoliation of skin then ''shitā pradēha'' (application of ''lepa'' with ''shitā dravya''), ''sēkā, [[virechana]]'' and use of ''tikta ghr̥ita'' should be done.[134] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| + | |||
| + | खदिरघृतं निम्बघृतं दार्वीघृतमुत्तमं पटोलघृतम्| <br /> | ||
| + | कुष्ठेषु रक्तपित्तप्रबलेषु भिषग्जितं सिद्धम्||१३५||<br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| + | |||
| + | khadiraghr̥taṁ nimbaghr̥taṁ dārvīghr̥tamuttamaṁ paṭōlaghr̥tam| <br /> | ||
| + | kuṣṭhēṣu raktapittaprabalēṣu bhiṣagjitaṁ siddham||135||<br /> | ||
| + | |||
| + | khadiraghRutaM nimbaghRutaM dArvIghRutamuttamaM paTolaghRutam| <br /> | ||
| + | kuShTheShu raktapittaprabaleShu bhiShagjitaM siddham||135||<br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| + | |||
| + | ''Khandiraghr̥ta, nimbaghr̥ta, dārvighr̥ta'' and ''paṭōlaghr̥ta'' are among the best to be used in ''[[rakta]]'' and ''[[pitta]] pradhana kuṣṭha''.[135] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| + | |||
| + | त्रिफलात्वचोऽर्धपलिकाः पटोलपत्रं च कार्षिकाः शेषाः| <br /> | ||
| + | कटुरोहिणी सनिम्बा यष्ट्याह्वा त्रायमाणा च||१३६|| <br /> | ||
| + | |||
| + | एष कषायः साध्यो दत्त्वा द्विपलं मसूरविदलानाम्| <br /> | ||
| + | सलिलाढकेऽष्टभागे शेषे पूतो रसो ग्राह्यः||१३७|| <br /> | ||
| + | |||
| + | ते च [१] कषायेऽष्टपले चतुष्पलं सर्पिषश्च पक्तव्यम्| <br /> | ||
| + | यावत्स्यादष्टपलं शेषं पेयं ततः कोष्णम्||१३८|| <br /> | ||
| + | |||
| + | तद्वातपित्तकुष्ठं वीसर्पं वातशोणितं प्रबलम्| <br /> | ||
| + | ज्वरदाहगुल्मविद्रधिविभ्रमविस्फोटकान् हन्ति||१३९||<br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| + | |||
| + | triphalātvacō'rdhapalikāḥ paṭōlapatraṁ ca kārṣikāḥ śēṣāḥ| <br /> | ||
| + | kaṭurōhiṇī sanimbā yaṣṭyāhvā trāyamāṇā ca||136|| <br /> | ||
| + | |||
| + | ēṣa kaṣāyaḥ sādhyō dattvā dvipalaṁ masūravidalānām| <br /> | ||
| + | salilāḍhakē'ṣṭabhāgē śēṣē pūtō rasō grāhyaḥ||137|| <br /> | ||
| + | |||
| + | tē ca [1] kaṣāyē'ṣṭapalē catuṣpalaṁ sarpiṣaśca paktavyam| <br /> | ||
| + | yāvatsyādaṣṭapalaṁ śēṣaṁ pēyaṁ tataḥ kōṣṇam||138|| <br /> | ||
| + | |||
| + | tadvātapittakuṣṭhaṁ vīsarpaṁ vātaśōṇitaṁ prabalam| <br /> | ||
| + | jvaradāhagulmavidradhivibhramavisphōṭakān hanti||139||<br /> | ||
| + | |||
| + | triphalAtvaco~ardhapalikAH paTolapatraM ca kArShikAH sheShAH| <br /> | ||
| + | kaTurohiNI sanimbA yaShTyAhvA trAyamANA ca||136|| <br /> | ||
| + | |||
| + | eSha kaShAyaH sAdhyo dattvA dvipalaM masUravidalAnAm| <br /> | ||
| + | salilADhake~aShTabhAge sheShe pUto raso grAhyaH||137|| <br /> | ||
| + | |||
| + | te ca [1] kaShAye~aShTapale catuShpalaM sarpiShashca paktavyam| <br /> | ||
| + | yAvatsyAdaShTapalaM sheShaM peyaM tataH koShNam||138|| <br /> | ||
| + | |||
| + | tadvAtapittakuShThaM vIsarpaM vAtashoNitaM prabalam| <br /> | ||
| + | jvaradAhagulmavidradhivibhramavisphoTakAn hanti||139||<br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| + | |||
| + | ''Triphala'' fruit pulp in quantity of ½ ''pala'' each, ''paṭōla patra'' ½ ''pala'' quantity, one ''karsa'' each of ''katurōhiṇī, nimba, yaṣṭyāhva'' and ''trāyamāṇa'' and two ''pala'' of dehusked seeds of ''masūra'' which should be boiled in one ''āḍhaka'' of water and reduced to 1/8th. The decoction should be filtered and to this eight ''pala'' of decoction, four ''pala'' of ghee should be added and cooked till 8 ''palas'' remain and this medicated ghee should be administered lukewarm. It is useful in ''[[vata]] [[pitta]] kuṣṭha, visarpa, vātarakta, [[jwara]], daha, gulma, vidradhi,'' giddiness and ''visphōṭaka''. [136-139] | ||
| + | |||
| + | === ''Tikta shatpala'' ghee === | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| + | |||
| + | निम्बपटोलं दार्वीं दुरालभां तिक्तरोहिणीं त्रिफलाम्| <br /> | ||
| + | कुर्यादर्धदलांशं पर्पटकं त्रायमाणां च||१४०|| <br /> | ||
| + | |||
| + | सलिलाढकसिद्धानां रसेऽष्टभागस्थिते क्षिपेत् पूते| <br /> | ||
| + | चन्दनकिराततिक्तकमागधिकास्त्रायमाणां च||१४१|| <br /> | ||
| + | |||
| + | मुस्तं वत्सकबीजं कल्कीकृत्यार्धकार्षिकान् भागान्| <br /> | ||
| + | नवसर्पिषश्च षट्पलमेतत्सिद्धं [३] घृतं पेयम्||१४२|| <br /> | ||
| + | |||
| + | कुष्ठज्वरगुल्मार्शोग्रहणीपाण्ड्वामयश्वयथुहारि| <br /> | ||
| + | पामाविसर्पपिडकाकण्डूमदगण्डनुत्सिद्धम्||१४३|| <br /> | ||
| + | |||
| + | इति तिक्तषट्पलकं घृतम् <br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| + | |||
| + | nimbapaṭōlaṁ dārvīṁ durālabhāṁ tiktarōhiṇīṁ triphalām| <br /> | ||
| + | kuryādardhadalāṁśaṁ parpaṭakaṁ trāyamāṇāṁ ca||140|| <br /> | ||
| + | |||
| + | salilāḍhakasiddhānāṁ rasē'ṣṭabhāgasthitē kṣipēt pūtē| <br /> | ||
| + | candanakirātatiktakamāgadhikāstrāyamāṇāṁ ca||141|| <br /> | ||
| + | |||
| + | mustaṁ vatsakabījaṁ kalkīkr̥tyārdhakārṣikān bhāgān| <br /> | ||
| + | navasarpiṣaśca ṣaṭpalamētatsiddhaṁ [3] ghr̥taṁ pēyam||142|| <br /> | ||
| + | |||
| + | kuṣṭhajvaragulmārśōgrahaṇīpāṇḍvāmayaśvayathuhāri| <br /> | ||
| + | pāmāvisarpapiḍakākaṇḍūmadagaṇḍanutsiddham||143|| <br /> | ||
| + | |||
| + | iti tiktaṣaṭpalakaṁ ghr̥tam <br /> | ||
| − | + | nimbapaTolaM dArvIM durAlabhAM tiktarohiNIM triphalAm| <br /> | |
| − | + | kuryAdardhadalAMshaM parpaTakaM trAyamANAM ca||140|| <br /> | |
| − | + | salilADhakasiddhAnAM rase~aShTabhAgasthite kShipet pUte| <br /> | |
| − | + | candanakirAtatiktakamAgadhikAstrAyamANAM ca||141|| <br /> | |
| − | + | mustaM vatsakabIjaM kalkIkRutyArdhakArShikAn bhAgAn| <br /> | |
| − | + | navasarpiShashca ShaTpalametatsiddhaM [3] ghRutaM peyam||142|| <br /> | |
| − | + | kuShThajvaragulmArshograhaNIpANDvAmayashvayathuhAri| <br /> | |
| + | pAmAvisarpapiDakAkaNDUmadagaNDanutsiddham||143|| <br /> | ||
| − | + | iti tiktaShaTpalakaM ghRutam <br /> | |
| − | + | </div></div> | |
| − | + | ''Nimba, paṭōla, dārvi, duralabha, tiktarōhiṇī, triphala, parpaṭaka'' and ''trāyamāṇa'' are taken in half ''pala'' quantity and boiled with water in quantity of one ''āḍhaka'' and reduced to 1/8th. The decoction should be filtered and to it paste of ''chandana, kirātatiktaka, pippali, trāyamāṇa, musta,'' seeds of ''vatsaka'' in quantity of half ''karsa'' should be added along with 6 ''palas'' of ''ghr̥ita'' and ''sneha siddhi'' should be carried out. This ''tiktaṣaṭpala ghr̥ita'' is useful in ''kuṣṭha, [[jwara]], gulma, arśa, grahani, pāṇḍu, śvayathu, pāmā, visarpa, piḍakā, kaṇḍū, mada'' and ''galagaṇḍa''. [140-143] | |
| − | |||
| − | + | === ''Mahatiktaka'' ghee === | |
| − | + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | |
| − | + | सप्तच्छदं प्रतिविषां शम्पाकं तिक्तरोहिणीं पाठाम्| <br /> | |
| + | मुस्तमुशीरं त्रिफलां पटोलपिचुमर्दपर्पटकम्||१४४|| <br /> | ||
| − | + | धन्वयवासं चन्दनमुपकुल्यां पद्मकं हरिद्रे द्वे| <br /> | |
| − | + | षड्ग्रन्थां सविशालां शतावरीं सारिवे चोभे||१४५|| <br /> | |
| − | + | वत्सकबीजं यासं [४] मूर्वाममृतां किराततिक्तं च| <br /> | |
| − | + | कल्कान् कुर्यान्मतिमान्यष्ट्याह्वं त्रायमाणां च||१४६|| <br /> | |
| − | + | कल्कश्चातुर्भागो [५] जलमष्टगुणं रसोऽमृतफलानाम्| <br /> | |
| − | + | द्विगुणो घृतात्प्रदेयस्तत्सर्पिः पाययेत्सिद्धम्||१४७|| <br /> | |
| − | + | कुष्ठानि रक्तपित्तप्रबलान्यर्शांसि रक्तवाहीनि| <br /> | |
| − | + | वीसर्पमम्लपित्तं [६] वातासृक् पाण्डुरोगं च||१४८||<br /> | |
| − | + | विस्फोटकान्सपामानुन्मादं कामलां ज्वरं कण्डूम्| <br /> | |
| − | + | हृद्रोगगुल्मपिडका असृग्दरं गण्दमालां च||१४९|| <br /> | |
| − | + | हन्यादेतत् सर्पिः पीतं काले यथाबलं सद्यः| <br /> | |
| − | + | योगशतैरप्यजितान्महाविकारान्महातिक्तम्||१५०|| <br /> | |
| − | + | इति महातिक्तकं घृतम् <br /> | |
| − | + | <div class="mw-collapsible-content"> | |
| − | + | saptacchadaṁ prativiṣāṁ śampākaṁ tiktarōhiṇīṁ pāṭhām| <br /> | |
| − | + | mustamuśīraṁ triphalāṁ paṭōlapicumardaparpaṭakam||144|| <br /> | |
| − | + | dhanvayavāsaṁ candanamupakulyāṁ padmakaṁ haridrē dvē| <br /> | |
| − | + | ṣaḍgranthāṁ saviśālāṁ śatāvarīṁ sārivē cōbhē||145|| <br /> | |
| − | + | vatsakabījaṁ yāsaṁ [4] mūrvāmamr̥tāṁ kirātatiktaṁ ca| <br /> | |
| − | + | kalkān kuryānmatimānyaṣṭyāhvaṁ trāyamāṇāṁ ca||146|| <br /> | |
| − | + | kalkaścāturbhāgō [5] jalamaṣṭaguṇaṁ rasō'mr̥taphalānām| <br /> | |
| − | + | dviguṇō ghr̥tātpradēyastatsarpiḥ pāyayētsiddham||147|| <br /> | |
| − | + | kuṣṭhāni raktapittaprabalānyarśāṁsi raktavāhīni| <br /> | |
| − | + | vīsarpāmāmlapittaṁ [6] vātāsr̥k pāṇḍurōgaṁ ca||148|| <br /> | |
| − | + | visphōṭakānsapāmānunmādaṁ kāmalāṁ jvaraṁ kaṇḍūm| <br /> | |
| + | hr̥drōgagulmapiḍakā asr̥gdaraṁ gaṇdamālāṁ ca||149|| <br /> | ||
| − | + | hanyādētat sarpiḥ pītaṁ kālē yathābalaṁ sadyaḥ| <br /> | |
| + | yōgaśatairapyajitānmahāvikārānmahātiktam||150|| <br /> | ||
| − | + | iti mahātiktakaṁ ghr̥tam <br /> | |
| − | |||
| − | + | saptacchadaM prativiShAM shampAkaM tiktarohiNIM pAThAm| <br /> | |
| − | + | mustamushIraM triphalAM paTolapicumardaparpaTakam||144|| <br /> | |
| − | + | dhanvayavAsaM candanamupakulyAM padmakaM haridre dve| <br /> | |
| − | + | ShaDgranthAM savishAlAM shatAvarIM sArive cobhe||145|| <br /> | |
| − | + | vatsakabIjaM yAsaM [4] mUrvAmamRutAM kirAtatiktaM ca| <br /> | |
| − | + | kalkAn kuryAnmatimAnyaShTyAhvaM trAyamANAM ca||146|| <br /> | |
| − | + | kalkashcAturbhAgo [5] jalamaShTaguNaM raso~amRutaphalAnAm| <br /> | |
| + | dviguNo ghRutAtpradeyastatsarpiH pAyayetsiddham||147|| <br /> | ||
| − | + | kuShThAni raktapittaprabalAnyarshAMsi raktavAhIni| <br /> | |
| − | + | vIsarpamamlapittaM [6] vAtAsRuk pANDurogaM ca||148|| <br /> | |
| − | + | visphoTakAnsapAmAnunmAdaM kAmalAM jvaraM kaNDUm| <br /> | |
| − | + | hRudrogagulmapiDakA asRugdaraM gaNdamAlAM ca||149|| <br /> | |
| − | + | hanyAdetat sarpiH pItaM kAle yathAbalaM sadyaH| <br /> | |
| − | + | yogashatairapyajitAnmahAvikArAnmahAtiktam||150|| <br /> | |
| − | + | iti mahAtiktakaM ghRutam <br /> | |
| − | + | </div></div> | |
| − | + | ''Saptacchada, prativiṣā, śampāka (āragvada), tiktarōhiṇī, pāṭhā, musta, uśīra, triphala, paṭōla, picumarda, parpaṭaka, dhanvayavās, candana, upakulyā (pippali), padmaka haridra, dāruharidra, ṣaḍgrantha, viśālā, śatāvarī,'' both the type of ''sāriva'' (''Krsna'' and ''sveta''), seeds of ''vatsaka, yāsa, mūrvā, amr̥tā, kirātatikta, yastimadhu'' and ''trayamana'' are taken together and paste is prepared in quantity of one fourth of ''ghr̥ita''. To this water should be added in quantity of 8 times of ghee along with juice of ''amr̥taphala'' (''amalaki'') in quantity of twice of ''ghr̥ita'' and ''siddha ghr̥ita'' should be prepared. It is beneficial in ''kuṣṭha, raktapitta,'' serious type of bleeding piles, ''vīsarpa, amlapitta, vātarakta, pāṇḍurōga, visphōṭakaka, pāmā, unmāda, kāmalā, [[jwara]], kaṇḍū, hr̥drōga, gulma, piḍakā, raktapradar, gaṇdamālā.'' This ghee should be administered at recommended time and dose according to the strength of patient. This ''mahātiktakaghr̥ita'' is useful in above mentioned disease conditions where hundred of other preparations do not cure above diseases. [144-150] | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | दोषे हृतेऽपनीते रक्ते बाह्यान्तरे कृते शमने [७] | <br /> | |
| − | + | स्नेहे च कालयुक्ते न कुष्ठमनुवर्तते [८] साध्यम्||१५१||<br /> | |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | dōṣē hr̥tē'panītē raktē bāhyāntarē kr̥tē śamanē [7] | <br /> | |
| − | + | snēhē ca kālayuktē na kuṣṭhamanuvartatē [8] sādhyam||151||<br /> | |
| − | + | doShe hRute~apanIte rakte bAhyAntare kRute shamane [7] | <br /> | |
| − | + | snehe ca kAlayukte na kuShThamanuvartate [8] sAdhyam||151||<br /> | |
| + | </div></div> | ||
| − | + | After ''[[shodhana]]'' of ''[[dosha]]'', blood letting, external and internal ''shamana'' therapies and administration of ghee at appropriate time helps in curing skin diseases and also prevents recurrence. [151] | |
| − | |||
| − | + | === ''Maha khadira'' ghee === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | खदिरस्य तुलाः पञ्च शिंशपासनयोस्तुले| <br /> | |
| + | तुलार्धाः सर्व एवैते करञ्जारिष्टवेतसाः||१५२|| <br /> | ||
| − | + | पर्पटः कुटजश्चैव वृषः कृमिहरस्तथा| <br /> | |
| + | हरिद्रे कृतमालश्च गुडूची त्रिफला त्रिवृत्||१५३|| <br /> | ||
| − | + | सप्तपर्णश्च सङ्क्षुण्णा दशद्रोणेषु वारिणः| <br /> | |
| − | + | अष्टभागावशेषं तु कषायमवतारयेत्||१५४|| <br /> | |
| − | + | धात्रीरसं च तुल्यांशं सर्पिषश्चाढकं पचेत्| <br /> | |
| − | + | महातिक्तककल्कैस्तु यथोक्तैः पलसम्मितैः||१५५|| <br /> | |
| − | + | निहन्ति सर्वकुष्ठानि पानाभ्यङ्गनिषेवणात्| <br /> | |
| − | + | महाखदिरमित्येतत् परं कुष्ठविकारनुत्||१५६|| <br /> | |
| − | + | इति महाखदिरं घृतम् <br /> | |
| − | + | <div class="mw-collapsible-content"> | |
| − | + | khadirasya tulāḥ pañca śiṁśapāsanayōstulē| <br /> | |
| − | + | tulārdhāḥ sarva ēvaitē karañjāriṣṭavētasāḥ||152|| <br /> | |
| − | + | parpaṭaḥ kuṭajaścaiva vr̥ṣaḥ kr̥miharastathā| <br /> | |
| − | + | haridrē kr̥tamālaśca guḍūcī triphalā trivr̥t||153|| <br /> | |
| − | + | saptaparṇaśca saṅkṣuṇṇā daśadrōṇēṣu vāriṇaḥ| <br /> | |
| − | + | aṣṭabhāgāvaśēṣaṁ tu kaṣāyamavatārayēt||154|| <br /> | |
| − | + | dhātrīrasaṁ ca tulyāṁśaṁ sarpiṣaścāḍhakaṁ pacēt| <br /> | |
| + | mahātiktakakalkaistu yathōktaiḥ palasammitaiḥ||155|| <br /> | ||
| − | + | nihanti sarvakuṣṭhāni pānābhyaṅganiṣēvaṇāt| <br /> | |
| − | + | mahākhadiramityētat paraṁ kuṣṭhavikāranut||156|| <br /> | |
| − | + | iti mahākhadiraṁ ghr̥tam <br /> | |
| − | |||
| − | + | khadirasya tulAH pa~jca shiMshapAsanayostule| <br /> | |
| − | + | tulArdhAH sarva evaite kara~jjAriShTavetasAH||152|| <br /> | |
| − | + | parpaTaH kuTajashcaiva vRuShaH kRumiharastathA| <br /> | |
| − | + | haridre kRutamAlashca guDUcI triphalA trivRut||153|| <br /> | |
| − | + | saptaparNashca sa~gkShuNNA dashadroNeShu vAriNaH| <br /> | |
| − | + | aShTabhAgAvasheShaM tu kaShAyamavatArayet||154|| <br /> | |
| − | + | dhAtrIrasaM ca tulyAMshaM sarpiShashcADhakaM pacet| <br /> | |
| − | + | mahAtiktakakalkaistu yathoktaiH palasammitaiH||155|| <br /> | |
| − | + | nihanti sarvakuShThAni pAnAbhya~gganiShevaNAt| <br /> | |
| − | + | mahAkhadiramityetat paraM kuShThavikAranut||156|| <br /> | |
| − | iti | + | iti mahAkhadiraM ghRutam <br /> |
| + | </div></div> | ||
| − | + | Five ''tulā'' of ''khadira,'' one ''tulā'' each of ''śiṁśapa'' and ''āsana,'' half ''tulā'' each of ''karañja, ariṣṭa, vētasa, parpata, kuṭaja, vrsa, kr̥mi hara (viḍaṅga), haridra, kr̥tamāla, guḍūcī, triphala, trivr̥t, saptaparṇa'' should be cut into small parts and boiled in 10 ''drōṇa'' of water and reduced to 1/8th . To this add one ''ādhaka'' each of ''ghrit'' and juice of ''āmalaki'' along with one ''pala'' of ''mahātiktaka kalka'' content. ''Sneha siddhi'' should be done; this ''mahākhadira ghr̥ita'' when used internally and for application cures all type of ''kuṣṭha''.[152-156] | |
| − | |||
| − | + | === Treatment of maggots/micro-organisms in ''kushtha'' === | |
| − | + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | |
| − | + | प्रपतत्सु लसीकाप्रस्रुतेषु गात्रेषु जन्तुजग्धेषु| <br /> | |
| − | + | मूत्रं निम्बविडङ्गे स्नानं पानं प्रदेहश्च||१५७|| <br /> | |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | prapatatsu lasīkāprasrutēṣu gātrēṣu jantujagdhēṣu| <br /> | |
| − | + | mūtraṁ nimbaviḍaṅgē snānaṁ pānaṁ pradēhaśca||157|| <br /> | |
| − | + | prapatatsu lasIkAprasruteShu gAtreShu jantujagdheShu| <br /> | |
| − | + | mUtraM nimbaviDa~gge snAnaM pAnaM pradehashca||157|| <br /> | |
| + | </div></div> | ||
| − | + | If there is sloughing of phalanges, exudation, maggots than such ''kuṣṭha'' patient should use ''gomūtra, nimba'' and ''viḍaṅga'' in appropriated quantity for bath (dressing), internally and for ''lepa''. [157] | |
| − | + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | |
| − | + | वृषकुटजसप्तपर्णाः करवीरकरञ्जनिम्बखदिराश्च| <br /> | |
| − | + | स्नाने पाने लेपे क्रिमिकुष्ठनुदः सगोमूत्राः||१५८|| <br /> | |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | vr̥ṣakuṭajasaptaparṇāḥ karavīrakarañjanimbakhadirāśca| <br /> | |
| + | snānē pānē lēpē kr̥mi kuṣṭhanudaḥ sagōmūtrāḥ||158||<br /> | ||
| + | |||
| + | vRuShakuTajasaptaparNAH karavIrakara~jjanimbakhadirAshca| <br /> | ||
| + | snAne pAne lepe krimikuShThanudaH sagomUtrAH||158|| <br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| − | '' | + | ''Vr̥ṣa, kuṭaja, saptaparna, karavira, karañja, nimba, khadira,'' along with ''gomūtra'' is useful in ''kr̥imi'' and ''kuṣṭha'' in the form of ''lepa'', internal and external use.[158] |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | पानाहारविधाने प्रसेचने धूपने प्रदेहे च| <br /> | |
| − | + | कृमिनाशनं विडङ्गं विशिष्यते कुष्ठहा खदिरः||१५९|| <br /> | |
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | pānāhāravidhānē prasēcanē dhūpanē pradēhē ca| <br /> | |
| − | + | kr̥mināśanaṁ viḍaṅgaṁ viśiṣyatē kuṣṭhahā khadiraḥ||159|| <br /> | |
| − | + | pAnAhAravidhAne prasecane dhUpane pradehe ca| <br /> | |
| − | + | kRuminAshanaM viDa~ggaM vishiShyate kuShThahA khadiraH||159|| <br /> | |
| + | </div></div> | ||
| − | + | For internal use in the form of medicine and diet along with external use in the form of ''prasēchana, dhupana, lepa viḍaṅga'' which is effective in ''kr̥imi'' and ''khadira'' which is special drug for ''kuṣṭha'' should be used.[159] | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | = | + | एडगजः सविडङ्गो मूलान्यारग्वधस्य कुष्ठानाम्| <br /> |
| + | उद्दालनं श्वदन्ता गोश्ववराहोष्ट्रदन्ताश्च||१६०|| <br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | ēḍagajaḥ saviḍaṅgō mūlānyāragvadhasya kuṣṭhānām| <br /> | |
| − | + | uddālanaṁ śvadantā gōśvavarāhōṣṭradantāśca||160|| <br /> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | eDagajaH saviDa~ggo mUlAnyAragvadhasya kuShThAnAm| <br /> | |
| − | + | uddAlanaM shvadantA goshvavarAhoShTradantAshca||160|| <br /> | |
| − | + | </div></div> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | ''Ēḍagaja, viḍaṅga,'' root of ''āragvadha'' and tooth of dog, cow, horse, boar and camel are useful in ''kuṣṭha''.[160] | |
| − | + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | एडगजः सविडङ्गो द्वे च निशे राजवृक्षमूलं च| <br /> | |
| + | कुष्ठोद्दालनमग्र्यं सपिप्पलीपाकलं योज्यम्||१६१||<br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | ēdagajaḥ saviḍaṅgō dvē ca niśē rājavr̥kṣamūlaṁ ca| <br /> | |
| + | kuṣṭhōddālanamagryaṁ sapippalīpākalaṁ yōjyam||161||<br /> | ||
| − | + | edagajaH saviDa~ggo dve ca nishe rAjavRukShamUlaM ca| <br /> | |
| − | + | kuShThoddAlanamagryaM sapippalIpAkalaM yojyam||161||<br /> | |
| − | + | </div></div> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | ''Ēḍagaja, viḍaṅga, haridra, dāruharidra,'' root of ''rājavr̥kṣa, pippali, pākala'' (''kuṣṭha'' herb) are useful in ''kuṣṭha''.[161] | |
| − | + | === Management of ''shwitra''(vitiligo) === | |
| − | + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | श्वित्राणां सविशेषं [१] योक्तव्यं सर्वतो विशुद्धानाम्| <br /> | |
| + | श्वित्रे स्रंसनमग्र्यं मलपूरस इष्यते सगुडः||१६२|| <br /> | ||
| − | + | तं पीत्वा सुस्निग्धो यथाबलं सूर्यपादसन्तापम्| <br /> | |
| − | + | संसेवेत विरिक्तस्त्र्यहं पिपासुः पिबेत् पेयाम्||१६३|| <br /> | |
| − | + | <div class="mw-collapsible-content"> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | śvitrāṇāṁ saviśēṣaṁ [1] yōktavyaṁ sarvatō viśuddhānām| <br /> | |
| + | śvitrē sraṁsanamagryaṁ malapūrasa iṣyatē saguḍaḥ||162|| <br /> | ||
| − | + | taṁ pītvā susnigdhō yathābalaṁ sūryapādasantāpam| <br /> | |
| − | + | saṁsēvēta viriktastryahaṁ pipāsuḥ pibēt pēyām||163|| <br /> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | shvitrANAM savisheShaM [1] yoktavyaM sarvato vishuddhAnAm| <br /> | |
| + | shvitre sraMsanamagryaM malapUrasa iShyate saguDaH||162|| <br /> | ||
| − | + | taM pItvA susnigdho yathAbalaM sUryapAdasantApam| <br /> | |
| − | + | saMseveta viriktastryahaM pipAsuH pibet peyAm||163|| <br /> | |
| − | + | </div></div> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | In case of ''śvitrā, [[shodhana]]'' is the specific treatment especially purgation with ''malapūrasa'' along with jaggery is the best treatment for leucoderma. The patient must be firstly oleated and should take the above mentioned combination as per his ''bala'' and disease ''bala'' and later on expose to sunlight. Purgation will be started and whenever patient feels thirsty ''pēyā'' should be given for next three days. [162-163] | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | श्वित्रेऽङ्गे ये स्फोटा जायन्ते कण्टकेन तान्भिन्द्यात्| <br /> | |
| − | + | स्फोटेषु विस्रुतेषु प्रातः प्रातः पिबेत् पक्षम्||१६४|| <br /> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | मलपूमसनं प्रियङ्गुं शतपुष्पां चाम्भसा समुत्क्वाथ्य| <br /> | |
| + | पालाशं वा क्षारं यथाबलं फाणितोपेतम्||१६५|| <br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | śvitrē'ṅgē yē sphōṭā jāyantē kaṇṭakēna tānbhindyāt| <br /> | |
| − | + | sphōṭēṣu visrutēṣu prātaḥ prātaḥ pibēt pakṣam||164|| <br /> | |
| − | |||
| − | |||
| − | + | malapūmasanaṁ priyaṅguṁ śatapuṣpāṁ cāmbhasā samutkvāthya| <br /> | |
| − | + | pālāśaṁ vā kṣāraṁ yathābalaṁ phāṇitōpētam||165|| <br /> | |
| − | malapūmasanaṁ priyaṅguṁ śatapuṣpāṁ cāmbhasā samutkvāthya| | ||
| − | pālāśaṁ vā kṣāraṁ yathābalaṁ phāṇitōpētam||165|| | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | shvitre~a~gge ye sphoTA jAyante kaNTakena tAnbhindyAt| <br /> | |
| + | sphoTeShu visruteShu prAtaH prAtaH pibet pakSham||164|| <br /> | ||
| − | + | malapUmasanaM priya~gguM shatapuShpAM cAmbhasA samutkvAthya| <br /> | |
| − | + | pAlAshaM vA kShAraM yathAbalaM phANitopetam||165|| <br /> | |
| − | + | </div></div> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | Eruptions that occur over the hypo-pigmented patches should be punctured with thorn so that the exudation within the eruptions is removed. Later on for 15 days ''malapū, asana, priyaṅgu, śatapuṣpā'' should be boiled in water and should be administered as per strength with ''pālāśa kṣāra'' and/or with ''phāṇita''.[164-165] | |
| − | + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | कदलीक्षारयुतं वा खरास्थि दग्धं गवां रुधिरयुक्तम्| | + | यच्चान्यत् कुष्ठघ्नं श्वित्राणां सर्वमेव तच्छस्तम्| <br /> |
| − | हस्तिमदाध्युषितं वा मालत्याः कोरकक्षारम्||१६८|| | + | खदिरोदकसंयुक्तं खदिरोदकपानग्र्यं वा||१६६|| <br /> |
| − | नीलोत्पलं सकुष्ठं ससैन्धवं हस्तिमूत्रपिष्टं वा| | + | <div class="mw-collapsible-content"> |
| − | मूलकबीजावल्गुजलेपः पिष्टो गवां मूत्रे||१६९|| | + | |
| − | काकोदुम्बरिका वा सावल्गुजचित्रका गवां मूत्रे| | + | yaccānyat kuṣṭhaghnaṁ śvitrāṇāṁ sarvamēva tacchastam| <br /> |
| − | पिष्टा मनःशिला वा संयुक्ता बर्हिपित्तेन||१७०|| | + | khadirōdakasaṁyuktaṁ khadirōdakapānagryaṁ vā||166|| <br /> |
| − | लेपः किलासहन्ता बीजान्यावल्गुजानि लाक्षा च| | + | |
| − | गोपित्तमञ्जने द्वे पिप्पल्यः काललोहरजः||१७१|| | + | yaccAnyat kuShThaghnaM shvitrANAM sarvameva tacchastam| <br /> |
| − | kadalīkṣārayutaṁ vā kharāsthi dagdhaṁ gavāṁ rudhirayuktam| | + | khadirodakasaMyuktaM khadirodakapAnagryaM vA||166|| <br /> |
| − | hastimadādhyuṣitaṁ vā mālatyāḥ kōrakakṣāram||168|| | + | </div></div> |
| − | nīlōtpalaṁ sakuṣṭhaṁ sasaindhavaṁ hastimūtrapiṣṭaṁ vā| | + | |
| − | mūlakabījāvalgujalēpaḥ piṣṭō gavāṁ mūtrē||169|| | + | All the treatment which is ''kuṣṭhaghna'' is also useful in ''śvitrā'' especially drinks of ''khadira'' or mixed with decoctions of ''khadira''.[166] |
| − | kākōdumbarikā vā sāvalgujacitrakā gavāṁ mūtrē| | + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> |
| − | piṣṭā manaḥśilā vā saṁyuktā barhipittēna||170|| | + | |
| − | lēpaḥ kilāsahantā bījānyāvalgujāni lākṣā ca| | + | समनःशिलं विडङ्गं कासीसं रोचनां कनकपुष्पीम्| <br /> |
| − | gōpittamañjanē dvē pippalyaḥ kālalōharajaḥ||171|| | + | श्वित्राणां प्रशमार्थं ससैन्धवं लेपनं दद्यात्||१६७|| <br /> |
| − | kadalIkShArayutaM vA kharAsthi dagdhaM gavAM rudhirayuktam| | + | <div class="mw-collapsible-content"> |
| − | hastimadAdhyuShitaM vA mAlatyAH korakakShAram||168|| | + | |
| − | nIlotpalaM sakuShThaM sasaindhavaM hastimUtrapiShTaM vA| | + | samanaḥśilaṁ viḍaṅgaṁ kāsīsaṁ rōcanāṁ kanakapuṣpīm| <br /> |
| − | mUlakabIjAvalgujalepaH piShTo gavAM mUtre||169|| | + | śvitrāṇāṁ praśamārthaṁ sasaindhavaṁ lēpanaṁ dadyāt||167|| <br /> |
| − | kAkodumbarikA vA sAvalgujacitrakA gavAM mUtre| | + | |
| − | piShTA manaHshilA vA saMyuktA barhipittena||170|| | + | samanaHshilaM viDa~ggaM kAsIsaM rocanAM kanakapuShpIm| <br /> |
| − | lepaH kilAsahantA bIjAnyAvalgujAni lAkShA ca| | + | shvitrANAM prashamArthaM sasaindhavaM lepanaM dadyAt||167|| <br /> |
| − | gopittama~jjane dve pippalyaH kAlaloharajaH||171|| | + | </div></div> |
| + | |||
| + | ''Manaḥśila, viḍaṅga, kāsīsa, gorōcana, kanakapuṣpī'' (''svarnakshri'') and ''saindhava'' when applied externally is useful in leucoderma.[167] | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| + | |||
| + | कदलीक्षारयुतं वा खरास्थि दग्धं गवां रुधिरयुक्तम्| <br /> | ||
| + | हस्तिमदाध्युषितं वा मालत्याः कोरकक्षारम्||१६८|| <br /> | ||
| + | |||
| + | नीलोत्पलं सकुष्ठं ससैन्धवं हस्तिमूत्रपिष्टं वा| <br /> | ||
| + | मूलकबीजावल्गुजलेपः पिष्टो गवां मूत्रे||१६९|| <br /> | ||
| + | |||
| + | काकोदुम्बरिका वा सावल्गुजचित्रका गवां मूत्रे| <br /> | ||
| + | पिष्टा मनःशिला वा संयुक्ता बर्हिपित्तेन||१७०|| <br /> | ||
| + | |||
| + | लेपः किलासहन्ता बीजान्यावल्गुजानि लाक्षा च| <br /> | ||
| + | गोपित्तमञ्जने द्वे पिप्पल्यः काललोहरजः||१७१|| <br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| + | |||
| + | kadalīkṣārayutaṁ vā kharāsthi dagdhaṁ gavāṁ rudhirayuktam| <br /> | ||
| + | hastimadādhyuṣitaṁ vā mālatyāḥ kōrakakṣāram||168|| <br /> | ||
| + | |||
| + | nīlōtpalaṁ sakuṣṭhaṁ sasaindhavaṁ hastimūtrapiṣṭaṁ vā| <br /> | ||
| + | mūlakabījāvalgujalēpaḥ piṣṭō gavāṁ mūtrē||169|| <br /> | ||
| + | |||
| + | kākōdumbarikā vā sāvalgujacitrakā gavāṁ mūtrē| <br /> | ||
| + | piṣṭā manaḥśilā vā saṁyuktā barhipittēna||170|| <br /> | ||
| + | |||
| + | lēpaḥ kilāsahantā bījānyāvalgujāni lākṣā ca| <br /> | ||
| + | gōpittamañjanē dvē pippalyaḥ kālalōharajaḥ||171|| <br /> | ||
| + | |||
| + | kadalIkShArayutaM vA kharAsthi dagdhaM gavAM rudhirayuktam| <br /> | ||
| + | hastimadAdhyuShitaM vA mAlatyAH korakakShAram||168|| <br /> | ||
| + | |||
| + | nIlotpalaM sakuShThaM sasaindhavaM hastimUtrapiShTaM vA| <br /> | ||
| + | mUlakabIjAvalgujalepaH piShTo gavAM mUtre||169|| <br /> | ||
| + | |||
| + | kAkodumbarikA vA sAvalgujacitrakA gavAM mUtre| <br /> | ||
| + | piShTA manaHshilA vA saMyuktA barhipittena||170|| <br /> | ||
| + | |||
| + | lepaH kilAsahantA bIjAnyAvalgujAni lAkShA ca| <br /> | ||
| + | gopittama~jjane dve pippalyaH kAlaloharajaH||171|| <br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| + | |||
| + | #Kadalīkṣāra and bone ash of ass with blood of cow. | ||
| + | #kṣāra of flower buds of mālati mixed with hastimada (crut of elephant). | ||
| + | #Nīlōtpala, kuṣṭha (herb), saindhava mixed with elephant urine. | ||
| + | #Seed of mūlaka and bakuchi with cows’ urine. | ||
| + | #Kākōdumbar along with bakuchi, citraka and cows urine. | ||
| + | #Manaḥśilā with peacocks’ bile. | ||
| + | #Seeds of avalguja, lākṣā, cow bile, both type of añjana (rasāñjana and sauvirāñjan) pippali and powder of kalaloha. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
The above 7 combination of lepa is useful in leucoderma.(168-171) | The above 7 combination of lepa is useful in leucoderma.(168-171) | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| + | |||
| + | शुद्ध्या शोणितमोक्षैर्विरूक्षणैर्भक्षणैश्च सक्तूनाम्| <br /> | ||
| + | श्वित्रं कस्यचिदेव प्रणश्यति क्षीणपापस्य||१७२||<br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| + | |||
| + | śuddhyā śōṇitamōkṣairvirūkṣaṇairbhakṣaṇaiśca saktūnām| <br /> | ||
| + | śvitraṁ kasyacidēva praṇaśyati kṣīṇapāpasya||172||<br /> | ||
| + | |||
| + | shuddhyA shoNitamokShairvirUkShaNairbhakShaNaishca saktUnAm| <br /> | ||
| + | shvitraM kasyacideva praNashyati kShINapApasya||172||<br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| + | |||
| + | After ''[[shodhana]]'' therapy [[raktamokshana]] and also intake of ununctuous food like ''saktū'' (roasted corn flour) leucoderma is cured only in few who are free from effects of sinful deeds. [172] | ||
| + | |||
| + | === Various stages of ''shwitra'' === | ||
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| + | |||
| + | दारुणं चारुणं [१] श्वित्रं किलासं नामभिस्त्रिभिः| <br /> | ||
| + | विज्ञेयं त्रिविधं तच्च [२] त्रिदोषं प्रायशश्च तत्||१७३|| <br /> | ||
| + | |||
| + | दोषे रक्ताश्रिते रक्तं ताम्रं मांससमाश्रिते| <br /> | ||
| + | श्वेतं मेदःश्रिते श्वित्रं गुरु तच्चोत्तरोत्तरम्||१७४|| <br /> | ||
| + | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
| − | + | dāruṇaṁ cāruṇaṁ [1] śvitraṁ kilāsaṁ nāmabhistribhiḥ| <br /> | |
| − | + | vijñēyaṁ trividhaṁ tacca [2] tridōṣaṁ prāyaśaśca tat||173||<br /> | |
| − | |||
| − | śvitraṁ | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | dōṣē raktāśritē raktaṁ tāmraṁ māṁsasamāśritē| <br /> | |
| + | śvētaṁ mēdaḥśritē śvitraṁ guru taccōttarōttaram||174|| <br /> | ||
| − | + | dAruNaM cAruNaM [1] shvitraM kilAsaM nAmabhistribhiH| <br /> | |
| − | + | vij~jeyaM trividhaM tacca [2] tridoShaM prAyashashca tat||173|| <br /> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | dAruNaM cAruNaM [1] shvitraM kilAsaM nAmabhistribhiH| | ||
| − | vij~jeyaM trividhaM tacca [2] tridoShaM prAyashashca tat||173|| | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | doShe raktAshrite raktaM tAmraM mAMsasamAshrite| <br /> | |
| + | shvetaM medaHshrite shvitraM guru taccottarottaram||174|| <br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| − | + | ''Dāruṇa, chāruṇa,'' and ''kilāsa'' are the various synonyms for ''śvitrā''. It is of 3 types and generally all the ''tridosha'' are involved. If the ''[[dosha]]'' responsible for ''śvitrā'' are seated in the ''[[rakta dhatu]]'' then the color of hypo-pigmentation is red. It is copper-colored if ''[[dosha]]'' are seated in ''[[mamsa dhatu]]'' and whitish in color if located in ''[[meda dhatu]]''. The subsequent ones are more difficult to treat than earlier ones.[173-174] | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | === Prognosis of vitiligo === | |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | यत् परस्परतोऽभिन्नं बहु यद्रक्तलोमवत्| <br /> | |
| + | यच्च वर्षगणोत्पन्नं तच्छ्वित्रं नैव सिध्यति||१७५|| <br /> | ||
| − | + | अरक्तलोम तनु यत् पाण्डु नातिचिरोत्थितम्| <br /> | |
| − | + | मध्यावकाशे चोच्छूनं श्वित्रं तत्साध्यमुच्यते||१७६||<br /> | |
| − | + | <div class="mw-collapsible-content"> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | yat parasparatō'bhinnaṁ bahu yadraktalōmavat| <br /> | |
| + | yacca varṣagaṇōtpannaṁ tacchvitraṁ naiva sidhyati||175|| <br /> | ||
| − | + | araktalōma tanu yat pāṇḍu nāticirōtthitam| <br /> | |
| − | + | madhyāvakāśē cōcchūnaṁ śvitraṁ tatsādhyamucyatē||176||<br /> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | yat parasparato~abhinnaM bahu yadraktalomavat| <br /> | |
| − | + | yacca varShagaNotpannaM tacchvitraM naiva sidhyati||175|| <br /> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | araktaloma tanu yat pANDu nAticirotthitam| <br /> | |
| − | + | madhyAvakAshe cocchUnaM shvitraM tatsAdhyamucyate||176||<br /> | |
| − | + | </div></div> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | If the patches are conjoined together and are more in number, if the body hair above the patches are red in color and if the disease is more than one year old. Such ''śvitrā'' never gets cured. If body hair over the patches is not red if skin is thin and pale in color. The disease, if is not old, space between patches is elevated then such ''śvitrā'' is ''sādhya'' (curable). [175-176] | |
| − | |||
| − | === | + | === Meta-physical causes of ''kilasa'' === |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | वचांस्यतथ्यानि कृतघ्नभावो निन्दा सुराणां [१] गुरुधर्षणं च| <br /> | |
| − | + | पापक्रिया पूर्वकृतं च कर्म हेतुः किलासस्य विरोधि चान्नम्||१७७||<br /> | |
| − | + | <div class="mw-collapsible-content"> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | vacāṁsyatathyāni kr̥taghnabhāvō nindā surāṇāṁ [1] gurudharṣaṇaṁ ca| <br /> | |
| + | pāpakriyā pūrvakr̥taṁ ca karma hētuḥ kilāsasya virōdhi cānnam||177||<br /> | ||
| − | + | vacAMsyatathyAni kRutaghnabhAvo nindA surANAM [1] gurudharShaNaM ca| <br /> | |
| + | pApakriyA pUrvakRutaM ca karma hetuH kilAsasya virodhi cAnnam||177||<br /> | ||
| + | </div></div> | ||
| − | + | Untruthfulness, ungratefulness, no respect for the gods, disrespect for the peers (guru), sinful acts, and misdeeds of past life and intake of mutually contradictory food are the causes for ''śvitrā''.[177] | |
| − | |||
| − | |||
| − | ( | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | === | + | === Summary === |
| + | <div class="mw-collapsible mw-collapsed"> | ||
| − | + | तत्र श्लोकाः- <br /> | |
| − | + | हेतुर्द्रव्यं लिङ्गं विविधं ये येषु चाधिका दोषाः| <br /> | |
| + | कुष्ठेषु दोषलिङ्गं समासतो दोषनिर्देशः||१७८|| <br /> | ||
| − | + | साध्यमसाध्यं कृच्छ्रं कुष्ठं कुष्ठापहाश्च ये योगाः| <br /> | |
| + | सिद्धाः किलासहेतुर्लिङ्गं गुरुलाघवं तथा शान्तिः||१७९|| <br /> | ||
| − | + | इति सङ्ग्रहः प्रणीतो महर्षिणा कुष्ठनाशनेऽध्याये| <br /> | |
| − | + | स्मृतिबुद्धिवर्घनार्थं शिष्याय हुताशवेशाय||१८०||<br /> | |
| − | + | <div class="mw-collapsible-content"> | |
| − | |||
| − | |||
| − | + | tatra ślōkāḥ- <br /> | |
| + | |||
| + | hēturdravyaṁ liṅgaṁ vividhaṁ yē yēṣu cādhikā dōṣāḥ| <br /> | ||
| + | kuṣṭhēṣu dōṣaliṅgaṁ samāsatō dōṣanirdēśaḥ||178|| <br /> | ||
| − | + | sādhyamasādhyaṁ kr̥cchraṁ kuṣṭhaṁ kuṣṭhāpahāśca yē yōgāḥ| <br /> | |
| + | siddhāḥ kilāsahēturliṅgaṁ gurulāghavaṁ tathā śāntiḥ||179|| <br /> | ||
| + | |||
| + | iti saṅgrahaḥ praṇītō maharṣiṇā kuṣṭhanāśanē'dhyāyē| <br /> | ||
| + | smr̥tibuddhivarghanārthaṁ śiṣyāya hutāśavēśāya||180||<br /> | ||
| + | |||
| + | tatra shlokAH- <br /> | ||
| + | |||
| + | heturdravyaM li~ggaM vividhaM ye yeShu cAdhikA doShAH| <br /> | ||
| + | kuShTheShu doShali~ggaM samAsato doShanirdeshaH||178|| <br /> | ||
| − | + | sAdhyamasAdhyaM kRucchraM kuShThaM kuShThApahAshca ye yogAH| <br /> | |
| + | siddhAH kilAsaheturli~ggaM gurulAghavaM tathA shAntiH||179|| <br /> | ||
| − | + | iti sa~ggrahaH praNIto maharShiNA kuShThanAshane~adhyAye| <br /> | |
| − | + | smRutibuddhivarghanArthaM shiShyAya hutAshaveshAya||180||<br /> | |
| + | </div></div> | ||
| − | + | Etiology, ''dravya'' (''tridosha, [[rasa]], [[rakta]], [[mamsa]], ambu''), various signs and symptoms, predominance of ''[[dosha]]'' in various ''kushtha'' and symptoms as per type of vitiated ''[[dosha]],'' curable and difficult to cure types of ''kushtha,'' preparation useful in ''kushtha''. Similarly etiology, symptoms, curable and incurable symptoms and treatment of ''śvitrā'' have been explained. | |
| − | + | The above detailed description has been given by Lord Punarvasu with a view of sharpening the memory and intellect of disciple Agnivesha. | |
| − | |||
| − | == | + | == Tattva Vimarsha (Fundamental Principles) == |
| − | + | *Important etiological factors for skin diseases include: Diet and beverages with antagonistic properties, excess intake of liquid, unctuous, heavy to digest food, suppression of natural urges specially that of emesis, excess exercise, exposure to excess heat, excessive eating, quick change in environmental temperature, inappropriate follow up of purification procedures, eating new grains, curd, fish, sesame, excessive salty and sour food, black gram, radish, milk, sugar products, following daytime sleep, and bad thoughts and deeds towards venerable people. | |
| + | *These factors vitiate water component of skin, blood, muscular layer and other layers of skin and localize three ''[[dosha]]'' in the skin to cause ''kushtha'', layer by layer. | ||
| + | *Variable skin manifestations of ''kushtha'' depend upon degree of involvement of three vitiated ''[[dosha]]'' and their effect on four ''[[dhatu]]s'' i.e. ''[[rasa]], [[rakta]], [[mamsa]]'' and ''lasika''. | ||
| + | *With involvement of first and second layer, prodromal symptoms appear. Third and fourth layer involvement results in minor ''kushtha''. Fifth and sixth layer involvement causes ''mahakushtha''. | ||
| + | *Dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color are manifestation of ''[[vata dosha]]''. Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts are the symptoms caused by predominance of ''[[pitta dosha]]''. ''[[Kapha dosha]]'' is responsible for symptoms like whitish discoloration, cold in touch, pruritus, non-progressive / slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness are presented along with maggot’s formation and stickiness like symptoms. | ||
| + | *Different degree of ''doshic'' involvement determines the color, shape, size, symptoms and discharge from the lesions. The treatment differs as per dominance of ''[[dosha]]''. | ||
| − | ===== | + | {| class="wikitable" style="text-align: center; |
| + | |- | ||
| + | ! scope="col"| S.No | ||
| + | ! scope="col"| ''Dosha'' | ||
| + | ! scope="col"| Predominant Sign | ||
| + | ! scope="col"| Treatment Principle | ||
| + | |- | ||
| + | | 1 | ||
| + | | ''[[Vata]]'' | ||
| + | | Dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color | ||
| + | |Ghee | ||
| + | |- | ||
| + | | 2 | ||
| + | | ''[[Pitta]]'' | ||
| + | | Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts | ||
| + | | ''[[Virechana]]'' (therapeutic purgation), ''[[raktamokshana]]'' (bloodletting) | ||
| + | |- | ||
| + | | 3 | ||
| + | | ''[[Kapha]]'' | ||
| + | | Whitish discolouration, cold in touch, pruritus, non-progressive/ slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness, stickiness, maggot infestation | ||
| + | | ''[[Vamana]]'' (therapeutic emesis) | ||
| + | |} | ||
| + | *If all symptoms appear simultaneously, then the ''kushtha'' is untreatable. Similarly, immune-compromised patients and those suffering from morbid thirst, burning sensation, loss of digestive power and lesions have maggots then the prognosis is bad. ''[[Vata kapha]]'' dominant and single ''[[dosha]]'' predominated ''kushtha'' are easily curable. Whereas ''[[kapha]] [[pitta]]'' and ''[[vata]] [[pitta]]'' dominated ''kushtha'' are ''kricchra sadhya'' i.e. curable with difficulty. | ||
| + | *If the skin lesion is small, then ''prachchanna'' (bloodletting by rubbing with coarse device) should be done. If the skin lesions are large and spread all over body, ''siravyadha'' (venesection) should be done for bloodletting. | ||
| + | *Frequent body purification procedures are needed in treatment of skin diseases. The treatment includes internal purification in the form of therapeutic emesis, purgation etc. and external purification in the form of local applications of ''lepa'' of purifying herbs. | ||
| + | *''Shwitra'' may be caused by meta-physical causes like sinful deeds and those in previous life. | ||
| + | *Therapeutic purgation is main principle of management in ''shwitra'' (vitiligo). | ||
| + | *Exposure to sunlight is one of the treatments of ''shwitra''. | ||
| − | + | == Vidhi Vimarsha (Applied Inferences ) == | |
| − | |||
| − | + | In the context of ''kushtha'', [[Ayurveda]] acknowledges that the human skin consists of six layers, and each layer is seat of specific type of gradually progressing ''kushtha'': | |
| + | #First layer ''udakadhara'', external most layer is responsible for water metabolism. Initial pathology of minor types of ''kushtha'' starts with excessive sweating/ discoloration/itching swelling/ altered tactile sense in prodromal stage of ''kushtha'' indicative of impairment of water metabolism. This layer may be correlated with stratum corneum. | ||
| + | #Second layer is ''asragdhara'', which contains the blood metabolites and impurities of blood trigger the pathology of ''kushtha'' and manifest as –bluish black, red, rashes/ pricking pains/ and ulceration. This layer may be correlated with stratum lucidum, | ||
| + | #The third layer of skin is the seat of ''sidhma'' and ''kilas kushtha''.The third layer may be correlated with stratum granulosum. | ||
| + | #The fourth layer is seat of ''dadru'' and ''krushtha''. The fourth layer may be correlated with stratum germinosum (combination of spinosum and basale layers), | ||
| + | #The fifth layer of skin is seat of ''makushtha'' and severe dermal pathologies. The fifth layer may be correlated with papillary layer. | ||
| + | #The sixth layer is the seat of most severe ''mahakushtha'', which are incurable. The sixth layer may be compared with reticular layer.(Ch. Sharira 7/4) | ||
| − | ===== 1.Eka | + | === Patho-physiology of ''kushtha'' === |
| + | |||
| + | ==== 1. ''Kapāla kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | It is ''rūkṣa, paruṣa, khara'' in nature which signifies the increase of ''rūkṣa, khara guna'' at the level of skin. Roughness, dryness increases when there is destruction of sweat glands (''dusti'' of ''ambu [[dhatu]]''), decrease in essential fatty acids (reduce ''snigdhata'' of ''[[meda]]'', in turn, of ''[[kapha]]''), proliferation of keratinocytes. Primary lesion manifest in the form of dry, rough and blackish brownish color. Secondary lesion includes loss of sensation (due to degeneration of nerve endings or less nutrition to the nerve tissue due to atherosclerosis or reduce blood supply) severe pricking pain (''nistoda'') itching, burning sensation and pustular presentation. Thus conditions of non erythematous eczema, keratosis, atrophic actinic keratosis, non hypertrophic keratosis, seborrhic conditions can be understood in ''kapāla kushtha''. | ||
| + | |||
| + | ==== 2. ''Udumbara kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | It is ''[[pitta]]'' dominated ''kushtha''. Hyper-pigmentation, increased vaso-congestion, burning, pain and pus formation are the symptoms and signs. | ||
| + | |||
| + | Primary lesion manifests as red in color associated with pus, burning sensation caused mainly due to ''[[pitta]]'' and ''[[rakta]]''. ''Ushna'' and ''tikshna [[guna]]'' is responsible for the same. | ||
| + | |||
| + | Secondary lesion includes ''kleda, kotha,'' body hair attains brownish color, excessive secretion due to ''sasneha, sara'' and ''drava [[guna]]'' of ''[[pitta]]'' and ''[[rakta]]''. | ||
| + | |||
| + | The infectious and inflammatory phase can be explained thus: | ||
| + | |||
| + | Increased flow of inflammatory factors causes rise in temperature, redness and burning sensation. Eczema is inflammation of the skin. It is characterized by erythematous, vesicular, weeping, itchy and crusting patches. The condition is caused by dysfunctional interplay between the immune system and skin. | ||
| + | |||
| + | Dyshidrosis, discoid eczema, venous eczema, dermatitis herpetiformis, autoeczematization, eczema overlaid by viral infections can be understood under ''udumbara kushtha''. | ||
| + | |||
| + | ==== 3. ''Mandala kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | It is predominated by ''[[kapha dosha]]''. The ''sthira, snigdha [[guna]]'' brings about ''sthirata'' and ''snigdhata'' to the ''kushtha''. | ||
| + | |||
| + | Therefore the lesion is granulomatous in presentation. The early and indeterminate leprosy , especially lepromatous leprosy, is a skin condition consisting of pale macules. It results from failure of Th1 cell activation which is necessary to eradicate the mycobacteria. In Lepromatous Leprosy Th2 response is turned on and because of reciprocal inhibition the cell mediated response is depressed. | ||
| + | |||
| + | ==== 4. ''Rishyajivha kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | It is dominated by ''[[vata]]'' and ''[[pitta dosha]]''. ''[[Vata dosha]]'' brings roughness, pain whereas [[pitta]] is responsible for the discoloration, burning sensation whereas both the ''[[dosha]]'' are responsible for ''ashugati'' and ''samuthana''. | ||
| + | |||
| + | Thus inflammatory and degenerative changes dominate the condition. Pathogenesis involving infectious origin or allergic origin may be included. Diseases such as Lyme disease may be included. Expanding redness known as ''erythema migrans'' begins at the site of bite after a period of one week. There is no much itching i.e. ''alpa kandu'' but the rash is red and warm but generally painless. | ||
| + | |||
| + | Classically the innermost portion remain darker red and becomes indurated (is thicker and firmer). | ||
| + | |||
| + | ==== 5. ''Pundarika kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | It is dominated by ''[[pitta]]'' and ''[[kapha]]''. ''[[Pitta]]'' is responsible for redness, burning sensation, ''pāka'' (..), pus formation whereas ''[[kapha]]'' is responsible for whitish nature, itching and ''kr̥mi''. | ||
| + | |||
| + | Primary lesion manifest as ''rakta rāji sirā santata utsedavanti'' i.e. vessel are inflamed and are palpable. Systemic vasculitis may affect the skin and vascular damage may be the main feature in several skin diseases. The histological features that are common are:- Vessel wall damage , red cell extravasation, and invasion of inflammatory cells into vessel walls. | ||
| + | |||
| + | ==== 6. ''Sidhma kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | It is dominated by ''[[vata]] [[kapha]] [[dosha]]'', fine powder falls after scratching and resembles color similar to flower of ''alābū''. The specialty of disease is that it is mainly seen in ''urabhāga'' i.e. trunk. ''Tinea versicolar'' is a condition characterized by a skin eruption on the trunk and proximal extremity. The symptoms of this condition include; fine scaling of the skin producing a very superficial ash like scale. Pale (''sveta''), dark tan (''arun''), pink in color (''shukla rakta avabhasani'') with a reddish undertone (''tamra'') that can darken when the patient is overheated, such as in a hot shower or during/ after exercise, tanning typically makes the affected areas contrast more starkly with the surrounding skin leading to sharp borders. In people with dark skin tones, pigmentary changes such as hypo-pigmentation (loss of color) are common while in those with lighter skin color hyper-pigmentattion (increase in skin color) is more common. The yeast is thought to feed on skin oils (lipids) as well as dead skin cells. | ||
| + | |||
| + | ==== 7.''Kakanaka kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | It is predominated by all the three ''[[dosha]]''. Thus symptoms of all three [[dosha]] are observed. The presentation is similar to ''gunja'' i.e bright red with black spot. In [[Nidana Sthana]], it has been explained to be of different colors and it is ''asadhya''. | ||
| + | |||
| + | Squamous cell carcinoma or squamous cell cancer or epidermoid carcinoma or squamous cell epithelioma is a cancer of a kind of epithelial cell, the squamous cell. These cells are the main part of the epidermis of the skin, and this cancer is one of the major forms of the skin cancer. However, squamous cells also occur in the lining of the digestive tract, lungs and other areas of body and squamous cell carcinoma occurs as a form of cancer in diverse tissue such as lips, mouth, esophagus, urinary bladder, prostrate, lung, vagina and cervix. Despite sharing the name squamous cell carcinoma there may be tremendous differences in presenting symptoms, natural history, prognosis and response to treatment. It arises from the uncontrolled multiplication of cells of epithelium, or cells showing particular cytological or tissue architectural characteristic of squamous cell differentiation, such as the presence of keratin, tonofilament bundles or dermosomes structures involved in cell to cell adhesion. This non melanoma skin cancer may appear as a firm red nodule, a scaly growth that bleeds or develops a crust or a sore that does not heal. | ||
| + | |||
| + | ==== Minor ''kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | ==== 1.''Eka kushtha'' ==== | ||
| + | |||
| + | It is a skin disease caused due to ''[[vata]] [[kapha]]'' predominance. As discussed previously ''[[vata dosha]]'' is responsible for the degenerative or destructive changes whereas ''[[kapha]]'' is responsible for obstructive changes. | ||
| + | |||
| + | ''Aswēdana'' (Anhidrosis) may be caused by destruction of sweat glands and or integumetary system it may be due to autoimmune process or infection or anhidrosis may be due to obstruction (''[[kapha]]'') in the outlet or blood supply as in micro-angiopathy. | ||
| + | |||
| + | Stimulation of acetylcholine and further ionic changes caused thereafter are responsible for sweating. Lack of such impulse also causes reduced sweating. ''Astanga Sangrahakara'' has explained role of ''vyana vāyu'' in ''sweda'' which when hampered leads to anhidrosis. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
Anhidrosis can occur as an isolated condition or as part of a group of symptoms associated with other diseases. Anhidrosis can also occur after skin has been injured, because sweat glands are clogged or obstructed, as an inherited defect, or as a side effect of medication. | Anhidrosis can occur as an isolated condition or as part of a group of symptoms associated with other diseases. Anhidrosis can also occur after skin has been injured, because sweat glands are clogged or obstructed, as an inherited defect, or as a side effect of medication. | ||
| + | |||
Reduced sweating increases dryness of skin which is presented as rough, scaly or flaky skin. The word ichthyosis comes from ancient Greek where ichthys means fish. All types of ichthyosis have dry, thickened scaly or flaky skin. | Reduced sweating increases dryness of skin which is presented as rough, scaly or flaky skin. The word ichthyosis comes from ancient Greek where ichthys means fish. All types of ichthyosis have dry, thickened scaly or flaky skin. | ||
| − | |||
| − | + | ''Ichthyosis vulgaris'' is a skin condition that causes dry, dead skin cells to accumulate in patches on the surface of skin. It is also known as “fish scale disease” because the dead skin accumulates in a similar pattern to a fish scale. | |
| + | |||
| + | ==== 2. ''Charmakhya'' ==== | ||
| − | Skin is similar to elephant (pachyderms) and thick is nature pachys means thick and derma means skin. | + | Skin is similar to elephant (pachyderms) and thick is nature ''pachys'' means thick and ''derma'' means skin. |
The main symptom is skin getting thick thus disease like scleroderma, onchocerciasis, harlequin ichthyosis etc can be considered in this group. | The main symptom is skin getting thick thus disease like scleroderma, onchocerciasis, harlequin ichthyosis etc can be considered in this group. | ||
| Line 2,295: | Line 2,734: | ||
Research shows that in diabetic patient thickness of skin is observed reason being collagen bundles become large, disorganized and separated by clear spaces. Small amount of acid mucopolysachrides may be present in upper reticular dermis. Presence of active fibroblast and extensive collagen polymerization in the rough endoplasisic reticulam may be the pathogenesis for thick skin. | Research shows that in diabetic patient thickness of skin is observed reason being collagen bundles become large, disorganized and separated by clear spaces. Small amount of acid mucopolysachrides may be present in upper reticular dermis. Presence of active fibroblast and extensive collagen polymerization in the rough endoplasisic reticulam may be the pathogenesis for thick skin. | ||
| − | Calcium deposition may also be cause for tough and thick skin. Rūkṣata, kharata, guna of | + | Calcium deposition may also be cause for tough and thick skin. ''Rūkṣata, kharata, [[guna]]'' of ''[[vata]]'' and ''shita [[guna]]'' of ''[[vata]]'' and ''[[kapha]]'' along with increase of ''guruta, manda'' and ''sthira [[guna]]'' of ''[[kapha]]'' contribute to thickening of skin. ''Khara'' is also property of ''[[asthi dhatu]]'' which is generated by interplay between ''[[prithvi]], [[agni]]'' and ''[[vayu]]''. Here calcium is representative of ''[[prithvi mahabhuta]]''. So ''[[prithvi mahabhuta]] bhuyista āhara'' or increased ''parthivagni'' can lead to increased absorption of calcium from gastrointestinal tract. |
| + | |||
| + | ==== 3. ''Kitibha kushtha'' ==== | ||
| − | + | Skin diseases in which process of tissue granulation takes place is ''Kitibha kushtha''. When this process takes abnormally ''Kitibha kushtha'' is formed. It may take place in psoriasis, lichen planus, lichen sclerosis. | |
| − | + | Granulation tissue appearance is light red or dark pink in color (''śyāva''), being perfused with new capillary loops or buds granular in appearance. Formation of extracellular matrix gives it hard touch and abnormal productions of skin cells (especially during wound repair) leading to overabundance of skin cells. Premature maturation of keratinocytes induced by an inflammatory cascade in the dermis also contributes for the same. | |
| − | Granulation tissue appearance is light red or dark pink in | ||
| − | + | ''[[Vata]], [[rakta]], [[mamsa]], [[kapha]]''- all take part in healing of wound but whenever abnormality at the level of these factors takes place granulation process is hampered which gives the ''kiṇakharasparśa''. | |
| − | + | ==== 4. ''Vaipadika kushtha'' ==== | |
Skin fissure is a cutaneous condition in which there is a linear like cleavage of skin, sometimes defined as extending into the dermis. Skin dryness is the cause. | Skin fissure is a cutaneous condition in which there is a linear like cleavage of skin, sometimes defined as extending into the dermis. Skin dryness is the cause. | ||
| Line 2,311: | Line 2,751: | ||
Healthy skin has slightly acidic pH, exposure to substances with an alkaline pH such as many commercial cleansers and hand soaps also contribute to interruptions of skin integrity. Once the skin integrity is disturbed, a homeostatic repair mechanism is stimulated that causes the rapid repair of barrier function. Continued exposure to alkaline substances will slow down repair by inhibiting normal skin acidity when there is continued exposure to unfavourable environmental factors. | Healthy skin has slightly acidic pH, exposure to substances with an alkaline pH such as many commercial cleansers and hand soaps also contribute to interruptions of skin integrity. Once the skin integrity is disturbed, a homeostatic repair mechanism is stimulated that causes the rapid repair of barrier function. Continued exposure to alkaline substances will slow down repair by inhibiting normal skin acidity when there is continued exposure to unfavourable environmental factors. | ||
| + | |||
Anhidrosis, Dermatitis, Diabetic neuropathy, Eczema, Hypothyroidism, Psoriasis, cold weather, excessive exposure to hot water, detergent chemicals and low humidity can cause cracked skin. | Anhidrosis, Dermatitis, Diabetic neuropathy, Eczema, Hypothyroidism, Psoriasis, cold weather, excessive exposure to hot water, detergent chemicals and low humidity can cause cracked skin. | ||
| − | ==== | + | ==== 5.''Alasaka kushtha'' ==== |
| + | |||
| + | ''Ganda'' here means nodular growth. Chronic and repetitive scratching, picking or rubbing may result in permanent changes to the skin, including nodular lichenification (''ganda''), hyperkeratosis, hyperpigmentation (''rāga'') and skin thickening. | ||
| + | |||
| + | Nodular prurigo cause is unknown. It is uncertain whether scratching leads to lumps, or if the lumps appear before they are scratched. The reason for the lumps, the inflamation and the increased activity and size of nerves in the skin is under investigation but remains unknown. | ||
| − | |||
| − | |||
Prurigo nodularis, Hyde’s diseases, picker nodules, lichen corneus obtusus, nodular lichen simplex chronicus, nodular neurodematitis circumscripta are various synonyms. The constant scratching leads to development of discrete, excoriated nodular hyperpigmented / purpuric lesion with crusted or scaly surfaces. | Prurigo nodularis, Hyde’s diseases, picker nodules, lichen corneus obtusus, nodular lichen simplex chronicus, nodular neurodematitis circumscripta are various synonyms. The constant scratching leads to development of discrete, excoriated nodular hyperpigmented / purpuric lesion with crusted or scaly surfaces. | ||
| − | The wart like plaque may be observed in | + | The wart like plaque may be observed in dermatosis neglecta; an skin condition in which accumulation of sebum, keratin, sweat, dirt and debris lead to localized patch of skin. Dryness is the main cause for the above pathogenesis and role of [[vata]] and [[kapha]] in causing dryness is already been discussed. |
| − | ==== | + | ==== 6.''Vichārchikā''==== |
| − | It is | + | It is caused by ''[[kapha]]'' dominated condition. ''[[Kapha]]'' by its ''snigdha, guru, mridu'' and ''sheeta [[guna]]'' when increased above normal condition it leads to obstructive changes at the integumentary system. Reduced blood supply causes blackish brown discoloration. Further obstructive changes reduce the local immunity and give a chance for dermatophytes to penetrate the skin barrier. It results in eruptions and thereby causing excessive exudation. Secondary infection and reduced blood supply is cause for pruritus. It can be compared with wet eczema. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | Table 2. Comparison of Ksudhra kustha with its Modern resemblance: | |
| − | Principal treatment modalities | + | {| class="wikitable" style="text-align: center; |
| − | Principal drugs | + | |- |
| − | Medicines:( | + | ! scope="col"| S.No |
| − | Type Kalpa | + | ! scope="col"| Type of ''Kushtha'' |
| − | Vata dominant (Kapala) Swatambhu guggulu | + | ! scope="col"| Modern Medicine equivalent |
| − | + | |- | |
| − | Pitta dominant | + | | 1 |
| − | (Audumbara) Tala bhasma mixture 120-250 mg During | + | | ''Eka Kushtha'' |
| − | + | | Ichthyosis vulgaris, psoriasis | |
| − | + | |- | |
| − | Vata-Pitta dominant ( | + | | 2 |
| − | + | | ''Kitibha Kushtha'' | |
| − | Kapha-pittaja (pundarika) | + | | scleroderma, onchocerciasis, harlequin ichthyosis |
| − | Vata | + | |- |
| − | Tridoshaja (Kakanaka) As per dosha dominance | + | | 3 |
| − | Vicharchika | + | | ''Charmakhya Kushtha'' |
| − | Vaipadika and Alasaka | + | | psoriasis, lichen planus, lichen sclerosis |
| − | Dadru-Charmadala and Pama-Kachchu –shataru | + | |- |
| − | + | | 4 | |
| − | + | | ''Vaipadika Kushtha'' | |
| − | Eka kushtha- charma kushtha –kitibha | + | | Anhidrosis, Dermatitis, Diabetic neuropathy, Eczema, Hypothyroidism, Psoriasis, cold weather, excessive exposure to hot water, detergent chemicals and low humidity can cause skin fissure, palm and sole psoriasis |
| − | Shwitra | + | |- |
| − | + | | 5 | |
| − | + | | ''Alasaka Kushtha'' | |
| − | + | | Nodular prurigo, Dermatosis neglecta | |
| + | |- | ||
| + | | 6 | ||
| + | | ''Dadru Kushtha'' | ||
| + | | Tinea corpora or ringworm of the body, Tinea faciei or Facial Ringworm, Tinea Capitis Or Blackdot Ringworm, Tinea Capitis or Scalp Ringworm, Tinea Manuum or Ringworm of the Hands, Onychomycosis, Tines Unguium or Ringworm of the nail, Impetigo, Moccasin type of Tinea Pedis | ||
| + | |- | ||
| + | | 7 | ||
| + | | ''Charmadala Kushtha'' | ||
| + | | Pre ulcerative phase of Ecthyma, Interdigital type of tinea pedis (athlete’s foot) | ||
| + | |- | ||
| + | | 8 | ||
| + | | ''Visphota Kushtha'' | ||
| + | | Bullous Impetigo, Vesicular type of tinea pedis (athlete’s foot), Folliculitis, Malassezia folliculitis, Eosinophilic folliculitis | ||
| + | |- | ||
| + | | 9 | ||
| + | | ''Pama Kushtha'' | ||
| + | | Scabies | ||
| + | |- | ||
| + | | 10 | ||
| + | | ''Sataru Kushtha'' | ||
| + | | Furuncle | ||
| + | |- | ||
| + | | 11 | ||
| + | | ''Vicharchika Kushtha'' | ||
| + | | Wet eczema | ||
| + | |} | ||
| + | |||
| + | ===Current clinical management of skin diseases=== | ||
| + | |||
| + | ====Principal treatment modalities==== | ||
| + | |||
| + | #Internal and external application of sneha (medicated ghee or oil) | ||
| + | #[[Shodhana]] (purification therapies) | ||
| + | #[[Raktamokshana]] (blood letting) | ||
| + | |||
| + | ====Principal drugs==== | ||
| + | |||
| + | #Gandhaka (sulphur) | ||
| + | #Nimba | ||
| + | #Bakuchi | ||
| + | #Hartal | ||
| + | #Haridra | ||
| + | #Manjishtha | ||
| + | #Khadira | ||
| + | #Sariva | ||
| + | #Patol | ||
| + | #Lodhra | ||
| + | |||
| + | Medicines:( Referred from Chikitsa Pradipa): | ||
| + | {| class="wikitable" style="text-align: center; | ||
| + | |- | ||
| + | ! scope="col"| Type | ||
| + | ! scope="col"| ''Kalpa'' | ||
| + | ! scope="col"| Dose | ||
| + | ! scope="col"| Time | ||
| + | ! scope="col"| Anupama | ||
| + | |- | ||
| + | | ''[[Vata]]'' dominant (''Kapala'') | ||
| + | | ''Swatambhu guggulu'' | ||
| + | | 500-1000 mg | ||
| + | | Between Meals | ||
| + | | Ghee + Honey | ||
| + | |- | ||
| + | | | ||
| + | | ''Haratal Bhasma'' | ||
| + | | 60-120 mg | ||
| + | | After Meals | ||
| + | | Ghee + Sugar | ||
| + | |- | ||
| + | | ''[[Pitta]]'' dominant(''Audumbara'') | ||
| + | | ''Tala bhasma'' mixture | ||
| + | | 120-250 mg | ||
| + | | During Meals | ||
| + | | Ghee + Sugar | ||
| + | |- | ||
| + | | | ||
| + | | ''Karavira Twak'' powder | ||
| + | | 30 - 60 mg | ||
| + | | After Meals | ||
| + | | Ghee + Honey | ||
| + | |- | ||
| + | | ''[[Vata]]- [[Pitta]]'' dominant(''Rishyajivha'') | ||
| + | | ''Sarvangasundari vati'' | ||
| + | | 500-1000 mg | ||
| + | | Between Meals | ||
| + | | Ghee + Sugar | ||
| + | |- | ||
| + | | | ||
| + | | ''Katu kapittha'' oil | ||
| + | | 5-20 drops | ||
| + | | Before Meals | ||
| + | | Ghee + Sugar | ||
| + | |- | ||
| + | | ''Kapha-pittaja'' (''pundarika'') | ||
| + | | As per ''[[dosha]]'' dominance | ||
| + | | | ||
| + | | | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | | ''[[Vata]] [[Kapha]]ja'' (''Sidhma'') | ||
| + | | As per ''[[dosha]]'' dominance | ||
| + | | | ||
| + | | | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | | ''Tridoshaja'' (''Kakanaka'') | ||
| + | | As per ''[[dosha]]'' dominance | ||
| + | | | ||
| + | | | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | | ''Vicharchika'' | ||
| + | | ''Aarogya'' mixture | ||
| + | | 500-1000 mg | ||
| + | | Between meals | ||
| + | | ''Khadirarishta'' | ||
| + | |- | ||
| + | | ''Vaipadika'' and ''Alasaka'' | ||
| + | | ''Swayambhu guggulu'' | ||
| + | | 250-500 mg | ||
| + | | After meals | ||
| + | | ''Khadirarishta'' | ||
| + | |- | ||
| + | | ''Dadru-Charmadala'' and ''Pama-Kachchu –shataru'' | ||
| + | | ''Aarogya'' mixture | ||
| + | | 500-1000 mg | ||
| + | | Between meals | ||
| + | | ''Manjishthadi kwatha'' | ||
| + | |- | ||
| + | | | ||
| + | | ''Nimba-gandhaka churna'' | ||
| + | | 350-750 mg | ||
| + | | Between meals | ||
| + | | Ghee + sugar | ||
| + | |- | ||
| + | | | ||
| + | | ''Gandhaka druti'' | ||
| + | | 2-5 drops | ||
| + | | Between meals | ||
| + | | Milk | ||
| + | |- | ||
| + | | ''Eka kushtha- charma kushtha –kitibha'' | ||
| + | | ''Gandhaka rasayana'' | ||
| + | | 250-500 mg | ||
| + | | After meals | ||
| + | | Ghee + sugar | ||
| + | |- | ||
| + | | ''Shwitra'' | ||
| + | | ''Aarogyavardhini'' | ||
| + | | 250-500 mg | ||
| + | | After meals | ||
| + | | Ghee + sugar | ||
| + | |- | ||
| + | | | ||
| + | | ''Karavira mula twak'' powder | ||
| + | | 30-60 mg | ||
| + | | After meals | ||
| + | | Ghee + sugar | ||
| + | |- | ||
| + | | | ||
| + | | ''Bakuchi'' seed powder | ||
| + | | 750-1500 mg | ||
| + | | After meals | ||
| + | | ''Khadira'' + ''Aamalaki kashaya'' | ||
| + | |- | ||
| + | | | ||
| + | | ''Sarvanga sundari vati'' | ||
| + | | 500 -1000 mg | ||
| + | | After meals | ||
| + | | Ghee | ||
| + | |} | ||
| + | |||
| + | === Related links === | ||
| + | |||
| + | # [[Matrashiteeya Adhyaya]] Verse 29-32. | ||
| + | # [[Naveganadharaniya Adhyaya]] Verse 38. | ||
| + | # [[Kiyanta Shiraseeya Adhyaya]] Verse 65. | ||
| + | # [[Vidhishonitiya Adhyaya]] Verse 9. | ||
| + | # [[Atreyabhadrakapyiya Adhyaya]] Verse 43. | ||
| + | # [[Atreyabhadrakapyiya Adhyaya]] Verse 81 Chakrapani. | ||
| + | # [[Atreyabhadrakapyiya Adhyaya]] Verse 85 Chakrapani. | ||
| + | # [[Annapanavidhi Adhyaya]] Verse 24. | ||
| + | # [[Annapanavidhi Adhyaya]] Verse 30. | ||
| + | # [[Annapanavidhi Adhyaya]] Verse 238. | ||
| + | # [[ Prameha Nidana]] Verse 3. | ||
| + | # [[Kushtha Nidana]] Verse 4 . | ||
| + | # [[Rogabhishagjitiya Vimana]] Verse 103. | ||
| + | # [[Rogabhishagjitiya Vimana]] Verse 06. | ||
| + | # [[Sharira Sankhya Sharira]] Verse 4 | ||
| + | # [[Jwara Chikitsa]] Verse 285,286. | ||
| + | # [[Grahani Chikitsa]] verse 35. | ||
| + | # [[Vatavyadhi Chikitsa]] Verse 226. | ||
| + | # [[Phalamatra Siddhi ]] Verse 12. | ||
=== Further reading === | === Further reading === | ||
| − | + | ||
#Adrienne Santos-Longhurst Type 2 Diabetes and Skin Health published Published on September 8, 2014, http://www.healthline.com/health/type-2-diabetes/skin-problems | #Adrienne Santos-Longhurst Type 2 Diabetes and Skin Health published Published on September 8, 2014, http://www.healthline.com/health/type-2-diabetes/skin-problems | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
#Su.Ni.5/30, Susruta Samhita Of Susruta edited by Yadavji Trikamji Acharya- Chaukhamba Orientalia, Varanasi- 6th Edition. | #Su.Ni.5/30, Susruta Samhita Of Susruta edited by Yadavji Trikamji Acharya- Chaukhamba Orientalia, Varanasi- 6th Edition. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
#Guerra L, Dellambra E, Brescia S, Raskovic D, Vitiligo: pathogenetic hypotheses and targets for current therapies, 2007 [PubMed] | #Guerra L, Dellambra E, Brescia S, Raskovic D, Vitiligo: pathogenetic hypotheses and targets for current therapies, 2007 [PubMed] | ||
#Tareke E, Rydberg P, Karlsson P, Eriksson S, Törnqvist M. Acrylamide: A cooking carcinogen? Chem Res Toxicol. 2000;13:517–22. [PubMed] | #Tareke E, Rydberg P, Karlsson P, Eriksson S, Törnqvist M. Acrylamide: A cooking carcinogen? Chem Res Toxicol. 2000;13:517–22. [PubMed] | ||
| Line 2,409: | Line 3,003: | ||
#Cutaneous Condition, The British Association of Dermatologist published by Wikipedia, 2003. | #Cutaneous Condition, The British Association of Dermatologist published by Wikipedia, 2003. | ||
#Harrison’s Principles Of Internal Medicine –Mc Graw Hill Medical Publication- 17th Edition, Volume I pg. 1023. | #Harrison’s Principles Of Internal Medicine –Mc Graw Hill Medical Publication- 17th Edition, Volume I pg. 1023. | ||
| − | |||
#S Yadav, D De, and A J Kanwar Reverse Koebner Phenomenon In Leukocytoclastic Vasculitis Indian J Dermatol. 2011 Sep-Oct; 56(5): 598–599. doi: 10.4103/0019-5154.87169 PMCID: PMC3221237 | #S Yadav, D De, and A J Kanwar Reverse Koebner Phenomenon In Leukocytoclastic Vasculitis Indian J Dermatol. 2011 Sep-Oct; 56(5): 598–599. doi: 10.4103/0019-5154.87169 PMCID: PMC3221237 | ||
#Malakar S, Dhar S. Spontaneous repigmentation of vitiligo patches distant from the autologous skin graft sites: A remote reverse Koebner's phenomenon? Dermatology. 1998;197:274. [PubMed] | #Malakar S, Dhar S. Spontaneous repigmentation of vitiligo patches distant from the autologous skin graft sites: A remote reverse Koebner's phenomenon? Dermatology. 1998;197:274. [PubMed] | ||
| Line 2,415: | Line 3,008: | ||
#Loren Pickart et al; The Essentials Of Copper Your Body’s Protective and Anti-Aging Metal: Published by skin biology forum, 2014. | #Loren Pickart et al; The Essentials Of Copper Your Body’s Protective and Anti-Aging Metal: Published by skin biology forum, 2014. | ||
| − | === | + | === Related Chapter === |
| − | + | [[Kushtha Nidana]], [[Skin diseases in Integrative Medicine]] | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | </div> | |
| − | + | <big>'''[[Special:ContactMe|Send us your suggestions and feedback on this page.]]'''</big> | |
| − | + | <div id="BackToTop" class="noprint" style="background-color:#DDEFDD; position:fixed; | |
| − | + | bottom:32px; left:2%; z-index:9999; padding:0; margin:0;"><span style="color:blue; | |
| − | + | font-size:8pt; font-face:verdana,sans-serif; border:0.2em outset #ceebf7; | |
| − | + | padding:0.1em; font-weight:bolder; -moz-border-radius:8px; "> | |
| − | + | [[#top| Back to the Top ]]</span></div> | |
| − | |||
| − | |||
| − | # | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | # | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | # | ||
| − | |||
| − | |||
Latest revision as of 06:35, 1 September 2025
Chikitsa Sthana Chapter 7. Management of Kushtha (Skin Diseases)
| Section/Chapter | Chikitsa Sthana Chapter 7 |
|---|---|
| Preceding Chapter | Prameha Chikitsa |
| Succeeding Chapter | Rajayakshma Chikitsa |
| Other Sections | Sutra Sthana, Nidana Sthana, Vimana Sthana, Sharira Sthana, Indriya Sthana, Kalpa Sthana, Siddhi Sthana |
| Translator and commentator | Ojha S.N.,Samant A. |
| Reviewer | Chandola H.M. |
| Editors | Baghel M.S., Deole Y.S., Basisht G. |
| Year of publication | 2020 |
| Publisher | Charak Samhita Research, Training and Skill Development Centre |
| DOI | 10.47468/CSNE.2020.e01.s06.008 |
Abstract
Kushtha Chikitsa is a compendium of various skin diseases, divided into two groups i.e. major (maha kushtha) and ii. minor (kshudra kushtha). Seven types of major and eleven types of minor skin disorders or dermatosis are described here as guidelines to understand diagnosis and treatment principles of various skin disorders. Etiological factors including antagonistic food, suppression of natural urges especially vomiting, quick change in temperature, exposure to excess heat, and sudden biological changes in fluid volume and muscle mass cause kushtha. Clinical features of skin disorders, their diagnosis according to dominance of dosha as well as their prognosis and treatment is described in detail. Panchakarma (five body purification procedures) are emphasized for management of skin diseases and prevention of recurrence. Local scrapping method for bloodletting in smaller lesions and venesection for large lesions, therapeutic purgation are important treatment measures in kushtha. Medicinal preparations including ghee, formulations for internal administration and external application on skin lesions are described.
Keywords: Skin diseases,dermatology, discoloration, itching, saptaka dravya, kotha, Kandu, kapala, udumbara, maá¹á¸ala, rishyajihva, puá¹á¸arika, sidhma, kakaá¹aka, ekakushtha, charmakhya, kitibha, vipadika, alasaka, dadru, charmadala, pama, visphotaka, shataru, vicharchika, kshudrakushtha, mahakushtha, matsyashakalopamam, hasticharmavat, kinakharasparsham, lelitaka, madhvasava, shvetakaraviradya tailam, tiktekshvakvadi taila, kanakakshiritaila, tiktaá¹£aá¹palakam ghrita, mahatiktakam ghritam, mahakhadiram ghrita, shvitra, daruna, charunam, kilasa, psoriasis, scabies, ringworms, eczema
Introduction
Skin is the largest organ of the body constituting the integumentary system, comprising of skin, hair and nails etc. It constitutes 16% of body weight. Skin has the total surface area varying 1.2-2.2 sq.m. It is a combined product of ectoderm as well as of mesoderm. Kushtha (skin disorder or dermatosis) is a chronic disease which presents with ugly colors / complexion/ texture and altered tactile perceptions of the skin. The word kushtha is derived from kushnati vapuh meaning that which alters complexion of body by extracting.
All the types of kushtha are caused due to vitiation of tridosha with involvement of skin, blood, lymph and muscular issue. Kushtha is often translated in English as leprosy, which is not correct because of absence of Mycobacterium leprae, though the appearance of skin lesions of mahakushtha resemble leprosy. Etiological factors of kushtha are antagonistic food, toxins released from suppressed natural urges, and practices harmful to the blood and skin. It is tridoshaja disease, but because of variable proportion of one specific dosha, causes variation in features and prognosis. Variable doshic impact on skin, gives different color, complexion, pain sensitivity, texture, deformities, discharge, and tactile perception. Generalized symptoms appear only in prodromal stage.
In the context of kushtha, four aspects of skin are important. First is that it consists of six layers as described in [Cha. Sa.Sharira Sthana chapter 4], and each layer is seat of specific type of gradually progressing kushtha.
Second aspect is that it is a sensory organ too, and is seat of vata dosha. In case of kushtha vitiated vata in skin manifests as, horripilations, numbness, and loss of tactile perceptions.
Third aspect, skin is the sub-tissue or upadhatu of mamsa dhatu, texture of skin depends upon muscle texture, so the dermal deformities spread upto the mamsa dhatu or musculature and skin texture causing ugly shape of skin lesions. Lastly, affliction of deeper layers of skin deteriorates the ulcer healing ability of skin and damages the defense mechanisms against enormous pathological invasions. Thus, the kushtha stands for long time with more and more uglier shape.
This chapter is placed after Prameha Chikitsa, because one of the complications of prameha is carbuncle, which penetrates deeper into the muscles and is very similar to kushtha but the etio-pathogenesis is very different. Indulging in heavy to digest food products is responsible for increase of kleda (excess moisture) in the body. Such kleda is carried by mutra and leads to increase in quantity and frequency of mutra leading to pathogenesis of prameha. When same kleda spreads throughout the body causes shaithilyata (looseness of body tissue) and also vitiates meda dhatu. Vitiated kleda and meda are responsible for mamsa dusti which is responsible for pidika genesis and manifest as change in color, texture and sensation of tvacha (skin). This leads to various skin diseases.
Another disease named visarpa is explained later in 21st chapter of this section also has these components commonly, but due to prominence of impurity in blood that is a rapidly spreading disease whereas kushtha is slow progressing disease. Whereas visarpa advances into the visceral parts, kushtha spreads horizontally and limited to skin only.
All the kushtha are curable except mahakushtha named kakanak, because it does not have any systemic involvements. At the end of the chapter, three types of skin disorders caused by hypo-pigmentations are mentioned as shwitra with their treatments.Sanskrit Text, Transliteration and English Translation
ठथातठà¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¤à¤ वà¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤||१||
à¤à¤¤à¤¿ ह सà¥à¤®à¤¾à¤¹ à¤à¤à¤µà¤¾à¤¨à¤¾à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤||२||
हà¥à¤¤à¥à¤ दà¥à¤°à¤µà¥à¤¯à¤ लिà¤à¥à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानामाशà¥à¤°à¤¯à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¨à¤ à¤|
शà¥à¤£à¥à¤µà¤à¥à¤¨à¤¿à¤µà¥à¤¶! समà¥à¤¯à¤à¥à¤µà¤¿à¤¶à¥à¤·à¤¤à¤ सà¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¤¨à¤à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥||३||
athÄtaḥ kuá¹£á¹hacikitsitaá¹ vyÄkhyÄsyÄmaḥ||1||
iti ha smÄha bhagavÄnÄtrÄyaḥ||2||
hÄtuá¹ dravyaá¹ liá¹ gaá¹ kuá¹£á¹hÄnÄmÄÅrayaá¹ praÅamanaá¹ ca| ÅrÌ¥á¹vagnivÄÅa! samyagviÅÄá¹£ataḥ sparÅanaghnÄnÄm||3||
athAtaH kuShThacikitsitaM vyAkhyAsyAmaH||1||
iti ha smAha bhagavAnAtreyaH||2||
hetuM dravyaM li~ggaM kuShThAnAmAshrayaM prashamanaM ca| shRuNvagnivesha! samyagvisheShataH sparshanaghnAnAm||3||
Now we shall expound the chapter Kushtha Chikitsa (Management of skin diseases). Thus said Lord Atreya.
Etiology, factors essential for genesis of disease, symptoms and signs, premonitory features, pathogenesis along with treatment is being mentioned. Listen Agnivesha! The specialty of this disease is that there is loss of integrity of seat of sparshanendriya i.e. tvacha. [1-3]Etiology
विरà¥à¤§à¥à¤¨à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¨à¤ªà¤¾à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ दà¥à¤°à¤µà¤¸à¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¿ à¤|
à¤à¤à¤¤à¤¾à¤®à¤¾à¤à¤¤à¤¾à¤ à¤à¤°à¥à¤¦à¤¿à¤ वà¥à¤à¤¾à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤ªà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¨à¤¤à¤¾à¤®à¥||४||
वà¥à¤¯à¤¾à¤¯à¤¾à¤®à¤®à¤¤à¤¿à¤¸à¤¨à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¤®à¤¤à¤¿à¤à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤µà¥à¤ªà¤¸à¥à¤µà¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥|
शà¥à¤¤à¥à¤·à¥à¤£à¤²à¤à¥à¤à¤¨à¤¾à¤¹à¤¾à¤°à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤°à¤®à¤ मà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ निषà¥à¤µà¤¿à¤£à¤¾à¤®à¥||५||
à¤à¤°à¥à¤®à¤¶à¥à¤°à¤®à¤à¤¯à¤¾à¤°à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ दà¥à¤°à¥à¤¤à¤ शà¥à¤¤à¤¾à¤®à¥à¤¬à¥à¤¸à¥à¤µà¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥|
à¤
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤¶à¤¿à¤¨à¤¾à¤ à¤à¥à¤µ पà¤à¥à¤à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤ªà¤à¤¾à¤°à¤¿à¤£à¤¾à¤®à¥||६||
नवानà¥à¤¨à¤¦à¤§à¤¿à¤®à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¤¿à¤²à¤µà¤£à¤¾à¤®à¥à¤²à¤¨à¤¿à¤·à¥à¤µà¤¿à¤£à¤¾à¤®à¥|
माषमà¥à¤²à¤à¤ªà¤¿à¤·à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤¤à¤¿à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤°à¤à¥à¤¡à¤¾à¤¶à¤¿à¤¨à¤¾à¤®à¥||à¥||
वà¥à¤¯à¤µà¤¾à¤¯à¤ à¤à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤à¥à¤°à¥à¤£à¥à¤½à¤¨à¥à¤¨à¥ निदà¥à¤°à¤¾à¤ ठà¤à¤à¤¤à¤¾à¤ दिवा|
विपà¥à¤°à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤°à¥à¤¨à¥ धरà¥à¤·à¤¯à¤¤à¤¾à¤ पापठà¤à¤°à¥à¤® ठà¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¤à¤¾à¤®à¥||८||
virÅdhÄ«nyannapÄnÄni dravasnigdhagurÅ«á¹i ca|
bhajatÄmÄgatÄá¹ chardiá¹ vÄgÄá¹ÅcÄnyÄnpratighnatÄm||4||
vyÄyÄmamatisantÄpÄmÄtibhuktvÅpasÄvinÄm|
ÅÄ«tÅá¹£á¹alaá¹
ghanÄhÄrÄn kramaá¹ muktvÄ niá¹£Äviá¹Äm||5||
gharmaÅramabhayÄrtÄnÄá¹ drutaá¹ ÅÄ«tÄmbusÄvinÄm|
ajÄ«rá¹ÄdhyaÅinÄá¹ caiva pañcakarmÄpacÄriá¹Äm||6||
navÄnnadadhimatsyÄtilavaá¹Ämlaniá¹£Äviá¹Äm|
mÄá¹£amÅ«lakapiá¹£á¹Ännatilakṣīraguá¸ÄÅinÄm||7||
vyavÄyaá¹ cÄpyajÄ«rá¹Ä'nnÄ nidrÄá¹ ca bhajatÄá¹ divÄ|
viprÄn gurÅ«n dhará¹£ayatÄá¹ pÄpaá¹ karma ca kurvatÄm||8||
virodhInyannapAnAni dravasnigdhagurUNi ca|
bhajatAmAgatAM chardiM vegAMshcAnyAnpratighnatAm||4||
vyAyAmamatisantApamatibhuktvopasevinAm|
shItoShNala~gghanAhArAn kramaM muktvA niSheviNAm||5||
gharmashramabhayArtAnAM drutaM shItAmbusevinAm|
ajIrNAdhyashinAM caiva pa~jcakarmApacAriNAm||6||
navAnnadadhimatsyAtilavaNAmlaniSheviNAm|
mAShamUlakapiShTAnnatilakShIraguDAshinAm||7||
vyavAyaM cApyajIrNe~anne nidrAM ca bhajatAM divA|
viprAn gurUn dharShayatAM pApaM karma ca kurvatAm||8||
Viruddha annapana, excessive intake of drava, snigdha and guru dravyas; restraining natural urges like vomiting etc; exercising or coming in contact of excessive heat after eating excessive quantity of food. Indulging in habits such as, taking shita quality food etc. followed by ushna quality or either fasting followed by heavy meals. Having cold water immediately after exposure to scorching sun, exertion and fear, eating uncooked or raw foods or having meals although previously taken meals have not been digested. Indulging in food and other habits which have been restricted during the phase of Panchakarma.
Consuming new grains, curds, fish, excessive salty and sour food items. Black grams, radish, food prepared from flour paste, sesame, milk and jaggery products. Indulging in sexual activity even if the food is not well digested (sexual intercourse immediately after taking food), sleeping during day time, insulting peers like brahmin / guru and other respected personal and doing sinful acts are the etiological and risk factors of kushtha. [4-8]Pathogenic factors
वातादयसà¥à¤¤à¥à¤°à¤¯à¥ दà¥à¤·à¥à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤°à¤à¥à¤¤à¤ माà¤à¤¸à¤®à¤®à¥à¤¬à¥ à¤|
दà¥à¤·à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤¿ स à¤à¥à¤·à¥à¤ ानाठसपà¥à¤¤à¤à¥ दà¥à¤°à¤µà¥à¤¯à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤°à¤¹à¤||९||
à¤
तठà¤à¥à¤·à¥à¤ ानि à¤à¤¾à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ सपà¥à¤¤ à¤à¥à¤à¤¾à¤¦à¤¶à¥à¤µ à¤|
न à¤à¥à¤à¤¦à¥à¤·à¤à¤ à¤à¤¿à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठसमà¥à¤ªà¤²à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१०||
vÄtÄdayastrayÅ duá¹£á¹Ästvagraktaá¹ mÄá¹samambu ca|
dūṣayanti sa kuá¹£á¹hÄnÄá¹ saptakÅ dravyasaá¹
grahaḥ||9||
ataḥ kuá¹£á¹hÄni jÄyantÄ sapta caikÄdaÅaiva ca|
na caikadÅá¹£ajaá¹ kiñcit kuá¹£á¹haá¹ samupalabhyatÄ||10||
vAtAdayastrayo duShTAstvagraktaM mAMsamambu ca|
dUShayanti sa kuShThAnAM saptako dravyasa~ggrahaH||9||
ataH kuShThAni jAyante sapta caikAdashaiva ca|
na caikadoShajaM ki~jcit kuShThaM samupalabhyate||10||
The vitiated three doshas- vata, pitta, kapha along with impaired tvak, rakta, mamsa and ambu together constitute seven essential entities which play role in pathogenesis of kushtha. Kushtha can be classified into seven mahakushtha (major skin disorders) and eleven kshudrakushtha (eleven minor skin disorders). Single dosha cannot cause kushtha on its own i.e. kushtha is not an nanatmaja (disease caused by single specific dosha) disease. [9-10]
Premonitory signs and symptoms
सà¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¤¾à¤à¥à¤à¤¤à¥à¤µà¤®à¤¤à¤¿à¤¸à¥à¤µà¥à¤¦à¥ न वा वà¥à¤µà¤°à¥à¤£à¥à¤¯à¤®à¥à¤¨à¥à¤¨à¤¤à¤¿à¤|
à¤à¥à¤ ानाठलà¥à¤®à¤¹à¤°à¥à¤·à¤¶à¥à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤¦à¤ शà¥à¤°à¤®à¤ à¤à¥à¤²à¤®à¤||११||
वà¥à¤°à¤£à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¤§à¤¿à¤à¤ शà¥à¤²à¤ शà¥à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤ªà¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤¶à¥à¤à¤¿à¤°à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¤à¤¿à¤|
दाहठ[१] सà¥à¤ªà¥à¤¤à¤¾à¤à¥à¤à¤¤à¤¾ à¤à¥à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ लà¤à¥à¤·à¤£à¤®à¤à¥à¤°à¤à¤®à¥||१२||
sparÅÄjñatvamatisvÄdÅ na vÄ vaivará¹yamunnatiḥ|
kÅá¹hÄnÄá¹ lÅmahará¹£aÅca kaá¹á¸Å«stÅdaḥ Åramaḥ klamaḥ||11||
vraá¹ÄnÄmadhikaá¹ ÅÅ«laá¹ ÅÄ«ghrÅtpattiÅcirasthitiḥ|
dÄhaḥ [1] suptÄá¹
gatÄ cÄti kuá¹£á¹halaká¹£aá¹amagrajam||12||
sparshAj~jatvamatisvedo na vA vaivarNyamunnatiH|
koThAnAM lomaharShashca kaNDUstodaH shramaH klamaH||11||
vraNAnAmadhikaM shUlaM shIghrotpattishcirasthitiH|
dAhaH [1] suptA~ggatA ceti kuShThalakShaNamagrajam||12||
Decreased touch sensation, excessive sweating or absence of sweating (which may be localized or generalized), change in color (discoloration), papules on skin, horripilation, pruritus, pricking pain, physical exhaustion, mental fatigue, severe pain in ulcerated area, sudden appearance and chronic the ulcers, burning sensation, numbness are the premonitory symptoms of skin disease.[11-12]
Eighteen types of skin diseases
ठत à¤à¤°à¥à¤§à¥à¤µà¤®à¤·à¥à¤à¤¾à¤¦à¤¶à¤¾à¤¨à¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानाठà¤à¤ªà¤¾à¤²à¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤®à¤£à¥à¤¡à¤²à¤°à¥à¤·à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤ªà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤¸à¤¿à¤§à¥à¤®à¤à¤¾à¤à¤£à¤à¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯-à¤à¤¿à¤à¤¿à¤à¤µà¤¿à¤ªà¤¾à¤¦à¤¿à¤à¤¾à¤²à¤¸à¤à¤¦à¤¦à¥à¤°à¥à¤à¤°à¥à¤®à¤¦à¤²à¤ªà¤¾à¤®à¤¾à¤µà¤¿à¤¸à¥à¤«à¥à¤à¤à¤¶à¤¤à¤¾à¤°à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤à¤°à¥à¤à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ लà¤à¥à¤·à¤£à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¥à¤ªà¤¦à¥à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤||१३||
ata Å«rdhvamaá¹£á¹ÄdaÅÄnÄá¹ kuá¹£á¹hÄnÄá¹kapÄlÅdumbaramaá¹á¸alará¹£yajihvapuá¹á¸arÄ«kasidhmakÄkaá¹akaikakuá¹£á¹hacarmÄkhya-kiá¹ibhavipÄdikÄlasakadadrucarmadalapÄmÄvisphÅá¹akaÅatÄrurvicÄrcikÄnÄá¹ laká¹£aá¹ÄnyupadÄká¹£yÄmaḥ||13||
ata UrdhvamaShTAdashAnAM kuShThAnAMkapAlodumbaramaNDalarShyajihvapuNDarIkasidhmakAkaNakaikakuShThacarmAkhya-kiTimavipAdikAlasakadadrucarmadalapAmAvisphoTakashatArurvicarcikAnAMlakShaNAnyupadekShyAmaH||13||
Henceforth 18 types of kushtha alongwith their signs and symptoms are described viz. kapÄla, udumbara, maá¹á¸ala, rá¹£yajihva, puá¹á¸arÄ«ka, sidhma, kÄkaá¹aka, ekkuá¹£á¹ha, carmÄkhya, kiá¹ibha, vipÄdikÄ, alasaka, dadru, charmadala, pÄmÄ, visphÅá¹aka, ÅatÄru and vicÄrchikÄ.[13]
Seven major kushtha
1. Kapala Kushtha
à¤à¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤°à¥à¤£à¤à¤ªà¤¾à¤²à¤¾à¤à¤ यदà¥à¤°à¥à¤à¥à¤·à¤ परà¥à¤·à¤ तनà¥|
à¤à¤¾à¤ªà¤¾à¤²à¤ तà¥à¤¦à¤¬à¤¹à¥à¤²à¤ ततà¥à¤à¥à¤·à¥à¤ ठविषमठसà¥à¤®à¥à¤¤à¤®à¥||१४||
kr̥ṣá¹Äruá¹akapÄlÄbhaá¹ yadrÅ«ká¹£aá¹ paruá¹£aá¹ tanu|
kÄpÄlaá¹ tÅdabahulaá¹ tatkuá¹£á¹haá¹ viá¹£amaá¹ smrÌ¥tam||14||
kRuShNAruNakapAlAbhaM yadrUkShaM paruShaM tanu|
kApAlaM todabahulaM tatkuShThaM viShamaM smRutam||14||
The clinical presentation of kapala kushtha is as follows:
Color â- kr̥ṣá¹a (blackish), aruá¹a (reddish)
Nature â kapÄla (similar to broken piece of earthen pot)
Touch â rÅ«ká¹£a (dry), paruá¹£a (rough),
Texture of skin - tanu (thin)
Associated symptoms â Excess pricking pain
2. Udumbara kushtha
दाहà¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤à¤¾à¤°à¤¾à¤à¤ªà¤°à¥à¤¤à¤ लà¥à¤®à¤ªà¤¿à¤à¥à¤à¤°à¤®à¥|
à¤à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤«à¤²à¤¾à¤à¤¾à¤¸à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ मà¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤ विदà¥à¤||१५||
dÄhakaá¹á¸Å«rujÄrÄgaparÄ«taá¹ lÅmapiñjaram|
udumbaraphalÄbhÄsaá¹ kuá¹£á¹hamaudumbaraá¹ viduḥ||15||
dAhakaNDUrujArAgaparItaM lomapi~jjaram|
udumbaraphalAbhAsaM kuShThamaudumbaraM viduH||15||
The clinical presentation of udumbara kushtha is as follows:
Color â Similar to udumbara fruit
Nature â rÄgaparÄ«ta (redness), lÅmapiñjara (hair on the patch become brown)
Associated symptoms â burning sensation, pruritus and pain
3.Mandala Kushtha
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤ रà¤à¥à¤¤à¤ सà¥à¤¥à¤¿à¤°à¤ सà¥à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤ सà¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¤®à¥à¤¤à¥à¤¸à¤¨à¥à¤¨à¤®à¤£à¥à¤¡à¤²à¤®à¥|
à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤®à¤¨à¥à¤¯à¥à¤¨à¥à¤¯à¤¸à¤à¤¸à¤à¥à¤¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठमणà¥à¤¡à¤²à¤®à¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१६||
ÅvÄtaá¹ raktaá¹ sthiraá¹ styÄnaá¹ snigdhamutsannamaá¹á¸alam|
krÌ¥cchramanyÅnyasaá¹saktaá¹ kuá¹£á¹haá¹ maá¹á¸alamucyatÄ||16||
shvetaM raktaM sthiraM styAnaM snigdhamutsannamaNDalam|
kRucchramanyonyasaMsaktaM kuShThaM maNDalamucyate||16||
The clinical features of mandala kushtha are as follows:
Color â white and red
Nature â sthira (slow progress), styÄna/ghana (compact), snigdha, elevated round patches
Associated symptoms â patches are matted
Sadhyasadhyata â Difficult to cure
4.Rishyajivha Kushtha
à¤à¤°à¥à¤à¤¶à¤ रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤®à¤¨à¥à¤¤à¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤ सवà¥à¤¦à¤¨à¤®à¥|
यदà¥à¤·à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤¾à¤¸à¤à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤®à¥à¤·à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤ तदà¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१à¥||
karkaÅaá¹ raktaparyantamantaḥ ÅyÄvaá¹ savÄdanam|
yadr̥ṣyajihvÄsaá¹sthÄnamr̥ṣyajihvaá¹ taducyatÄ||17||
karkashaM raktaparyantamantaH shyAvaM savedanam|
yadRuShyajihvAsaMsthAnamRuShyajihvaM taducyate||17||
The clinical features of rishyajivha kushtha are as follows:
Color â Rakta paryanta anta ÅyÄvaá¹ (red in edges and brown inside)
Nature â karkaÅa (rough), it resembles the tongue of rá¹£ya ,a type of deer with blue testicles[ Cha.Sa. Chikitsa Sthana 7 / 17 Chakrapani]
Associated symptoms â pain
5.Pundarika Kushtha
सशà¥à¤µà¥à¤¤à¤ रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤ पà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤¦à¤²à¥à¤ªà¤®à¤®à¥|
सà¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤§à¤ ठसदाहठठपà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤ तदà¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१८||
saÅvÄtaá¹ raktaparyantaá¹ puá¹á¸arÄ«kadalÅpÄmÄm|
sÅtsÄdhaá¹ ca sadÄhaá¹ ca puá¹á¸arÄ«kaá¹ taducyatÄ||18||
sashvetaM raktaparyantaM puNDarIkadalopamam|
sotsedhaM ca sadAhaM ca puNDarIkaM taducyate||18||
The clinical features of pundarika kushtha are as follows:
Color â White with red edges
Nature â resembles lotus petals, elevated patches
Associated symptoms â burning sensation
6.Sidhma Kushtha
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤ तामà¥à¤°à¤ तनॠठयदà¥à¤°à¤à¥ [१] à¤à¥à¤·à¥à¤à¤ विमà¥à¤à¥à¤à¤¤à¤¿|
à¤
लाबà¥à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¤µà¤°à¥à¤£à¤ ततॠसिधà¥à¤®à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¥à¤£ à¤à¥à¤°à¤¸à¤¿||१९||
ÅvÄtaá¹ tÄmraá¹ tanu ca yadrajÅ [1] ghr̥ṣá¹aá¹ vimuñcati|
alÄbÅ«puá¹£pavará¹aá¹ tat sidhmaá¹ prÄyÄá¹a cÅrasi||19||
shvetaM tAmraM tanu ca yadrajo [1] ghRuShTaM vimu~jcati|
alAbUpuShpavarNaM tat sidhmaM prAyeNa corasi||19||
The clinical features of sidhma kushtha are as follows:
Color â white coppery, color resembles flower of alabu (lagenaria siceraria)
Nature â thin
Associated symptom â particles resembling dust are observed, it is located mostly on chest due to dominance of kapha on ura pradesh [Cha.Sa Chikitsa Sthana 7/19 Chakrapani].
7.Kakanaka Kushtha
यतॠà¤à¤¾à¤à¤£à¤¨à¥à¤¤à¤¿à¤à¤¾à¤µà¤°à¥à¤£à¤®à¤ªà¤¾à¤à¤ तà¥à¤µà¥à¤°à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤®à¥|
तà¥à¤°à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤ ततॠà¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¤¾à¤à¤£à¤ नà¥à¤µ सिधà¥à¤¯à¤¤à¤¿||२०||
yat kÄkaá¹antikÄvará¹amapÄkaá¹ tÄ«vravÄdanam|
tridÅá¹£aliá¹
gaá¹ tat kuá¹£á¹haá¹ kÄkaá¹aá¹ naiva sidhyati||20||
yat kAkaNantikAvarNamapAkaM tIvravedanam|
tridoShali~ggaM tat kuShThaM kAkaNaM naiva sidhyati||20||
The clinical features of KÄkaá¹aka kuá¹£á¹ha are as follows:
Color â resemble gunjÄ (abrus precatorious) i.e. red in color
Nature â does not get suppurated
Associated symptoms â Pain and incurable, all the three doshas are present
à¤à¤¤à¤¿ सपà¥à¤¤à¤®à¤¹à¤¾à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि
iti saptamahÄkuá¹£á¹hÄni
iti saptamahAkuShThAni
This ends the explanation of seven mahakushtha.[14-20]
Eleven kshudra kushtha
1.Eka kuá¹£á¹ha
à¤
सà¥à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤ महावासà¥à¤¤à¥ यनà¥à¤®à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤¶à¤à¤²à¥à¤ªà¤®à¤®à¥|
तदà¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤
asvÄdanaá¹ mahÄvÄstu yanmatsyaÅakalÅpÄmÄm|
tadÄkakuá¹£á¹aá¹,
asvedanaM mahAvAstu yanmatsyashakalopamam|
tadekakuShTaM,
The clinical features of eka kushtha are as follows:
Nature â resembles scales of fish
Location â Extensive
2.Charmakhya Kushtha
à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯à¤ बहलठहसà¥à¤¤à¤¿à¤à¤°à¥à¤®à¤µà¤¤à¥||२१||
carmÄkhyaá¹ bahalaá¹ hasticarmavat||21||
carmAkhyaM bahalaM hasticarmavat||21||
The clinical features of charmakhya are as follows:
Nature â skin is thick resembling elephant skin
3.Kitibha Kushtha
शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤ à¤à¤¿à¤£à¤à¤°à¤¸à¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¤ परà¥à¤·à¤ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤à¤ सà¥à¤®à¥à¤¤à¤®à¥|
ÅyÄvaá¹ kiá¹akharasparÅaá¹ paruá¹£aá¹ kiá¹imaá¹ smrÌ¥tam|
shyAvaM kiNakharasparshaM paruShaM kiTimaM smRutam|
The clinical features of are as follows:
Color â It is blackish brown
Nature â Rough similar to scar tissue and hard to touch
Touch similar to the granulation process in wound.
4.Vaipadika Kushtha
वà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤¿à¤à¤ पाणिपादसà¥à¤«à¥à¤à¤¨à¤ तà¥à¤µà¥à¤°à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤®à¥||२२||
vaipÄdikaá¹ pÄá¹ipÄdasphuá¹anaá¹ tÄ«vravÄdanam||22||
vaipAdikaM pANipAdasphuTanaM tIvravedanam||22||
The clinical features are as follows:
Location â Hand and legs
Nature â cracks in palms and sole
Associated symptoms â severe / excruciating pain
5.Alasaka Kuá¹£htha
à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤®à¤¦à¥à¤à¤¿à¤ सराà¤à¥à¤¶à¥à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤°à¤²à¤¸à¤à¤ à¤à¤¿à¤¤à¤®à¥|
kaá¹á¸Å«madbhiḥ sarÄgaiÅca gaá¹á¸airalasakaá¹ citam|
kaNDUmadbhiH sarAgaishca gaNDairalasakaM citam|
The clinical features are as follows:
Nature â Nodules
Associated symptoms â Pruritus
Color â redness
6.Dadru Kushtha
सà¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤°à¤¾à¤à¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤ ददà¥à¤°à¥à¤®à¤£à¥à¤¡à¤²à¤®à¥à¤¦à¥à¤à¤¤à¤®à¥||२३||
sakaá¹á¸Å«rÄgapiá¸akaá¹ dadrumaá¹á¸alamudgatam||23||
sakaNDUrAgapiDakaM dadrumaNDalamudgatam||23||
The clinical features are as follows:
Color â redness
Nature â Elevated circular patch with pidaka
Associated symptoms â Itching
7.Charmadala Kushtha
रà¤à¥à¤¤à¤ [१] सà¤à¤£à¥à¤¡à¥ ससà¥à¤«à¥à¤à¤ सरà¥à¤à¥à¤¦à¤²à¤¤à¤¿ à¤à¤¾à¤ªà¤¿ यतà¥|
तà¤à¥à¤à¤°à¥à¤®à¤¦à¤²à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¤ सà¤à¤¸à¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¤¾à¤¸à¤¹à¤®à¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||२४||
raktaá¹ [1] sakaá¹á¸u sasphÅá¹aá¹ sarugdalati cÄpi yat|
taccarmadalamÄkhyÄtaá¹ saá¹sparÅÄsahamucyatÄ||24||
raktaM [1] sakaNDu sasphoTaM sarugdalati cApi yat|
taccarmadalamAkhyAtaM saMsparshAsahamucyate||24||
The clinical features are as follows:
Color â Redness
Nature â pustules, cracks in skin which are crusted
Associated symptoms â Itching
8.PÄmÄ kuá¹£á¹ha
पामाशà¥à¤µà¥à¤¤à¤¾à¤°à¥à¤£à¤¶à¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¾à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤²à¤¾à¤ पिडà¤à¤¾ à¤à¥à¤¶à¤®à¥|
pÄmÄÅvÄtÄruá¹aÅyÄvÄḥ kaá¹á¸Å«lÄḥ piá¸akÄ bhrÌ¥Åam|
pAmAshvetAruNashyAvAH kaNDUlAH piDakA bhRusham|
The clinical features are as follows:
Color â white, reddish, brownish blackish
Nature â Itching
Associated symptoms âpiá¸akÄ (erruptions)
9. VisphÅá¹a kuá¹£á¹ha
सà¥à¤«à¥à¤à¤¾à¤ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤¾à¤°à¥à¤£à¤¾à¤à¤¾à¤¸à¥ विसà¥à¤«à¥à¤à¤¾à¤ सà¥à¤¯à¥à¤¸à¥à¤¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¤||२५||
sphÅá¹Äḥ ÅvÄtÄruá¹ÄbhÄsÅ visphÅá¹Äḥ syustanutvacÄḥ||25||
sphoTAH shvetAruNAbhAso visphoTAH syustanutvacaH||25||
The clinical features are as follows:
Color â white reddish in appearance
Nature â erruptions and pustules with thin skin
10.ÅatÄru kuá¹£á¹ha
रà¤à¥à¤¤à¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤ सदाहारà¥à¤¤à¤¿ शतारà¥à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤¬à¤¹à¥à¤µà¥à¤°à¤£à¤®à¥|
raktaá¹ ÅyÄvaá¹ sadÄhÄrti ÅatÄruḥ syÄdbahuvraá¹am|
raktaM shyAvaM sadAhArti shatAruH syAdbahuvraNam|
The clinical features are as follows:
Color â reddish, blackish
Nature â ulcerated
Associated symptoms â burning sensation and pain
11.VicÄrcikÄ kuá¹£á¹ha
सà¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤ पिडà¤à¤¾ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¾ बहà¥à¤¸à¥à¤°à¤¾à¤µà¤¾ विà¤à¤°à¥à¤à¤¿à¤à¤¾||२६||
sakaá¹á¸Å«á¸¥ piá¸akÄ ÅyÄvÄ bahusrÄvÄ vicÄrcikÄ||26||
sakaNDUH piDakA shyAvA bahusrAvA vicarcikA||26||
The clinical features are as follows:
Color â blackish brown
Nature â excessive exudation, eruptions
Associated symptoms â pruritus
à¤à¤¤à¥à¤¯à¥à¤à¤¾à¤¦à¤¶ à¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि
ityÄkÄdaÅa ká¹£udrakuá¹£á¹hÄni
ityekAdasha kShudrakuShThAni
This ends the explanation of 11 ksudrakuá¹£á¹ha.[21-26]
Dosha dominance in types of kushtha
वातà¥à¤½à¤§à¤¿à¤à¤¤à¤°à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¤¾à¤ªà¤¾à¤²à¤ मणà¥à¤¡à¤²à¤ à¤à¤«à¥|
पितà¥à¤¤à¥ तà¥à¤µà¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤ विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ à¤à¤¾à¤à¤£à¤ तॠतà¥à¤°à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤à¤®à¥||२à¥||
वातपितà¥à¤¤à¥ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¥ वातशà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤£à¤¿ à¤à¤¾à¤§à¤¿à¤à¥|
à¤à¤·à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¹à¥à¤µà¤ पà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¤ सिधà¥à¤®à¤à¥à¤·à¥à¤ ठठà¤à¤¾à¤¯à¤¤à¥||२८||
à¤à¤°à¥à¤®à¤¾à¤à¥à¤¯à¤®à¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤ ठठà¤à¤¿à¤à¤¿à¤®à¤ सविपादिà¤à¤®à¥|
à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¤¾à¤²à¤¸à¤à¤ à¤à¥à¤à¥à¤¯à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¥ वातà¤à¤«à¤¾à¤§à¤¿à¤à¤®à¥||२९||
पामा शतारà¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤¸à¥à¤«à¥à¤à¤ ददà¥à¤°à¥à¤¶à¥à¤à¤°à¥à¤®à¤¦à¤²à¤ तथा|
पितà¥à¤¤à¤¶à¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¤¾à¤§à¤¿à¤à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤ à¤à¤«à¤ªà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¾ विà¤à¤°à¥à¤à¤¿à¤à¤¾||३०||
vÄtÄ'dhikatarÄ kuá¹£á¹haá¹ kÄpÄlaá¹ maá¹á¸alaá¹ kaphÄ|
pittÄ tvaudumbaraá¹ vidyÄt kÄkaá¹aá¹ tu tradÅá¹£ajam||27||
vÄtapittÄ ÅlÄá¹£mapittÄ vÄtaÅlÄá¹£maá¹i cÄdhikÄ|
r̥ṣyajihvaá¹ puá¹á¸arÄ«kaá¹ sidhmakuá¹£á¹haá¹ ca jÄyatÄ||28||
carmÄkhyamÄkakuá¹£á¹haá¹ ca kiá¹imaá¹ savipÄdikam|
kuá¹£á¹haá¹ cÄlasakaá¹ jñÄyaá¹ prÄyÅ vÄtakaphÄdhikam||29||
pÄmÄ ÅatÄrurvisphÅá¹aá¹ dadruÅcarmadalaá¹ tathÄ|
pittaÅlÄá¹£mÄdhikaá¹ prÄyaḥ kaphaprÄyÄ vicÄrcikÄ||30||
vAte~adhikatare kuShThaM kApAlaM maNDalaM kaphe|
pitte tvaudumbaraM vidyAt kAkaNaM tu tradoShajam||27||
vAtapitte shleShmapitte vAtashleShmaNi cAdhike|
RuShyajihvaM puNDarIkaM sidhmakuShThaM ca jAyate||28||
carmAkhyamekakuShThaM ca kiTimaM savipAdikam|
kuShThaM cAlasakaM j~jeyaM prAyo vAtakaphAdhikam||29||
pAmA shatArurvisphoTaM dadrushcarmadalaM tathA|
pittashleShmAdhikaM prAyaH kaphaprAyA vicarcikA||30||
The dosha dominance in types of kushtha is as enlisted below:
| Predominant Dosha | Disease |
|---|---|
| Vata | Kapala |
| Kapha | Mandala, Vicharchika |
| Pitta | Udumbara |
| Tridosha | Kakanaka |
| Vata-Pitta | Rishyajihva |
| Kapha-Pitta | Pundarika |
| Vata-Kapha | Siddhma, CarmÄkhya, Ekkuá¹£á¹ha, Kiá¹ibha, VipÄdikÄ, Alasaka |
| Pitta-Kapha | PÄmÄ, ÅatÄru, VisphÅá¹aka, Dadru, Charmadala |
General guidelines for diagnosis
सरà¥à¤µà¤ तà¥à¤°à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठदà¥à¤·à¤¾à¤£à¤¾à¤ तॠबलाबलमà¥|
यथासà¥à¤µà¥à¤°à¥à¤²à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤°à¥à¤¬à¥à¤¦à¥à¤§à¥à¤µà¤¾ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानाठà¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¤à¥ à¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾||३१||
दà¥à¤·à¤¸à¥à¤¯ यसà¥à¤¯ पशà¥à¤¯à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ विशà¥à¤·à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤®à¤¦à¥à¤°à¤¿à¤à¥à¤¤à¤®à¥|
तसà¥à¤¯à¥à¤µ शमठà¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤¤à¤¤à¤ परठà¤à¤¾à¤¨à¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¤¸à¥à¤¯||३२||
sarvaá¹ tridÅá¹£ajaá¹ kuá¹£á¹haá¹ dÅá¹£Äá¹Äá¹ tu balÄbalam|
yathÄsvairlaká¹£aá¹airbuddhvÄ kuá¹£á¹hÄnÄá¹ kriyatÄ kriyÄ||31||
dÅá¹£aya yasya paÅyÄt kuá¹£á¹hÄá¹£u viÅÄá¹£aliá¹
gamadriktam|
tasyaiva Åamaá¹ kuryÄttataḥ paraá¹ cÄnubandhasya||32||
sarvaM tridoShajaM kuShThaM doShANAM tu balAbalam|
yathAsvairlakShaNairbuddhvA kuShThAnAM kriyate kriyA||31||
doShasya yasya pashyet kuShTheShu visheShali~ggamadriktam|
tasyaiva shamaM kuryAttataH paraM cAnubandhasya||32||
Tridosha are involved in pathogenesis of all types of kushtha. Depending on dosha predominant symptoms are manifested and treatment should be decided on the basis of symptoms shown in specific kushtha. The dosha presenting important and specific symptoms should be alleviated firstly followed by the treatment of associated dosha.[31-32]
à¤à¥à¤·à¥à¤ विशà¥à¤·à¥à¤°à¥à¤¦à¥à¤·à¤¾ दà¥à¤·à¤µà¤¿à¤¶à¥à¤·à¥à¤ पà¥à¤¨à¤¶à¥à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि|
à¤à¥à¤à¤¾à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ तà¥à¤°à¥à¤¹à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¹à¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤à¤¶à¥à¤ [१] पà¥à¤°à¤à¤¾à¤¶à¤¯à¤¤à¤¿||३३||
kuá¹£á¹haviÅÄá¹£airdÅá¹£Ä dÅá¹£aviÅÄá¹£aiḥ punaÅca kuá¹£á¹hÄni|
jñÄyantÄ tairhÄturhÄtustÄá¹Åca [1] prakÄÅayati||33||
kuShThavisheShairdoShA doShavisheShaiH punashca kuShThAni|
j~jAyante tairheturhetustAMshca [1] prakAshayati||33||
Specific kushtha determine the predominance of specific dosha and vice versa is also true i.e. predominance of dosha determines the specific type of kushtha. Similarly specific symptoms determine the causative factors vice versa causative factors determine the specific symptoms.[33]
Dosha specific features of diagnosis of dosha dominance in kushtha
रà¥à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤ शà¥à¤·à¤¸à¥à¤¤à¥à¤¦à¤ शà¥à¤²à¤ सà¤à¥à¤à¥à¤à¤¨à¤ तथाऽऽयामà¤|
पारà¥à¤·à¥à¤¯à¤ à¤à¤°à¤à¤¾à¤µà¥ हरà¥à¤·à¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤¾à¤°à¥à¤£à¤¤à¥à¤µà¤ à¤||३४||
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ वातलिà¤à¥à¤à¤, दाहॠराà¤à¤ परिसà¥à¤°à¤µà¤ पाà¤à¤|
विसà¥à¤°à¥ à¤à¤¨à¥à¤§à¤ à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¤¾à¤½à¤à¥à¤à¤ªà¤¤à¤¨à¤ ठपितà¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¤®à¥||३५||
शà¥à¤µà¥à¤¤à¥à¤¯à¤ शà¥à¤¤à¥à¤¯à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤ सà¥à¤¥à¥à¤°à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤§à¤à¥à¤°à¤µà¤¸à¥à¤¨à¥à¤¹à¤¾à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ तॠà¤à¤«à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤ à¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤à¤¿à¤°à¤à¤¿à¤à¤à¥à¤·à¤£à¤ à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¤||३६||
rauká¹£yaá¹ ÅÅá¹£astÅdaḥ ÅÅ«laá¹ saá¹
kÅcanaá¹ tathÄyÄmaḥ|
pÄruá¹£yaá¹ kharabhÄvÅ hará¹£aḥ ÅyÄvÄruá¹atvaá¹ ca||34||
kuá¹£á¹hÄá¹£u vÄtaliá¹
gaá¹, dÄhÅ rÄgaḥ parisravaḥ pÄkaḥ|
visrÅ gandhaḥ klÄdastathÄ'á¹
gapatanaṠca pittakr̥tam||35||
Åvaityaá¹ Åaityaá¹ kaá¹á¸Å«á¸¥ sthairyaá¹ cÅtsÄdhagauravasnÄhÄḥ|
kuá¹£á¹hÄá¹£u tu kaphaliá¹
gaá¹ jantubhirabhibhaká¹£aá¹aá¹ klÄdaḥ||36||
raukShyaM shoShastodaH shUlaM sa~gkocanaM tathA~a~ayAmaH|
pAruShyaM kharabhAvo harShaH shyAvAruNatvaM ca||34||
kuShTheShu vAtali~ggaM, dAho rAgaH parisravaH pAkaH|
visro gandhaH kledastathA~a~ggapatanaM ca pittakRutam||35||
shvaityaM shaityaM kaNDUH sthairyaM cotsedhagauravasnehAH|
kuShTheShu tu kaphali~ggaM jantubhirabhibhakShaNaM kledaH||36||
Symptoms due to dosha predominance include dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color are manifestation of vata dosha.
Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts are the symptoms caused by predominance of pitta dosha.
Kapha dosha is responsible for symptoms like whitish discoloration, cold in touch, pruritus, non-progressive / slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness are presented along with maggotâs formation and stickiness like symptoms.[34-36]
Prognosis
सरà¥à¤µà¥à¤°à¥à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤ मतिमानॠविवरà¥à¤à¤¯à¥à¤¦à¤¬à¤²à¤®à¥|
तà¥à¤·à¥à¤£à¤¾à¤¦à¤¾à¤¹à¤ªà¤°à¥à¤¤à¤ शानà¥à¤¤à¤¾à¤à¥à¤¨à¤¿à¤ à¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤à¤¿à¤°à¥à¤à¤à¥à¤§à¤®à¥||३à¥||
वातà¤à¤«à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤²à¤ यदà¥à¤¯à¤¦à¥à¤à¤¦à¥à¤·à¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¤ न ततॠà¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤®à¥|
à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤-वातपितà¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ तॠà¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¿||३८||
sarvairliá¹
gairyuktaá¹ matimÄn vivarjayÄdabalam|
tr̥ṣá¹ÄdÄhaparÄ«taá¹ ÅÄntÄgniá¹ jantubhirjagdham||37||
vÄtakaphaprabalaá¹ yadyadÄkadÅá¹£Ålbaá¹aá¹ na tat krÌ¥cchram|
kaphapitta-vÄtapittaprabalÄni tu krÌ¥cchrasÄdhyÄni||38||
sarvairli~ggairyuktaM matimAn vivarjayedabalam|
tRuShNAdAhaparItaM shAntAgniM jantubhirjagdham||37||
vAtakaphaprabalaM yadyadekadoSholbaNaM na tat kRucchram|
kaphapitta-vAtapittaprabalAni tu kRucchrasAdhyAni||38||
If all the symptoms are simultaneously observed, in weak (immune-compromised) patient, suffering from morbid thirst, burning sensation, loss of digestive power and presence of maggots then the intelligent person should avoid treatment (as it is incurable). Further vata kapha predominated kushtha and single dosha predominated kushtha are not so difficult to treat. Whereas kapha pitta and vata pitta dominated kushtha are krichchra sadhya i.e. curable, but with efforts. [37-38]
Principles of management
वातà¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤·à¥ सरà¥à¤ªà¤¿à¤°à¥à¤µà¤®à¤¨à¤ शà¥à¤²à¥à¤·à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤·à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥|
पितà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤·à¥ मà¥à¤à¥à¤·à¥ रà¤à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¯ विरà¥à¤à¤¨à¤ à¤à¤¾à¤à¥à¤°à¥||३९||
vÄtÅttarÄá¹£u sarpirvamanaá¹ ÅlÄá¹£mÅttarÄá¹£u kuá¹£á¹hÄá¹£u|
pittÅttarÄá¹£u mÅkṣŠraktasya virÄcanaá¹ cÄgrÄ||39||
vAtottareShu sarpirvamanaM shleShmottareShu kuShTheShu|
pittottareShu mokSho raktasya virecanaM cAgre||39||
In vataja kushtha, firstly administer ghritapana, whereas in kaphaja kushtha vamana procedure should be done and in pittaja kushtha, virechana along with raktamokshana should be first line of treatment.[39]
वमनविरà¥à¤à¤¨à¤¯à¥à¤à¤¾à¤ à¤à¤²à¥à¤ªà¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ िनाठपà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤|
पà¥à¤°à¤à¥à¤à¤¨à¤®à¤²à¥à¤ªà¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠमहति ठशसà¥à¤¤à¤ सिरावà¥à¤¯à¤§à¤¨à¤®à¥||४०||
vamanavirÄcanayÅgÄḥ kalpÅktÄḥ kuá¹£á¹hinÄá¹ prayÅktavyÄḥ|
pracchanamalpÄ kuá¹£á¹hÄ mahati ca Åastaá¹ sirÄvyadhanam||40||
vamanavirecanayogAH kalpoktAH kuShThinAM prayoktavyAH|
pracchanamalpe kuShThe mahati ca shastaM sirAvyadhanam||40||
For vamana and virechana drugs mentioned in Kalpa Sthana should be used. Prachhana karma i.e. blood letting by rubbing with coarse device should be carried out if dushya dushti is less and venesection should be carried out in condition where dosha dusya dusti is strong.[40]
बहà¥à¤¦à¥à¤·à¤ सà¤à¤¶à¥à¤§à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠबहà¥à¤¶à¥à¤½à¤¨à¥à¤°à¤à¥à¤·à¤¤à¤¾ पà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤¨à¥|
दà¥à¤·à¥ हà¥à¤¯à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤¹à¥à¤¤à¥ वायà¥à¤°à¥à¤¹à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤¬à¤²à¤®à¤¾à¤¶à¥||४१||
bahudÅá¹£aḥ saá¹ÅÅdhyaḥ kuá¹£á¹hÄ« bahuÅÅ'nuraká¹£atÄ prÄá¹Än|
dÅá¹£Ä hyatimÄtrahrÌ¥tÄ vÄyurhanyÄdabalamÄÅu||41||
bahudoShaH saMshodhyaH kuShThI bahusho~anurakShatA prANAn|
doShe hyatimAtrahRute vAyurhanyAdabalamAshu||41||
Patients with excessive vitiated dosha should be given shodhana therapy repeatedly; taking care about their prana (strength). Excessive elimination of dosha may increase vata dosha which may bring about weakness and in rare condition endanger the life of patient.[41]
सà¥à¤¨à¥à¤¹à¤¸à¥à¤¯ पानमिषà¥à¤à¤ शà¥à¤¦à¥à¤§à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠपà¥à¤°à¤µà¤¾à¤¹à¤¿à¤¤à¥ रà¤à¥à¤¤à¥|
वायà¥à¤°à¥à¤¹à¤¿ शà¥à¤¦à¥à¤§à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¥à¤·à¥à¤ िनमबलठविशति शà¥à¤à¥à¤°à¤®à¥||४२||
snÄhasya pÄnamiá¹£á¹aá¹ ÅuddhÄ kÅá¹£á¹hÄ pravÄhitÄ raktÄ|
vÄyurhi ÅuddhakÅá¹£á¹haá¹ kuá¹£á¹hinamabalaá¹ viÅati ÅÄ«ghram||42||
snehasya pAnamiShTaM shuddhe koShThe pravAhite rakte|
vAyurhi shuddhakoShThaM kuShThinamabalaM vishati shIghram||42||
After shodhana and letting of blood, sneha should be administered since after shodhana, vata dosha enters the shuddha koshtha of patient and is cause for immediate bala kshaya.[42]
Various formulations
दà¥à¤·à¥à¤¤à¥à¤à¥à¤²à¤¿à¤·à¥à¤à¥ हà¥à¤¦à¤¯à¥ वामà¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ à¤à¥à¤°à¥à¤§à¥à¤µà¤à¤¾à¤à¥à¤·à¥|
à¤à¥à¤à¤à¤«à¤²à¤®à¤¦à¤¨à¤®à¤§à¥à¤à¥à¤ सपà¤à¥à¤²à¥à¤°à¥à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤°à¤¸à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤||४३||
शà¥à¤¤à¤°à¤¸à¤ पà¤à¥à¤µà¤°à¤¸à¥ मधà¥à¤¨à¤¿ मधà¥à¤à¤ ठवमनानि|
dÅá¹£Åtkliá¹£á¹Ä hrÌ¥dayÄ vÄmyaḥ kuá¹£á¹hÄá¹£u cÅrdhvabhÄgÄá¹£u|
kuá¹ajaphalamadanamadhukaiḥ sapaá¹Ålairnimbarasayuktaiḥ||43||
ÅÄ«tarasaḥ pakvarasÅ madhÅ«ni madhukaá¹ ca vamanÄni|
doShotkliShTe hRudaye vAmyaH kuShTheShu cordhvabhAgeShu|
kuTajaphalamadanamadhukaiH sapaTolairnimbarasayuktaiH||43||
shItarasaH pakvaraso madhUni madhukaM ca vamanAni|
If dosha are utklishta and located in hridaya or kushtha is manifested in the upper part of body, then vamana should be administered with help of fruit of kuthaja, madanaphala and madhuka along with juice of patola and nimba. Sheeta rasa (cold effusion), pakva rasa(decoction), honey and madhuka should be used for vamana.[43]
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ तà¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¤à¤¾ दनà¥à¤¤à¥ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ ठविरà¥à¤à¤¨à¥ शसà¥à¤¤à¤¾||४४||
सà¥à¤µà¥à¤°à¤à¤ तà¥à¤·à¥à¤¦à¤à¤®à¤¾à¤²à¥à¤¡à¤¨à¤®à¤¾à¤¸à¤µà¤¾à¤¶à¥à¤ सà¥à¤§à¥à¤¨à¤¿|
शà¤à¤¸à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¯à¤§à¥à¤¹à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ यथाविरà¥à¤à¤ à¤à¥à¤°à¤®à¤¶à¥à¤à¥à¤·à¥à¤à¤||४५||
kuá¹£á¹hÄá¹£u trivrÌ¥tÄ dantÄ« triphalÄ ca virÄcanÄ ÅastÄ||44||
sauvÄ«rakaá¹ tuá¹£ÅdakamÄlÅá¸anamÄsavÄÅca sÄ«dhÅ«ni|
Åaá¹santyadhÅharÄá¹Äá¹ yathÄvirÄkaá¹ kramaÅcÄá¹£á¹aḥ||45||
kuShTheShu trivRutA dantI triphalA ca virecane shastA||44||
sauvIrakaM tuShodakamAloDanamAsavAshca sIdhUni|
shaMsantyadhoharANAM yathAvirekaM kramashceShTaH||45||
Trivrita, danti and triphala are to be used for virechana in kushtha. Sauviraka, tushodaka, alodhana, asava, sidhu are types of aushadi kalpana to be used in virechana. Further sansarjana karma should be followed as per order. [44-45]
दारà¥à¤µà¥à¤¬à¥à¤¹à¤¤à¥à¤¸à¥à¤µà¥à¤¯à¥à¤ पà¤à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤®à¤¦à¤¨à¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¥à¤|
ससà¥à¤¨à¥à¤¹à¥à¤°à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠसà¤à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤¯à¤µà¤®à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤||४६||
वातà¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¤ विरिà¤à¥à¤¤à¤ निरà¥à¤¢à¤®à¤¨à¥à¤µà¤¾à¤¸à¤¨à¤¾à¤°à¥à¤¹à¤®à¤¾à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤¯|
फलमधà¥à¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¥à¤à¤à¥à¤ सपà¤à¥à¤²à¥à¤ साधयà¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¨à¥à¤¹à¤®à¥||४à¥||
dÄrvÄ«brÌ¥hatÄ«sÄvyaiḥ paá¹ÅlapicumardamadanakrÌ¥tamÄlaiḥ|
sasnÄhairÄsthÄpyaḥ kuá¹£á¹hÄ« sakaliá¹
gayavamustaiḥ||46||
vÄtÅlbaá¹aá¹ viriktaá¹ nirÅ«á¸hamanuvÄsanÄrhamÄlaká¹£ya|
phalamadhukanimbakuá¹ajaiḥ sapaá¹Ålaiḥ sÄdhayÄtsnÄham||47||
dArvIbRuhatIsevyaiH paTolapicumardamadanakRutamAlaiH|
sasnehairAsthApyaH kuShThI sakali~ggayavamustaiH||46||
vAtolbaNaM viriktaM nirUDhamanuvAsanArhamAlakShya|
phalamadhukanimbakuTajaiH sapaTolaiH sAdhayetsneham||47||
Darvi, brihati, patola, pichumarda, madanphala, kritamala, kalinga, yava and musta should be used along with sneha for asthapana. After virechana and asthapana basti still if there is excess of vata than give anuvasana basti should be given. In such condition sneha fortified with madanaphala, madhuka, nimba, kutaja, and patola should be used. [46-47]
सà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤¦à¤¨à¥à¤¤à¥à¤®à¤°à¤¿à¤à¤ फणिà¤à¥à¤à¤à¤ पिपà¥à¤ªà¤²à¥ à¤à¤°à¤à¥à¤à¤«à¤²à¤®à¥|
नसà¥à¤¯à¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤¸à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¤ à¤à¥à¤°à¤¿à¤®à¤¿à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤«à¤ªà¥à¤°à¤à¥à¤ªà¤à¥à¤¨à¤®à¥ [१] ||४८||
वà¥à¤°à¥à¤à¤¨à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤§à¥à¤®à¥à¤ शà¥à¤²à¥à¤à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤¨à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤¾à¤®à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤¿|
à¤à¥à¤®à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤à¥à¤à¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤||४९||
saindhavadantÄ«maricaá¹ phaá¹ijjhakaḥ pippalÄ« karañjaphalam|
nasyaá¹ syÄtsaviá¸aá¹
gaá¹ krÌ¥mi kuá¹£á¹hakaphaprakÅpaghnam [1] ||48||
vairÄcanikairdhÅ«maiḥ ÅlÅkasthÄnÄritaiḥ praÅÄmyanti|
krÌ¥mayaḥ kuá¹£á¹hakilÄsÄḥ prayÅjitairuttamÄá¹
gasthÄḥ||49||
saindhavadantImaricaM phaNijjhakaH pippalI kara~jjaphalam|
nasyaM syAtsaviDa~ggaM krimikuShThakaphaprakopaghnam [1] ||48||
vairecanikairdhUmaiH shlokasthAneritaiH prashAmyanti|
kRumayaH kuShThakilAsAH prayojitairuttamA~ggasthAH||49||
Saindhava, dantÄ«, maricha, phaá¹ijjhaka, pippali, fruit of karanja and vidanga should be used for nasya especially in case of krimi and kapha pradhan kushtha.
Drugs mentioned in Sutra Sthana for vairechanika dhuma should be used in krimija kushtha and kilasa and also disease affecting the upper part of the body. [48-49]
सà¥à¤¥à¤¿à¤°à¤à¤ िनमणà¥à¤¡à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤ सà¥à¤µà¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¸à¥à¤¤à¤°à¤ªà¥à¤°à¤£à¤¾à¤¡à¥à¤à¤¿à¤|
à¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ रà¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤à¥à¤²à¥à¤¶à¥à¤½à¤ªà¤¨à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤||५०||
sthirakaá¹hinamaá¹á¸alÄnÄá¹ svinnÄnÄá¹ prastarapraá¹Äá¸Ä«bhiḥ|
kÅ«rcairvighaá¹á¹itÄnÄá¹ raktÅtklÄÅÅ'panÄtavyaḥ||50||
sthirakaThinamaNDalAnAM svinnAnAM prastarapraNADIbhiH|
kUrcairvighaTTitAnAM raktotklesho~apanetavyaH||50||
If the patches are stable and hard, then give fomentation by prastara sweda or nadi sweda method and later on with the help of kurcha (a surgical instrument) scrub the patches so that there is increased flow of rakta in that specific area along with blood letting.[50]
Local treatments
à¤à¤¨à¥à¤ªà¤µà¤¾à¤°à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ माà¤à¤¸à¤¾à¤¨à¤¾à¤ पà¥à¤à¥à¤à¤²à¥à¤ सà¥à¤à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤¶à¥à¤|
सà¥à¤µà¤¿à¤¨à¥à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¸à¤¨à¥à¤¨à¤ [१] विलिà¤à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठतà¥à¤à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤¨ शसà¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤£||५१||
रà¥à¤§à¤¿à¤°à¤¾à¤à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤®à¤¥à¤µà¤¾ शà¥à¤à¥à¤à¤¾à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤¨à¤¿ [२] यà¥à¤à¤¯à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥|
पà¥à¤°à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤®à¤²à¥à¤ªà¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठविरà¥à¤à¤¯à¥à¤¦à¥à¤µà¤¾ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤à¤¿à¤||५२||
यॠलà¥à¤ªà¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानाठयà¥à¤à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ निरà¥à¤¹à¥à¤¤à¤¾à¤¸à¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¤¾à¤£à¤¾à¤®à¥|
सà¤à¤¶à¥à¤§à¤¿à¤¤à¤¾à¤¶à¤¯à¤¾à¤¨à¤¾à¤ सदà¥à¤¯à¤ सिदà¥à¤§à¤¿à¤°à¥à¤à¤µà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤·à¤¾à¤®à¥||५३||
ÄnÅ«pavÄrijÄnÄá¹ mÄá¹sÄnÄá¹ pÅá¹á¹alaiḥ sukhÅá¹£á¹aiÅca|
svinnÅtsannaá¹ [1] vilikhÄt kuá¹£á¹haá¹ tÄ«ká¹£á¹Äna ÅastrÄá¹a||51||
rudhirÄgamÄrthamathavÄ ÅrÌ¥á¹
gÄlÄbÅ«ni [2] yÅjayÄt kuá¹£á¹hÄ|
pracchitamalpaá¹ kuá¹£á¹haá¹ virÄcayÄdvÄ jalaukÅbhiḥ||52||
yÄ lÄpÄḥ kuá¹£á¹hÄnÄá¹ yujyantÄ nirhrÌ¥tÄsradÅá¹£Äá¹Äm|
saá¹ÅÅdhitÄÅayÄnÄá¹ sadyaḥ siddhirbhavÄttÄá¹£Äm||53||
AnUpavArijAnAM mAMsAnAM poTTalaiH sukhoShNaishca|
svinnotsannaM [1] vilikhet kuShThaM tIkShNena shastreNa||51||
rudhirAgamArthamathavA shRu~ggAlAbUni [2] yojayet kuShThe|
pracchitamalpaM kuShThaM virecayedvA jalaukobhiH||52||
ye lepAH kuShThAnAM yujyante nirhRutAsradoShANAm|
saMshodhitAshayAnAM sadyaH siddhirbhavetteShAm||53||
If the patches are elevated then swedana with lukewarm poultice of meat of aquatic animals should be followed by scrubbing with sharp edge surgical instrument for blood letting. For blood letting shringa (horn), alabu (gourd) may be used. Especially in alpa kushtha, prachana, virechana and/or use of jaluka should be done.
Lepa explained in kushtha become efficient if applied after raktamokshana and other shodhana procedures. [51-53]
यà¥à¤·à¥ न शसà¥à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤°à¤®à¤¤à¥ सà¥à¤ªà¤°à¥à¤¶à¥à¤¨à¥à¤¦à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¨à¤¾à¤¶à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ यानि सà¥à¤¯à¥à¤|
तà¥à¤·à¥ निपातà¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¥ रà¤à¥à¤¤à¤ दà¥à¤·à¤ ठविसà¥à¤°à¤¾à¤µà¥à¤¯||५४||
पाषाणà¤à¤ िनपरà¥à¤·à¥ सà¥à¤ªà¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠसà¥à¤¥à¤¿à¤°à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤£à¥ à¤|
पà¥à¤¤à¤¾à¤à¤¦à¤¸à¥à¤¯ à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¥ विषà¥à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥à¤½à¤à¤¦à¥à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¨à¥||५५||
सà¥à¤¤à¤¬à¥à¤§à¤¾à¤¨à¤¿ सà¥à¤ªà¥à¤¤à¤¸à¥à¤ªà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¸à¥à¤µà¥à¤¦à¤¨à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि|
à¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¦à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¤à¤¾à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤°à¤à¥à¤à¤à¥à¤à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥||५६||
à¤à¤¾à¤¤à¥à¤¯à¤°à¥à¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¾ पतà¥à¤°à¥à¤ शसà¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤ समà¥à¤¦à¥à¤°à¤«à¥à¤¨à¥à¤°à¥à¤µà¤¾|
à¤à¥à¤·à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤®à¤¯à¥à¤°à¥à¤µà¤¾ ततठपà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¿||५à¥||
yÄá¹£u na Åastraá¹ kramatÄ sparÅÄndriyanÄÅanÄni yÄni syuḥ|
tÄá¹£u nipÄtyaḥ ká¹£ÄrÅ raktaá¹ dÅá¹£aá¹ ca visrÄvya||54||
pÄá¹£Äá¹akaá¹hinaparuá¹£Ä suptÄ kuá¹£á¹hÄ sthirÄ purÄá¹Ä ca|
pÄ«tÄgadasya kÄryÅ viá¹£aiḥ pradÄhÅ'gadaiÅcÄnu||55||
stabdhÄni suptasuptÄnyasvÄdanakaá¹á¸ulÄni kuá¹£á¹hÄni|
kÅ«rcairdantÄ«trivrÌ¥tÄkaravÄ«rakarañjakuá¹ajÄnÄm||56||
jÄtyarkanimbajairvÄ patraiḥ Åastraiḥ samudraphÄnairvÄ|
ghr̥ṣá¹Äni gÅmayairvÄ tataḥ pradÄhaiḥ pradÄhyÄni||57||
yeShu na shastraM kramate sparshendriyanAshanAni yAni syuH|
teShu nipAtyaH kShAro raktaM doShaM ca visrAvya||54||
pAShANakaThinaparuShe supte kuShThe sthire purANe ca|
pItAgadasya kAryo viShaiH pradeho~agadaishcAnu||55||
stabdhAni suptasuptAnyasvedanakaNDulAni kuShThAni|
kUrcairdantItrivRutAkaravIrakara~jjakuTajAnAm||56||
jAtyarkanimbajairvA patraiH shastraiH samudraphenairvA|
ghRuShTAni gomayairvA tataH pradehaiH pradehyAni||57||
When there is loss of sensation and/or surgical interventions is prohibited, kshara should be used after rakta and dosha are eliminated.
If kushtha is hard like stone with numbness, it is stable (not spreading) and chronic in such cases antidotes should be given internally prior to the application of poison in the form of lepa followed by application of antidote.
If there is numbness around the patch of kushtha associated with complete loss of sensation along with anhidrosis, and pruritus then for scrubbing in such condition brush (kurcha) prepared from danti, trivrita, karavira, karanja, kutaja or leaves of jÄti, arka, nimba or surgical instruments, samudra phena, dried cow-dung should be used followed by application of lepa. [54-57]
मारà¥à¤¤à¤à¤«à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤ à¤à¤°à¥à¤®à¥à¤à¥à¤¤à¤ पितà¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ िनाठà¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤®à¥|
à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤à¥à¤¤à¤¹à¤°à¤£à¤ तिà¤à¥à¤¤à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¨à¤ à¤||५८||
सरà¥à¤ªà¥à¤à¤·à¤¿ तिà¤à¥à¤¤à¤à¤¾à¤¨à¤¿ ठयà¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¦à¥à¤°à¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤¨à¥à¤¤à¥ [१] à¤à¤°à¥à¤®|
बाहà¥à¤¯à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¤°à¤®à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ ततॠà¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤ पितà¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥||५९||
mÄrutakaphakuá¹£á¹haghnaá¹ karmÅktaá¹ pittakuá¹£á¹hinÄá¹ kÄryam|
kaphapittaraktaharaá¹aá¹ tiktakaá¹£Äyaiḥ praÅamanaá¹ ca||58||
sarpÄ«á¹á¹£i tiktakÄni ca yaccÄnyadraktapittanut [1] karma|
bÄhyÄbhyantaramagryaá¹ tat kÄryaá¹ pittakuá¹£á¹hÄá¹£u||59||
mArutakaphakuShThaghnaM karmoktaM pittakuShThinAM kAryam|
kaphapittaraktaharaNaM tiktakaShAyaiH prashamanaM ca||58||
sarpIMShi tiktakAni ca yaccAnyadraktapittanut [1] karma|
bAhyAbhyantaramagryaM tat kAryaM pittakuShTheShu||59||
In pittaja kushtha line of treatment followed in vata kaphaja kushtha should be followed along with kapha, pitta and rakta should be eliminated and tikta (bitter), kashaya (astringent) drugs are to be used for pacifying the dosha. Ghee fortified with tikta (bitter) drugs and line of treatment of raktapitta should be followed internally and externally for treatment of pittaja kushtha. [58-59]
दà¥à¤·à¤¾à¤§à¤¿à¤à¥à¤¯à¤µà¤¿à¤à¤¾à¤à¤¾à¤¦à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¥à¤¤à¤¤à¥ à¤à¤°à¥à¤® à¤à¥à¤·à¥à¤ नà¥à¤¤à¥ पà¥à¤°à¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥|
वà¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ शमनठपà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤¦à¥à¤·à¤¸à¤¾à¤®à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥||६०||
dÅá¹£ÄdhikyavibhÄgÄdityÄtat karma kuá¹£á¹hanut prÅktam|
vaká¹£yÄmi kuá¹£á¹haÅamanaá¹ prÄyastvagdÅá¹£aÄmÄnyÄt||60||
doShAdhikyavibhAgAdityetat karma kuShThanut proktam|
vakShyAmi kuShThashamanaM prAyastvagdoShasAmAnyAt||60||
Treatment of different kushtha categorized on basis of aggravated dosha has been explained henceforth treatment for pacifying of kushtha is being explained wherein defect in skin is general symptom. [60]
दारà¥à¤µà¥ रसाà¤à¥à¤à¤¨à¤ वा à¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤£ पà¥à¤°à¤¬à¤¾à¤§à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ मà¥|
à¤
à¤à¤¯à¤¾ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¤¿à¤¤à¤¾ वा मासठसवà¥à¤¯à¥à¤·à¤à¥à¤¡à¤¤à¥à¤²à¤¾||६१||
dÄrvÄ« rasÄñjanaá¹ vÄ gÅmÅ«trÄá¹a prabÄdhatÄ kuá¹£á¹ham|
abhayÄ prayÅjitÄ vÄ mÄsaá¹ savyÅá¹£aguá¸atailÄ||61||
dArvI rasA~jjanaM vA gomUtreNa prabAdhate kuShTham|
abhayA prayojitA vA mAsaM savyoShaguDatailA||61||
DÄrvi or rasÄñjana along with cowâs urine helps in treatment of kushtha. Similarly haritaki along with trikatu or gud and taila for period of one month is helpful. [61]
मà¥à¤²à¤ पà¤à¥à¤²à¤¸à¥à¤¯ तथा à¤à¤µà¤¾à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¾à¤ पà¥à¤¥à¤à¥ पलाà¤à¤¶à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¤à¥à¤µà¤à¤¶à¥à¤ [१] |
सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾ à¤à¤à¥à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ ठà¤à¤¾à¤à¤¾à¤°à¥à¤§à¤¿à¤à¤¾ नाà¤à¤°à¤ªà¤¾à¤¦à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤¾||६२||
पलठतथà¥à¤·à¤¾à¤ सह à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ à¤à¤²à¥ शà¥à¤¤à¤ दà¥à¤·à¤¹à¤°à¤ पिबà¥à¤¨à¥à¤¨à¤¾|
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¥ रसà¥à¤°à¥à¤§à¤¨à¥à¤µà¤®à¥à¤à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤à¤¾à¤¨à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¶à¤¾à¤²à¥à¤¯à¥à¤¦à¤¨à¤®à¤¾à¤¦à¤¦à¥à¤¤||६३||
à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि शà¥à¤«à¤ à¤à¥à¤°à¤¹à¤£à¥à¤ªà¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¤®à¤°à¥à¤¶à¤¾à¤à¤¸à¤¿ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¿ हलà¥à¤®à¤à¤ à¤|
षडà¥à¤°à¤¾à¤¤à¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¨ निहनà¥à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤· हà¥à¤¦à¥à¤¬à¤¸à¥à¤¤à¤¿à¤¶à¥à¤²à¤ विषमà¤à¥à¤µà¤°à¤ à¤||६४||
mÅ«laá¹ paá¹Ålasya tathÄ gavÄká¹£yÄḥ prÌ¥thak palÄá¹Åaá¹ triphalÄtvacÄÅca [1] |
syÄttrÄyamÄá¹Ä kaá¹urÅhiá¹Ä« ca bhÄgÄrdhikÄ nÄgarapÄdayuktÄ||62||
palaá¹ tathaiá¹£Äá¹ saha cÅ«rá¹itÄnÄá¹ jalÄ ÅrÌ¥taá¹ dÅá¹£aharaá¹ pibÄnnÄ|
jÄ«rá¹Ä rasairdhanvamrÌ¥gadvijÄnÄá¹ purÄá¹aÅÄlyÅdanamÄdadÄ«ta||63||
kuá¹£á¹hÄni ÅÅphaá¹ grahaá¹Ä«pradÅá¹£amarÅÄá¹si krÌ¥cchrÄá¹i halÄ«makaá¹ ca|
á¹£aá¸rÄtrayÅgÄna nihanti caiá¹£a hrÌ¥dbastiÅÅ«laá¹ viá¹£amajvaraá¹ ca||64||
mUlaM paTolasya tathA gavAkShyAH pRuthak palAMshaM triphalAtvacashca [1] |
syAttrAyamANA kaTurohiNI ca bhAgArdhikA nAgarapAdayuktA||62||
palaM tathaiShAM saha cUrNitAnAM jale shRutaM doShaharaM pibennA|
jIrNe rasairdhanvamRugadvijAnAM purANashAlyodanamAdadIta||63||
kuShThAni shophaM grahaNIpradoShamarshAMsi kRucchrANi halImakaM ca|
ShaDrAtrayogena nihanti caiSha hRudbastishUlaM viShamajvaraM ca||64||
One pala of root of patola and gavakshi, contents of triphala (haritaki, bibhataki and amalaki) taken separately in one pala quantity each. Trayamana and katuki in quantity of 6 sanas and 4 sana of sunthi, should be taken together. One pala of this combination should be boiled in water and administered for elimination of dosha.
After the combination has been digested by jatharagni of patient, soup of animal and birds residing in arid land along with old shali type of rice should be given. The preparation when administered for 6 days cures kushtha, shotha, grahani, arsha, mutrakricha, halimaka, chest pain and pain in bladder region along with vishama jwara. [62-64]
Mustadi churna
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤ वà¥à¤¯à¥à¤·à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ मà¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤ ा दारॠपà¤à¥à¤à¤®à¥à¤²à¥à¤¯à¥ दà¥à¤µà¥|
सपà¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¦à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤¤à¥à¤µà¤à¥ सविशालशà¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ मà¥à¤°à¥à¤µà¤¾||६५||
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ तरà¥à¤ªà¤£à¤à¤¾à¤à¥à¤°à¥à¤¨à¤µà¤à¤¿à¤ सà¤à¤¯à¥à¤à¤¿à¤¤à¤ समधà¥à¤µà¤¾à¤à¥à¤¯à¤®à¥ [१] |
सिदà¥à¤§à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ निबरà¥à¤¹à¤£à¤®à¥à¤¤à¤¤à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¥à¤à¤¿à¤à¤ à¤à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤®à¥||६६||
शà¥à¤µà¤¯à¤¥à¥à¤ सपाणà¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤à¤ शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤°à¤¹à¤£à¥à¤ªà¥à¤°à¤¦à¥à¤·à¤®à¤°à¥à¤¶à¤¾à¤à¤¸à¤¿|
बà¥à¤°à¤à¥à¤¨à¤à¤à¤¨à¥à¤¦à¤°à¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤¾à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤ ाà¤à¤¶à¥à¤ विनिहनà¥à¤¤à¤¿||६à¥||
à¤à¤¤à¤¿ मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤¦à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤£
mustaá¹ vyÅá¹£aá¹ triphalÄ mañjiá¹£á¹hÄ dÄru pañcamÅ«lyau dvÄ|
saptacchadanimbatvak saviÅÄlaÅcitrakÅ mÅ«rvÄ||65||
cÅ«rá¹aá¹ tarpaá¹abhÄgairnavabhiḥ saá¹yÅjitaá¹ samadhvÄjyam [1] |
siddhaá¹ kuá¹£á¹hanibarhaá¹amÄtat prÄyÅgikaá¹ bhaká¹£yam||66||
Åvayathuá¹ sapÄá¹á¸urÅgaá¹ Åvitraá¹ grahaá¹Ä«pradÅá¹£amarÅÄá¹si|
braghnabhagandarapiá¸akÄkaá¹á¸Å«kÅá¹hÄá¹Åca vinihanti||67||
iti mustÄdicÅ«rá¹am
mustaM vyoShaM triphalA ma~jjiShThA dAru pa~jcamUlyau dve|
saptacchadanimbatvak savishAlashcitrako mUrvA||65||
cUrNaM tarpaNabhAgairnavabhiH saMyojitaM samadhvAjyam [1] |
siddhaM kuShThanibarhaNametat prAyogikaM bhakShyam||66||
shvayathuM sapANDurogaM shvitraM grahaNIpradoShamarshAMsi|
braghnabhagandarapiDakAkaNDUkoThAMshca vinihanti||67||
iti mustAdicUrNam
Musta, trikatu, triphala, manjishthÄ, dÄruharidra, two panchamÅ«la (brihat and laghu) saptacchada, bark of nimba, viÅÄla, chitraka, mÅ«rvÄ are taken in equal quantity and powdered together. This powder should be mixed with nine times of saktu and should be prescribed with honey and ghrita. It is among the best treatment for kushtha which should be given everyday. The combination is also useful in shotha, pÄá¹á¸u, Åvitra, grahaá¹Ä«doá¹£a, arÅa, braghna, bhagandar, piá¸akÄ, kaá¹á¸Å«, kÅá¹hÄ.
This ends the explanation of mustÄdichÅ«rá¹am.[65-67]
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤«à¤²à¤¾à¤¤à¤¿à¤µà¤¿à¤·à¤¾à¤à¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤à¤µà¤à¤¾à¤ªà¤à¥à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥|
माà¤à¤§à¤¿à¤à¤¾à¤°à¤à¤¨à¥à¤¦à¥à¤µà¤¯à¤ªà¤¦à¥à¤®à¤à¤®à¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤µà¤¿à¤¶à¤¾à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥||६८||
à¤à¥à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤ªà¤²à¤¾à¤¶à¤¾à¤¨à¤¾à¤ ददà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤ªà¤²à¤ ततसà¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¦à¥à¤¦à¥à¤µà¤¿à¤à¥à¤£à¤¾|
तसà¥à¤¯à¤¾à¤¶à¥à¤ पà¥à¤¨à¤°à¥à¤¬à¥à¤°à¤¾à¤¹à¥à¤®à¥ तà¤à¥à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ सà¥à¤ªà¥à¤¤à¤¿à¤¨à¥à¤¤à¥ परममà¥||६९||
triphalÄtiviá¹£Äkaá¹ukÄnimbakaliá¹
gakavacÄpaá¹ÅlÄnÄm|
mÄgadhikÄrajanÄ«dvayapadmakamÅ«rvÄviÅÄlÄnÄm||68||
bhÅ«nimbapalÄÅÄnÄá¹ dadyÄdvipalaá¹ tatastrivrÌ¥ddviguá¹Ä|
tasyÄÅca punarbrÄhmÄ« taccÅ«rá¹aá¹ suptinut paramam||69||
triphalAtiviShAkaTukAnimbakali~ggakavacApaTolAnAm|
mAgadhikArajanIdvayapadmakamUrvAvishAlAnAm||68||
bhUnimbapalAshAnAM dadyAdvipalaM tatastrivRuddviguNA|
tasyAshca punarbrAhmI taccUrNaM suptinut paramam||69||
Triphala, ativiá¹£Ä, kaá¹uki, nimba, kaliá¹ gaka, vachÄ, paá¹Åla, pippali, haridra, dÄruharidra, padmaka, mÅ«rvÄ, viÅÄlÄ, bhÅ«nimba and palÄÅa, all are taken in two pala quantity each (i.e. total 34 pala), double the total quantity of above churna (68 pala) trivrita is taken and double of trivrita (136 pala) brahmi churna should be taken. It is a best combination for numbness.[68-69]
Benefits of lelitaka (sulphur)
लà¥à¤²à¥à¤¤à¤à¤ªà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¥ [१] रसà¥à¤¨ à¤à¤¾à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤ समाà¤à¥à¤·à¤¿à¤à¤ परमà¤|
सपà¥à¤¤à¤¦à¤¶à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¾à¤¤à¥ माà¤à¥à¤·à¤¿à¤à¤§à¤¾à¤¤à¥à¤¶à¥à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤£||à¥à¥¦||
lÄlÄ«takaprayÅgÅ [1] rasÄna jÄtyÄḥ samÄká¹£ikaḥ paramaḥ|
saptadaÅakuá¹£á¹haghÄtÄ« mÄká¹£ikadhÄtuÅca mÅ«trÄá¹a||70||
lelItakaprayogo [1] rasena jAtyAH samAkShikaH paramaH|
saptadashakuShThaghAtI mAkShikadhAtushca mUtreNa||70||
Lelitaka (sulphur) when administered with juice of jÄti (Ämalaki) along with honey is beneficial in 17 types of kushtha. Similarly use of makshika (copper pyrite) with cowsâ urine too is very beneficial. [70]
शà¥à¤°à¥à¤·à¥à¤ ठ[२] à¤à¤¨à¥à¤§à¤à¤¯à¥à¤à¤¾à¤¤à¥ सà¥à¤µà¤°à¥à¤£à¤®à¤¾à¤à¥à¤·à¤¿à¤à¤ªà¥à¤°à¤¯à¥à¤à¤¾à¤¦à¥à¤µà¤¾|
सरà¥à¤µà¤µà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¿à¤¨à¤¿à¤¬à¤°à¥à¤¹à¤£à¤®à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠरसठठनिà¤à¥à¤¹à¥à¤¤à¤®à¥||à¥à¥§||
वà¤à¥à¤°à¤¶à¤¿à¤²à¤¾à¤à¤¤à¥à¤¸à¤¹à¤¿à¤¤à¤ सहितठवा यà¥à¤à¤°à¤¾à¤à¥à¤¨|
सरà¥à¤µà¤µà¥à¤¯à¤¾à¤§à¤¿à¤ªà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¨à¤®à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥à¤à¥à¤·à¥à¤ ॠनिà¤à¥à¤¹à¥à¤¯ नितà¥à¤¯à¤ à¤||à¥à¥¨||
ÅrÄá¹£á¹haá¹ [2] gandhakayÅgÄt suvará¹amÄká¹£ikaprayÅgÄdvÄ|
sarvavyÄdhinibarhaá¹amadyÄt kuá¹£á¹hÄ« rasaá¹ ca nigrÌ¥hÄ«tam||71||
vajraÅilÄjatusahitaá¹ sahitaá¹ vÄ yÅgarÄjÄna|
sarvavyÄdhipraÅamanamadyÄtkuá¹£á¹hÄ« nigrÌ¥hya nityaá¹ ca||72||
shreShThaM [2] gandhakayogAt suvarNamAkShikaprayogAdvA|
sarvavyAdhinibarhaNamadyAt kuShThI rasaM ca nigRuhItam||71||
vajrashilAjatusahitaM sahitaM vA yogarAjena|
sarvavyAdhiprashamanamadyAtkuShThI nigRuhya nityaM ca||72||
Gandhaka (sulphur) and/or suvará¹amÄká¹£ika when used for processing of rasa (mercury) acts as the best medicine in treatment of all disease especially kushtha.
Similarly kushtha patient should regularly consume parada (mercury) with vajra shilajatu or yogaraja which helps in curing of all diseases. [71-72]
Madhvasava
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¸à¥à¤°à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤¸à¤¾à¤°à¤ शà¥à¤°à¤ªà¤¯à¤¿à¤¤à¥à¤µà¤¾ तदà¥à¤°à¤¸à¥à¤¨ तà¥à¤¯à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¤ªà¥à¤°à¤¸à¥à¤¥à¥ à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤ à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¥ तॠà¤à¤¾à¤·à¥à¤à¤ªà¤²à¤¿à¤à¥ à¤||à¥à¥©||
ततà¥à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¤·à¥à¤à¤ªà¤²à¤ पà¥à¤°à¤à¥à¤·à¤¿à¤ªà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¥à¤¾à¤½à¤®à¥à¤¨à¤¿|
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¥à¤²à¥ तà¥à¤µà¤à¥à¤®à¤°à¤¿à¤à¤ पतà¥à¤°à¤ à¤à¤¨à¤à¤ ठà¤à¤°à¥à¤·à¤¾à¤à¤¶à¤®à¥||à¥à¥ª||
मतà¥à¤¸à¥à¤¯à¤£à¥à¤¡à¤¿à¤à¤¾ मधà¥à¤¸à¤®à¤¾ तनà¥à¤®à¤¾à¤¸à¤ à¤à¤¾à¤¤à¤®à¤¾à¤¯à¤¸à¥ à¤à¤¾à¤£à¥à¤¡à¥|
मधà¥à¤µà¤¾à¤¸à¤µà¤®à¤¾à¤à¤°à¤¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¥ शमठयातà¤||à¥à¥«||
à¤à¤¤à¤¿ मधà¥à¤µà¤¾à¤¸à¤µà¤
khadirasuradÄrusÄraá¹ ÅrapayitvÄ tadrasÄna tÅyÄrthaḥ|
ká¹£audraprasthÄ kÄryaḥ kÄryÄ tÄ cÄá¹£á¹apalikÄ ca||73||
tatrÄÅcÅ«rá¹ÄnÄmaá¹£á¹apalaá¹ praká¹£ipÄttathÄ'mÅ«ni|
triphalailÄ tvaá¹
maricaá¹ patraá¹ kanakaá¹ ca kará¹£Äá¹Åam||74||
matsyaá¹á¸ikÄ madhusamÄ tanmÄsaá¹ jÄtamÄyasÄ bhÄá¹á¸Ä|
madhvÄsavamÄcarataḥ kuá¹£á¹hakilÄsÄ Åamaá¹ yÄtaḥ||75||
iti madhvÄsavaḥ
khadirasuradArusAraM shrapayitvA tadrasena toyArthaH|
kShaudraprasthe kAryaH kArye te cAShTapalike ca||73||
tatrAshcUrNAnAmaShTapalaM prakShipettathA~amUni|
triphalaile tva~gmaricaM patraM kanakaM ca karShAMsham||74||
matsyaNDikA madhusamA tanmAsaM jAtamAyase bhANDe|
madhvAsavamAcarataH kuShThakilAse shamaM yAtaH||75||
iti madhvAsavaH
Decoction should be prepared from 8 pala each of water extract of khadira and devadÄru to this one prastha of honey should be added. To this powder (bhasma / mandura) of iron in 8 pala quantity should be added along with triphala, ela, tvak, maricha, patra and kanaka (nagkeshara) in one karsa quantity. Matsyaá¹á¸ikÄ (sugar) should be added in quantity equal to honey (one prastha). This preparation should be kept in an iron jar for one month. This is called as madhvÄsava and it is administered in kushtha and kilÄsa.[73-75]
Kanaka bindu arishta
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¦à¥à¤°à¥à¤£à¤ à¤à¥à¤®à¥à¤à¥ à¤à¥à¤¤à¤à¤¾à¤µà¤¿à¤¤à¥ समावापà¥à¤¯|
दà¥à¤°à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤£à¤¿ à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ ठषà¤à¥à¤ªà¤²à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¤à¥à¤° दà¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¿||à¥à¥¬||
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤µà¥à¤¯à¥à¤·à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¤°à¤à¤¨à¥à¤®à¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤à¤°à¥à¤·à¤à¥à¤¨à¥à¤¦à¥à¤°à¤¯à¤µà¤¾à¤|
सà¥à¤µà¤°à¥à¤£à¥ ठतथा तà¥à¤µà¤à¥ à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤°à¥à¤¹à¤¾ à¤à¥à¤¤à¤¿ तनà¥à¤®à¤¾à¤¸à¤®à¥||à¥à¥||
निदधà¥à¤¤ धानà¥à¤¯à¤®à¤§à¥à¤¯à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤ पिबà¥à¤¤à¥à¤¤à¤¤à¥ यà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤¯à¤¾|
मासà¥à¤¨ महाà¤à¥à¤·à¥à¤ ठहनà¥à¤¤à¥à¤¯à¥à¤µà¤¾à¤²à¥à¤ªà¤ तॠपà¤à¥à¤·à¥à¤£||à¥à¥®||
à¤
रà¥à¤¶à¤à¤¶à¥à¤µà¤¾à¤¸à¤à¤à¤¨à¥à¤¦à¤°à¤à¤¾à¤¸à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤ªà¥à¤°à¤®à¥à¤¹à¤¶à¥à¤·à¤¾à¤à¤¶à¥à¤|
ना à¤à¤µà¤¤à¤¿ à¤à¤¨à¤à¤µà¤°à¥à¤£à¤ पà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤½à¤°à¤¿à¤·à¥à¤à¤ à¤à¤¨à¤à¤¬à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤®à¥||à¥à¥¯||
à¤à¤¤à¤¿ à¤à¤¨à¤à¤¬à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤µà¤°à¤¿à¤·à¥à¤à¤®à¥
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥à¤µà¤¨à¤¿à¤²à¤à¤«à¤à¥à¤¤à¥à¤·à¥à¤µà¥à¤µà¤ पà¥à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¤¾à¤½à¤ªà¤¿ पà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤·à¥|
à¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¤à¥à¤µà¤¾à¤¥à¤¶à¥à¤à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¥à¤· विशà¥à¤·à¤¾à¤¤à¥ à¤à¤«à¤à¥à¤¤à¥à¤·à¥||८०||
khadirakaá¹£ÄyadrÅá¹aá¹ kumbhÄ ghrÌ¥tabhÄvitÄ samÄvÄpya|
dravyÄá¹i cÅ«rá¹itÄni ca á¹£aá¹palikÄnyatra dÄyÄni||76||
triphalÄvyÅá¹£aviá¸aá¹
garajanÄ«mustÄá¹arūṣakÄndrayavÄḥ|
sauvará¹Ä« ca tathÄ tvak chinnaruhÄ cÄti tanmÄsam||77||
nidadhÄ«ta dhÄnyamadhyÄ prÄtaḥ prÄtaḥ pibÄttatÅ yuktyÄ|
mÄsÄna mahÄkuá¹£á¹haá¹ hantyÄvÄlpaá¹ tu paká¹£Äá¹a||78||
arÅaḥÅvÄsabhagandarakÄsakilÄsapramÄhaÅÅá¹£Äá¹Åca|
nÄ bhavati kanakavará¹aḥ pÄ«tvÄ'riá¹£á¹aá¹ kanakabindum||79||
iti kanakabindvariá¹£á¹am
kuá¹£á¹hÄá¹£vanilakaphakrÌ¥tÄá¹£vÄvaá¹ pÄyastathÄ'pi paittÄá¹£u|
krÌ¥tamÄlakvÄthaÅcÄpyÄá¹£a viÅÄá¹£Ät kaphakrÌ¥tÄá¹£u||80||
khadirakaShAyadroNaM kumbhe ghRutabhAvite samAvApya|
dravyANi cUrNitAni ca ShaTpalikAnyatra deyAni||76||
triphalAvyoShaviDa~ggarajanImustATarUShakendrayavAH|
sauvarNI ca tathA tvak chinnaruhA ceti tanmAsam||77||
nidadhIta dhAnyamadhye prAtaH prAtaH pibettato yuktyA|
mAsena mahAkuShThaM hantyevAlpaM tu pakSheNa||78||
arshaHshvAsabhagandarakAsakilAsapramehashoShAMshca|
nA bhavati kanakavarNaH pItvA~ariShTaM kanakabindum||79||
iti kanakabindvariShTam
kuShTheShvanilakaphakRuteShvevaM peyastathA~api paitteShu|
kRutamAlakvAthashcApyeSha visheShAt kaphakRuteShu||80||
In ghee smeared jar one drona of decoction of khadira should be added. To these 6 palas each of powdered triphala, trikatu, viá¸aá¹ ga, haridra, musta, vÄsÄ, indrayava, bark of sauvarni (dÄruharidra), and guduchi should be added. The jar should be kept for one month inside a heap of grains. Every morning if this preparation is taken then in one month mahakuá¹£á¹ha gets cured and within 15 days ksudrakuá¹£á¹ha is cured. It is also useful arÅa, ÅvÄsa, bhagandar, kasa, kilasa, prameha and shosha. Skin achieves golden complexion after having kanakabindu. This ends explanation of kanakabindvariá¹£á¹a. It is useful in all vataja, pittaja and kaphaja kushtha.
Especially in kaphaja kuá¹£á¹ha, kritmalaka decoction should be used in place of khadira.[76-80]
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¸à¤µà¤¶à¥à¤ à¤à¥à¤¡à¤ सà¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ रà¥à¤à¤µà¤¿à¤¨à¤¿à¤¹à¤¨à¥à¤¤à¤¾|
à¤à¥à¤°à¤®à¥à¤à¤¦à¤¶à¤®à¥à¤²à¤¦à¤¨à¥à¤¤à¥à¤µà¤°à¤¾à¤à¥à¤à¤®à¤§à¥à¤¯à¥à¤à¤¸à¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤||८१||
triphalÄsavaÅca gauá¸aḥ sacitrakaḥ kuá¹£á¹harÅgavinihantÄ|
kramukadaÅamÅ«ladantÄ«varÄá¹
gamadhuyÅgasaá¹yuktaḥ||81||
triphalAsavashca gauDaH sacitrakaH kuShTharogavinihantA|
kramukadashamUladantIvarA~ggamadhuyogasaMyuktaH||81||
TriphalÄsava prepared from jaggery along with chitraka, kramuka, daÅamÅ«la, dantÄ«, varÄ (triphala) and honey helps in treating various kushtha.[81]
Diet in kushtha
लà¤à¥à¤¨à¤¿ à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ हितानि विदà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ शाà¤à¤¨à¤¿ ठतिà¤à¥à¤¤à¤à¤¾à¤¨à¤¿|
à¤à¤²à¥à¤²à¤¾à¤¤à¤à¥à¤ सतà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¥à¤ सनिमà¥à¤¬à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤µ||८२||
पà¥à¤°à¤¾à¤£à¤§à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¥ à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤²à¤¾à¤¨à¤¿ माà¤à¤¸à¤¾à¤¨à¤¿ मà¥à¤¦à¥à¤à¤¾à¤¶à¥à¤ पà¤à¥à¤²à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤¾à¤|
शसà¥à¤¤à¤¾, न à¤à¥à¤°à¥à¤µà¤®à¥à¤²à¤ªà¤¯à¥à¤¦à¤§à¥à¤¨à¤¿ नानà¥à¤ªà¤®à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¯à¤¾ न à¤à¥à¤¡à¤¸à¥à¤¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¶à¥à¤||८३||
laghÅ«ni cÄnnÄni hitÄni vidyÄt kuá¹£á¹hÄá¹£u ÅÄkani ca tiktakÄni|
bhallÄtakaiḥ satriphalaiḥ sanimbairyuktÄni cÄnnÄni ghrÌ¥tÄni caiva||82||
purÄá¹adhÄnyÄnyatha jÄá¹
galÄni mÄá¹sÄni mudgÄÅca paá¹ÅlayuktÄḥ|
ÅastÄ, na gurvamlapayÅdadhÄ«ni nÄnÅ«pÄmÄtsyÄ na guá¸astilÄÅca||83||
laghUni cAnnAni hitAni vidyAt kuShTheShu shAkani ca tiktakAni|
bhallAtakaiH satriphalaiH sanimbairyuktAni cAnnAni ghRutAni caiva||82||
purANadhAnyAnyatha jA~ggalAni mAMsAni mudgAshca paTolayuktAH|
shastA, na gurvamlapayodadhIni nAnUpamatsyA na guDastilAshca||83||
Easily digestible and wholesome food, green leafy vegetables bitter in taste, food and ghee prepared by fortifying with bhallataka, triphala and nimba, one year old cereals, meat of animals inhabiting from arid area, preparations of mudga and patola.
Avoid heavy to digest, sour food, milk, curd, meat of animals residing in marshy area, fish, jaggery and sesame. [82-83]
à¤à¤²à¤¾ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठदारà¥à¤µà¥ शतपà¥à¤·à¥à¤ªà¤¾ à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ विडà¤à¥à¤à¤¶à¥à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ ालà¥à¤ªà¤¨à¤®à¤¿à¤·à¥à¤à¤ रसाà¤à¥à¤à¤¨à¤ à¤à¤¾à¤à¤¯à¤¾ à¤à¥à¤µ||८४||
ÄlÄ kuá¹£á¹haá¹ dÄrvÄ« Åatapuá¹£pÄ citrakÅ viá¸aá¹
gaÅca|
kuá¹£á¹hÄlÄpanamiá¹£á¹aá¹ rasÄñjanaá¹ cÄbhayÄ caiva||84||
elA kuShThaM dArvI shatapuShpA citrako viDa~ggashca|
kuShThAlepanamiShTaM rasA~jjanaM cAbhayA caiva||84||
Ela, kuá¹£á¹ha, dÄrvi, Åatapuá¹£pÄ, chitraka, viá¸aá¹ ga, rasÄñjana and abhaya taken together and their paste when applied has a very efficacious role in kushtha.[84]
à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤®à¥à¤²à¤¾à¤ बिमà¥à¤¬à¥à¤ [१] वà¥à¤·à¤à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¦à¤°à¥à¤à¤¨à¤¾à¤à¤°à¤à¤®à¥|
à¤à¥à¤°à¥à¤£à¥à¤à¥à¤¤à¤®à¤·à¥à¤à¤¾à¤¹à¤ à¤à¤¾à¤µà¤¯à¤¿à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤ पलाशसà¥à¤¯||८५||
à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¥à¤£ à¤à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¤¸à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤¨ तà¥à¤¨à¤¾à¤¸à¥à¤¯ मणà¥à¤¡à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¶à¥|
à¤à¤¿à¤¦à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ विलयनà¥à¤¤à¤¿ ठलिपà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤°à¥à¤à¤¾à¤à¤¿à¤¤à¤ªà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¤¿||८६||
citrakamÄlÄá¹ bimbīṠ[1] vr̥ṣakaá¹ trivrÌ¥darkanÄgarakam|
cÅ«rá¹Ä«krÌ¥tamaá¹£á¹Ähaá¹ bhÄvayitavyaá¹ palÄÅasya||85||
ká¹£ÄrÄá¹a gavÄá¹ mÅ«trasrutÄna tÄnÄsya maá¹á¸alÄnyÄÅu|
bhidyantÄ vilayanti ca liptÄnyarkÄbhitaptÄni||86||
citrakamelAM bimbIM [1] vRuShakaM trivRudarkanAgarakam|
cUrNIkRutamaShTAhaM bhAvayitavyaM palAshasya||85||
kShAreNa gavAM mUtrasrutena tenAsya maNDalAnyAshu|
bhidyante vilayanti ca liptAnyarkAbhitaptAni||86||
Chitraka, ela, bimbi, vr̥ṣaka, trivrÌ¥tÄ, arka and shunthi should be powdered together and trichurate with palÄÅa kshara and fortify it with cows urine for eight days. Application of this paste followed by sun exposure leads to bursting and dissolution of maá¹á¸ala. [85-86]
माà¤à¤¸à¥ मरिà¤à¤ लवणठरà¤à¤¨à¥ तà¤à¤°à¤ सà¥à¤§à¤¾ à¤à¥à¤¹à¤¾à¤¦à¥à¤§à¥à¤®à¤|
मà¥à¤¤à¥à¤°à¤ पितà¥à¤¤à¤ [२] à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤ पालाशठà¤à¥à¤·à¥à¤ हा लà¥à¤ªà¤||८à¥||
mÄá¹sÄ« maricaá¹ lavaá¹aá¹ rajanÄ« tagaraá¹ sudhÄ grÌ¥hÄddhÅ«maḥ|
mÅ«traá¹ pittaá¹ [2] ká¹£Äraḥ pÄlÄÅaḥ kuá¹£á¹hahÄ lÄpaḥ||87||
mAMsI maricaM lavaNaM rajanI tagaraM sudhA gRuhAddhUmaH|
mUtraM pittaM [2] kShAraH pAlAshaH kuShThahA lepaH||87||
MÄá¹sÄ«, maricha, lavana, haridra, tagara, sudhÄ and grÌ¥hÄddhÅ«ma paste should be prepared along with cow urine, cowâs bile and palasha kshara should be applied.[87]
तà¥à¤°à¤ªà¥ सà¥à¤¸à¤®à¤¯à¤¶à¥à¤à¥à¤°à¥à¤£à¤ मणà¥à¤¡à¤²à¤¨à¥à¤¤à¥ फलà¥à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ बà¥à¤¹à¤¤à¥|
à¤à¥à¤§à¤¾à¤°à¤¸à¤ सलवणॠदारॠठमà¥à¤¤à¥à¤°à¤ ठमणà¥à¤¡à¤²à¤¨à¥à¤¤à¥||८८||
trapu sÄ«samayaÅcÅ«rá¹aá¹ maá¹á¸alanut phalgucitrakau brÌ¥hatÄ«|
gÅdhÄrasaḥ salavaá¹Å dÄru ca mÅ«traá¹ ca maá¹á¸alanut||88||
trapu sIsamayashcUrNaM maNDalanut phalgucitrakau bRuhatI|
godhArasaH salavaNo dAru ca mUtraM ca maNDalanut||88||
Trapu (tin), sÄ«sa (lead) and ayaÅ (iron) powders when applied treats maá¹á¸ala kuá¹£á¹ha. Similarly application of phalgu, citraka, brÌ¥hatÄ«, gÅdhÄrasa (meat soup of iguana) lavana, devdÄru and cowâs urine is also helpful in maá¹á¸ala. [88]
à¤à¤¦à¤²à¥à¤ªà¤²à¤¾à¤¶à¤ªà¤¾à¤à¤²à¤¿à¤¨à¤¿à¤à¥à¤²à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤¾à¤®à¥à¤à¤¸à¤¾ पà¥à¤°à¤¸à¤¨à¥à¤¨à¥à¤¨|
माà¤à¤¸à¥à¤·à¥ तà¥à¤¯à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤ à¤à¤¾à¤°à¥à¤¯à¤ पिषà¥à¤à¥ ठà¤à¤¿à¤£à¥à¤µà¥ [३] à¤||८९||
तà¥à¤°à¥à¤®à¥à¤¦à¤à¤ सà¥à¤à¤¾à¤¤à¤ à¤à¤¿à¤£à¥à¤µà¥à¤°à¥à¤à¤¨à¤¿à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ शसà¥à¤¤à¤®à¥|
मणà¥à¤¡à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤ विनाशनमातपसà¤à¤¸à¥à¤¥à¤ à¤à¥à¤®à¤¿à¤à¥à¤¨à¤ à¤||९०||
kadalÄ«palÄÅapÄá¹aliniculaká¹£ÄrÄmbhasÄ prasannÄna|
mÄá¹sÄá¹£u tÅyakÄryaá¹ kÄryaá¹ piá¹£á¹Ä ca kiá¹vÄ [3] ca||89||
tairmÄdakaḥ sujÄtaḥ kiá¹vairjanitaá¹ pralÄpanaá¹ Åastam|
maá¹á¸alakuá¹£á¹havinÄÅanamÄtapasaá¹sthaá¹ krÌ¥mighnaá¹ ca||90||
kadalIpalAshapATaliniculakShArAmbhasA prasannena|
mAMseShu toyakAryaM kAryaM piShTe ca kiNve [3] ca||89||
tairmedakaH sujAtaH kiNvairjanitaM pralepanaM shastam|
maNDalakuShThavinAshanamAtapasaMsthaM kRumighnaM ca||90||
From kshara of kadalÄ«, palÄÅa, pÄtalÄ and nichula kshara jala (alkaline water) should be prepared which should be well filtered. The same should be added to meat of animals for cleaning of meat, for making paste and for fermentation process. A self fermented (medaka) alcoholic formulation should be prepared. After well fermented medaka prepared the kinva (fermented paste of drug) should be removed and applied as paste. It is useful in maá¹á¸ala kuá¹£á¹ha and other krÌ¥imi infestations.[89-90]
Siddharthaka snana( medicinal bath)
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤ मदनठतà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ à¤à¤°à¤à¥à¤ à¤à¤°à¤à¥à¤µà¤§à¤à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤¯à¤µà¤¾à¤|
दारà¥à¤µà¥ ससपà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤¾ सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤ सिदà¥à¤§à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤à¤ नाम||९१||
à¤à¤· à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥ वमनठविरà¥à¤à¤¨à¤ वरà¥à¤£à¤à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¥à¤¦à¥à¤à¤°à¥à¤·à¤|
तà¥à¤µà¤à¥à¤¦à¥à¤·à¤à¥à¤·à¥à¤ शà¥à¤«à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤¾à¤§à¤¨à¤ पाणà¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤à¤à¥à¤¨à¤||९२||
mustaá¹ madanaá¹ triphalÄ karañja Äragvadhakaliá¹
gayavÄḥ|
dÄrvÄ« sasaptapará¹Ä snÄnaá¹ siddhÄrthakaá¹ nÄma||91||
Äá¹£a kaá¹£ÄyÅ vamanaá¹ virÄcanaá¹ vará¹akastathÅdghará¹£aḥ|
tvagdÅá¹£akuá¹£á¹haÅÅphaprabÄdhanaḥ pÄá¹á¸urÅgaghnaḥ||92||
mustaM madanaM triphalA kara~jja Aragvadhakali~ggayavAH|
dArvI sasaptaparNA snAnaM siddhArthakaM nAma||91||
eSha kaShAyo vamanaM virecanaM varNakastathodgharShaH|
tvagdoShakuShThashophaprabAdhanaH pANDurogaghnaH||92||
Powder of musta, madanphala, triphala, karañja, Äragvadha, kaliá¹ gaka, yava, dÄrvi, saptaparna are boiled in water and used for bath. This preparation is called as siddhÄrthaka snana.
Decoction of above combination is useful for vamana and virechana procedures. It helps in promotion of color and complexion. It is also useful in tvagdÅá¹£a, kuá¹£á¹ha, ÅÅpha and panduroga.[91-92]
External applications
à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¤°à¤à¥à¤à¤¬à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¥à¤¡à¤à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ सà¥à¤¦à¤¨à¥ लà¥à¤ªà¤|
पà¥à¤°à¤ªà¥à¤¨à¥à¤¨à¤¾à¤¡à¤¬à¥à¤à¤¸à¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤°à¤¸à¤¾à¤à¥à¤à¤¨à¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¥à¤²à¥à¤§à¥à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤||९३||
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤®à¥à¤²à¤ à¤à¥à¤à¤à¤à¤°à¤à¥à¤à¤¯à¥à¤ फलठतà¥à¤µà¤à¥ दारà¥à¤µà¥à¤¯à¤¾à¤|
सà¥à¤®à¤¨à¤à¤ªà¥à¤°à¤µà¤¾à¤²à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¥ लà¥à¤ªà¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ापहठसिदà¥à¤§à¤||९४||
kuá¹£á¹haá¹ karañjabÄ«jÄnyÄá¸agajaḥ kuá¹£á¹hasÅ«danÅ lÄpaḥ|
prapunnÄá¸abÄ«jasaindhavarasÄñjanakapitthalÅdhrÄÅca||93||
ÅvÄtakaravÄ«ramÅ«laá¹ kuá¹ajakarañjayÅḥ phalaá¹ tvacÅ dÄrvyÄḥ|
sumanaḥpravÄlayuktÅ lÄpaḥ kuá¹£á¹hÄpahaḥ siddhaḥ||94||
kuShThaM kara~jjabIjAnyeDagajaH kuShThasUdano lepaH|
prapunnADabIjasaindhavarasA~jjanakapitthalodhrAshca||93||
shvetakaravIramUlaM kuTajakara~jjayoH phalaM tvaco dArvyAH|
sumanaHpravAlayukto lepaH kuShThApahaH siddhaH||94||
Lepa of kuá¹£á¹ha (herb), seeds of karañja and Äá¸agaja is useful in kuá¹£á¹ha roga. Similarly, paste of seeds prapunnÄá¸a, saindhava, rasÄñjana, kapittha, lÅdhra, root of white variety of karavÄ«ra, fruits of kuá¹aja and karañja, bark of dÄruharidra along with tender leaves of jati is useful in kuá¹£á¹ha. [93-94]
लà¥à¤§à¥à¤°à¤¸à¥à¤¯ धातà¤à¥à¤¨à¤¾à¤ वतà¥à¤¸à¤à¤¬à¥à¤à¤¸à¥à¤¯ नà¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¤¸à¥à¤¯|
à¤à¤²à¥à¤à¤¶à¥à¤ मालतà¥à¤¨à¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥à¤¨à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤¨à¤¾à¤²à¥à¤ªà¥||९५||
lÅdhrasya dhÄtakÄ«nÄá¹ vatsakabÄ«jasya naktamÄlasya|
kalkaÅca mÄlatÄ«nÄá¹ kuá¹£á¹hÄṣūnmardanÄlÄpau||95||
lodhrasya dhAtakInAM vatsakabIjasya naktamAlasya|
kalkashca mAlatInAM kuShTheShUnmardanAlepau||95||
Paste of lÅdhra, dhÄtakÄ«, seeds of vatsaka (kuá¹aja), naktamÄla and malati is to be used externally for udvartan and lepa.[95]
शà¥à¤°à¥à¤·à¥ तà¥à¤µà¤à¥ पà¥à¤·à¥à¤ªà¤ à¤à¤¾à¤°à¥à¤ªà¤¾à¤¸à¥à¤¯à¤¾ राà¤à¤µà¥à¤à¥à¤·à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¿|
पिषà¥à¤à¤¾ ठà¤à¤¾à¤à¤®à¤¾à¤à¥ à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤§à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ नà¥à¤²à¥à¤²à¥à¤ªà¤||९६||
à¤à¤¤à¤¿ लà¥à¤ªà¤¾à¤
Åairīṣī tvak puá¹£paá¹ kÄrpÄsyÄ rÄjavrÌ¥kkÄrpÄsá¹£apatrÄá¹i|
piá¹£á¹Ä ca kÄkamÄcÄ« caturvidhaḥ kuá¹£á¹hanullÄpaḥ||96||
iti lÄpÄḥ
shairIShI tvak puShpaM kArpAsyA rAjavRukShapatrANi|
piShTA ca kAkamAcI caturvidhaH kuShThanullepaH||96||
iti lepAH
Paste of bark of shirīṣa or flowers of kÄrpÄs, leaves of rÄjavrÌ¥kksha or paste of kÄkamÄcÄ« are 4 different types of lepa useful in kuá¹£á¹ha. [96]
दारà¥à¤µà¥à¤¯à¤¾ रसाà¤à¥à¤à¤¨à¤¸à¥à¤¯ ठनिमà¥à¤¬à¤ªà¤à¥à¤²à¤¸à¥à¤¯ à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¸à¤¾à¤°à¤¸à¥à¤¯|
à¤à¤°à¤à¥à¤µà¤§à¤µà¥à¤à¥à¤·à¤à¤¯à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¯à¤¾à¤ सपà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤¸à¥à¤¯||९à¥||
à¤à¤¤à¤¿ षà¤à¥ à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¯à¥à¤à¤¾à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤¾à¤ सपà¥à¤¤à¤®à¤¶à¥à¤ तिनिशसà¥à¤¯|
सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥ पानॠठहितासà¥à¤¤à¤¥à¤¾à¤½à¤·à¥à¤à¤®à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¶à¥à¤µà¤®à¤¾à¤°à¤¸à¥à¤¯||९८||
à¤à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ पà¥à¤°à¤à¤°à¥à¤·à¤£à¤®à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¨à¤®à¥à¤¤ à¤à¤µ ठà¤à¤·à¤¾à¤¯à¤¾à¤|
तà¥à¤²à¤à¥à¤¤à¤ªà¤¾à¤à¤¯à¥à¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ शानà¥à¤¤à¥à¤¯à¤°à¥à¤¥à¤®à¥||९९||
dÄrvyÄ rasÄñjanasya ca nimbapaá¹Ålasya khadirasÄrasya|
ÄragvadhavrÌ¥ká¹£akayÅstriphalÄyÄḥ saptapará¹asya||97||
iti á¹£aá¹ kaá¹£ÄyayÅgÄḥ kuá¹£á¹haghnÄḥ saptamaÅca tiniÅasya|
snÄnÄ pÄnÄ ca hitÄstathÄ'á¹£á¹amaÅcÄÅvamÄrasya||98||
ÄlÄpanaá¹ praghará¹£aá¹amavacÅ«rá¹anamÄta Äva ca kaá¹£ÄyÄḥ|
tailaghrÌ¥tapÄkayÅgÄ cÄá¹£yantÄ kuá¹£á¹haÅÄntyartham||99||
dArvyA rasA~jjanasya ca nimbapaTolasya khadirasArasya|
AragvadhavRukShakayostriphalAyAH saptaparNasya||97||
iti ShaT kaShAyayogAH kuShThaghnAH saptamashca tinishasya|
snAne pAne ca hitAstathA~aShTamashcAshvamArasya||98||
AlepanaM pragharShaNamavacUrNanameta eva ca kaShAyAH|
tailaghRutapAkayoge ceShyante kuShThashAntyartham||99||
Following six decoctions viz.
- DÄrvi, rasÄñjana
- Nimba, paá¹Åla
- Heart wood of khadira
- Äragvadha and vrÌ¥ká¹£aka
- Triphala
- Saptaparna
Seventh decoction is of tiniÅa and decoction of ÄÅvamÄra.
All of the above decoctions should be used for bathing, drinking, in the form of lepa, for scrubbing and for dusting. The same decoctions can be used for fortifying of medicated ghee and oil.[97-99]
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ निमà¥à¤¬à¤ªà¤à¥à¤²à¤ मà¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤ ा रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ वà¤à¤¾ रà¤à¤¨à¥|
à¤à¤· à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥à¤½à¤à¥à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¥ निहनà¥à¤¤à¤¿ à¤à¤«à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ मà¥||१००||
à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤µ ठसरà¥à¤ªà¤¿à¤ सिदà¥à¤§à¤ वातà¥à¤²à¥à¤¬à¤£à¤ à¤à¤¯à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ मà¥|
à¤à¤· ठà¤à¤²à¥à¤ªà¥ दिषà¥à¤à¤ à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¾à¤¸à¤¨à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥||१०१||
triphalÄ nimbapaá¹Ålaá¹ mañjiá¹£á¹hÄ rÅhiá¹Ä« vacÄ rajanÄ«|
Äá¹£a kaá¹£ÄyÅ'bhyastÅ nihanti kaphapittajaá¹ kuá¹£á¹ham||100||
ÄtairÄva ca sarpiḥ siddhaá¹ vÄtÅlbaá¹aá¹ jayati kuá¹£á¹ham|
Äá¹£a ca kalpÅ diá¹£á¹aḥ khadirÄsanadÄrunimbÄnÄm||101||
triphalA nimbapaTolaM ma~jjiShThA rohiNI vacA rajanI|
eSha kaShAyo~abhyasto nihanti kaphapittajaM kuShTham||100||
etaireva ca sarpiH siddhaM vAtolbaNaM jayati kuShTham|
eSha ca kalpo diShTaH khadirAsanadArunimbAnAm||101||
In kaphaja-pittaja kuá¹£á¹ha, triphala, nimba, paá¹Åla, mañjiá¹£á¹hÄ, rÅhiá¹Ä«, vacÄ, rajani should be regularly taken in the form of decoction. The same medicine, when used to fortify ghrÌ¥ita helps in curing vataja kuá¹£á¹ha.
Khadira, asana, devadÄru and nimba together when used like above has similar benefits.[100-101]
à¤à¥à¤·à¥à¤ ारà¥à¤à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¥à¤à¤à¥à¤«à¤²à¤®à¥à¤²à¤à¤¬à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿ रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¤à¥à¤à¤¾|
à¤à¥à¤à¤à¤«à¤²à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥à¤¸à¥à¤¤à¤ बà¥à¤¹à¤¤à¥à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤®à¥||१०२||
à¤à¤¡à¤à¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤ªà¤¾à¤ ा दà¥à¤°à¤¾à¤²à¤à¤¾ à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ विडà¤à¥à¤à¤¶à¥à¤|
तिà¤à¥à¤¤à¤¾à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤à¤¬à¥à¤à¤ à¤à¤®à¥à¤ªà¤¿à¤²à¥à¤²à¤à¤¸à¤°à¥à¤·à¤ªà¥ वà¤à¤¾ दारà¥à¤µà¥||१०३||
à¤à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¤ सिदà¥à¤§à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤ यà¥à¤ à¤à¤· à¤à¤¾à¤²à¥à¤ªà¤|
à¤à¤¦à¥à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¨à¤ पà¥à¤°à¤à¤°à¥à¤·à¤£à¤®à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤£à¤¨à¤®à¥à¤· à¤à¤µà¥à¤·à¥à¤à¤||१०४||
kuá¹£á¹hÄrkatutthakaá¹phalamÅ«lakabÄ«jÄni rÅhiá¹Ä« kaá¹ukÄ|
kuá¹ajaphalÅtpalamustaá¹ brÌ¥hatÄ«karavÄ«rakÄsÄ«sam||102||
Äá¸agajanimbapÄá¹hÄ durÄlabhÄ citrakÅ viá¸aá¹
gaÅca|
tiktÄlÄbukabÄ«jaá¹ kampillakasará¹£apau vacÄ dÄrvÄ«||103||
Ätaistailaá¹ siddhaá¹ kuá¹£á¹haghnaá¹ yÅga Äá¹£a cÄlÄpaḥ|
udvartanaá¹ praghará¹£aá¹amavacÅ«rá¹anamÄá¹£a ÄvÄá¹£á¹aḥ||104||
kuShThArkatutthakaTphalamUlakabIjAni rohiNI kaTukA|
kuTajaphalotpalamustaM bRuhatIkaravIrakAsIsam||102||
eDagajanimbapAThA durAlabhA citrako viDa~ggashca|
tiktAlAbukabIjaM kampillakasarShapau vacA dArvI||103||
etaistailaM siddhaM kuShThaghnaM yoga eSha cAlepaH|
udvartanaM pragharShaNamavacUrNanameSha eveShTaH||104||
Kuá¹£á¹ha, arka, tuttha, katphala, seeds of mÅ«laka, katukarÅhiá¹Ä«, fruits of kuá¹aja, utpala, musta, brÌ¥hatÄ«, karavÄ«ra, kÄsÄ«sa, Äá¸agaja, nimba, pÄá¹hÄ, durÄlabhÄ, citraka, viá¸aá¹ ga, seeds of alÄbÅ« which is bitter in taste, kampillaka, sará¹£apa, vacÄ and dÄrvÄ« when used for preparation of medicated oil helps in reducing kuá¹£á¹ha. The same contents may be used for lepa, udvartana, scrubbing and dusting. [102-104]
Shweta-karaviradya taila
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤°à¤¸à¥ à¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ विडà¤à¥à¤à¤¶à¥à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ तà¥à¤²à¤¯à¥à¤à¤ सिदà¥à¤§à¥à¤½à¤¯à¤ समà¥à¤®à¤¤à¥ à¤à¤¿à¤·à¤à¤¾à¤®à¥||१०५||
à¤à¤¤à¤¿ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤¾à¤¦à¥à¤¯à¤ तà¥à¤²à¤®à¥
ÅvÄtakaravÄ«rakarasÅ gÅmÅ«traá¹ citrakÅ viá¸aá¹
gaÅca|
kuá¹£á¹hÄá¹£u tailayÅgaḥ siddhÅ'yaá¹ sammatÅ bhiá¹£ajÄm||105||
iti ÅvÄtakaravÄ«rÄdyaá¹ tailam
shvetakaravIrakaraso gomUtraM citrako viDa~ggashca|
kuShTheShu tailayogaH siddho~ayaM sammato bhiShajAm||105||
iti shvetakaravIrAdyaM tailam
Physicians recommend that, medicated oil prepared with the help of juice of white variety of karavÄ«ra, cowsâ urine, chitraka and viá¸aá¹ ga cures all type of kuá¹£á¹ha. This ends the explanation of ÅvÄta karavÄ«rÄdya taila.[105]
Shweta karavira palladi tailam
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¤®à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤µà¤¤à¥à¤¸à¤à¥ विडà¤à¥à¤à¤¶à¥à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ ारà¥à¤à¤®à¥à¤²à¤¸à¤°à¥à¤·à¤ªà¤¶à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¤à¥à¤à¤¾||१०६||
à¤à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¤ सिदà¥à¤§à¤ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤ पादाà¤à¤¶à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¤®à¥|
दतà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ तà¥à¤²à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤£à¤®à¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¾à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤¨à¤®à¥||१०à¥||
à¤à¤¤à¤¿ शà¥à¤µà¥à¤¤à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¤¾à¤¦à¥à¤¯à¤ तà¥à¤²à¤®à¥
ÅvÄtakaravÄ«rapallavamÅ«latvagvatsakÅ viá¸aá¹
gaÅca|
kuá¹£á¹hÄrkamÅ«lasará¹£apaÅigrutvagrÅhiá¹Ä« kaá¹ukÄ||106||
Ätaistailaá¹ siddhaá¹ kalkaiḥ pÄdÄá¹ÅikairgavÄá¹ mÅ«tram|
dattvÄ tailacaturguá¹amabhyaá¹
gÄt kuá¹£á¹hakaá¹á¸Å«ghnam||107||
iti ÅvÄtakaravÄ«rapallavÄdyaá¹ tailam
shvetakaravIrapallavamUlatvagvatsako viDa~ggashca|
kuShThArkamUlasarShapashigrutvagrohiNI kaTukA||106||
etaistailaM siddhaM kalkaiH pAdAMshikairgavAM mUtram|
dattvA tailacaturguNamabhya~ggAt kuShThakaNDUghnam||107||
iti shvetakaravIrapallavAdyaM tailam
Paste of tender leaves of ÅvÄta karavÄ«ra, root and bark of vatsaka, viá¸aá¹ ga, kuá¹£á¹ha, root of arka, sará¹£apa, bark of Åigru, rÅhiá¹Ä«, 1/4th quantity of oil and cows urine in quantity four times that of oil and then taila siddhi is done then it helps in treating kuá¹£á¹ha and itching. The preparation is known as ÅvÄta karavÄ«rapallavÄdya tailam.[106-107]
Tikta-ikshwakwadi tailam
तिà¤à¥à¤¤à¤¾à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤à¤¬à¥à¤à¤ दà¥à¤µà¥ तà¥à¤¤à¥à¤¥à¥ रà¥à¤à¤¨à¤¾ हरिदà¥à¤°à¥ दà¥à¤µà¥|
बà¥à¤¹à¤¤à¥à¤«à¤²à¤®à¥à¤°à¤£à¥à¤¡à¤ सविशालशà¥à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¥ मà¥à¤°à¥à¤µà¤¾||१०८||
à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤¹à¤¿à¤à¥à¤à¥à¤¶à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤·à¤£à¤¸à¥à¤°à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤¤à¥à¤®à¥à¤¬à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¤®à¥|
लाà¤à¥à¤à¤¾à¤²à¤à¤ à¤à¥à¤à¤à¤¤à¥à¤µà¤à¥ à¤à¤à¥à¤à¤¾à¤à¥à¤¯à¤¾ रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¥à¤µ||१०९||
सरà¥à¤·à¤ªà¤¤à¥à¤²à¤ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¥ à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤£à¥ साधà¥à¤¯à¤®à¥|
à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤·à¥à¤ विनाशनमà¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¤à¤à¤«à¤¹à¤¨à¥à¤¤à¥||११०||
à¤à¤¤à¤¿ तिà¤à¥à¤¤à¥à¤à¥à¤·à¥à¤µà¤¾à¤à¥à¤µà¤¾à¤¦à¤¿à¤¤à¥à¤²à¤®à¥
tiktÄlÄbukabÄ«jaá¹ dvÄ tutthÄ rÅcanÄ haridrÄ dvÄ|
brÌ¥hatÄ«phalamÄraá¹á¸aḥ saviÅÄlaÅcitrakÅ mÅ«rvÄ||108||
kÄsÄ«sahiá¹
guÅigrutryūṣaá¹asuradÄrutumburuviá¸aá¹
gam|
lÄá¹
gÄlakaá¹ kuá¹ajatvak kaá¹ukÄkhyÄ rÅhiá¹Ä« caiva||109||
sará¹£apatailaá¹ kalkairÄtairmÅ«trÄ caturguá¹Ä sÄdhyam|
kaá¹á¸Å«kuá¹£á¹havinÄÅanamabhyaá¹
gÄnmÄrutakaphahantrÌ¥||110||
iti tiktÄká¹£vÄkvÄditailam
tiktAlAbukabIjaM dve tutthe rocanA haridre dve|
bRuhatIphalameraNDaH savishAlashcitrako mUrvA||108||
kAsIsahi~ggushigrutryUShaNasuradArutumburuviDa~ggam|
lA~ggAlakaM kuTajatvak kaTukAkhyA rohiNI caiva||109||
sarShapatailaM kalkairetairmUtre caturguNe sAdhyam|
kaNDUkuShThavinAshanamabhya~ggAnmArutakaphahantRu||110||
iti tiktekShvAkvAditailam
Seeds of bitter variety of alÄbu, both varieties of tuttha (mayura and kharparika tuttha) gorÅcanÄ, haridra, dÄruharidra, fruit of brÌ¥hatÄ«, Äraá¹á¸a, viÅÄla, citraka, murva, kÄsÄ«sa, hiá¹ gu, Åigru, trikatu suradÄru, tumburu, viá¸aá¹ ga, lÄá¹ gÄli, bark of kuá¹aja, katukarÅhiá¹Ä« are pasted together and mustard oil is fortified with above medicines and cowâs urine taken in quantity four times of oil.
Application of tikta eká¹£vÄkvÄdi tailam is useful in itching, kuá¹£á¹ha and vata kapha dominated diseases. [108-110]
Kanakaksheeri tailam
à¤à¤¨à¤à¤à¥à¤·à¥à¤°à¥ शà¥à¤²à¤¾ à¤à¤¾à¤°à¥à¤à¥ दनà¥à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤ फलानि मà¥à¤²à¤ à¤|
à¤à¤¾à¤¤à¥à¤ªà¥à¤°à¤µà¤¾à¤²à¤¸à¤°à¥à¤·à¤ªà¤²à¤¶à¥à¤¨à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¤ à¤à¤°à¤à¥à¤à¤¤à¥à¤µà¤à¥||१११||
सपà¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¤®à¥à¤²à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤¾à¤¸à¥à¤«à¥à¤¤à¤¾à¤|
à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤£à¥à¤¡à¤ बà¥à¤¹à¤¤à¥à¤®à¥à¤²à¤à¤¸à¥à¤°à¤¸à¤¾à¤°à¥à¤à¤à¤«à¤²à¤¾à¤¨à¤¿||११२||
à¤à¥à¤·à¥à¤ ठपाठा मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤ तà¥à¤®à¥à¤¬à¥à¤°à¥à¤®à¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤µà¤à¤¾à¤ सषडà¥à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¾à¤ [१] |
à¤à¤¡à¤à¤à¤à¥à¤à¤à¤¶à¤¿à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¥à¤·à¤£à¤à¤²à¥à¤²à¤¾à¤¤à¤à¤à¥à¤·à¤µà¤à¤¾à¤||११३||
हरितालमवाà¤à¥à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¥ तà¥à¤¤à¥à¤¥à¤ à¤à¤®à¥à¤ªà¤¿à¤²à¥à¤²à¤à¥à¤½à¤®à¥à¤¤à¤¾à¤¸à¤à¥à¤à¥à¤à¤|
सà¥à¤°à¤¾à¤·à¥à¤à¥à¤°à¥ à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤ दारà¥à¤µà¥à¤¤à¥à¤µà¤à¥ सरà¥à¤à¤¿à¤à¤¾à¤²à¤µà¤£à¤®à¥||११४||
à¤à¤²à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¤ à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤®à¥à¤²à¤ªà¤²à¥à¤²à¤µà¤à¤·à¤¾à¤¯à¥|
सारà¥à¤·à¤ªà¤®à¤¥à¤µà¤¾ तà¥à¤²à¤ à¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¥à¤£à¤ साधà¥à¤¯à¤®à¥||११५||
सà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤ à¤à¤à¥à¤à¤¾à¤²à¤¾à¤¬à¥à¤¨à¤¿ ततà¥à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤ तà¥à¤¨ मणà¥à¤¡à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤¶à¥|
à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤à¤¿à¤·à¤à¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¾à¤¤à¥à¤à¥à¤®à¥à¤à¤¶à¥à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤ ठविनिहनà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥||११६||
à¤à¤¤à¤¿ à¤à¤¨à¤à¤à¥à¤·à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤²à¤®à¥
kanakakṣīrÄ« ÅailÄ bhÄrgÄ« dantyÄḥ phalÄni mÅ«laá¹ ca|
jÄtÄ«pravÄlasará¹£apalaÅunaviá¸aá¹
gaṠkarañjatvak||111||
saptacchadÄrkapallavamÅ«latvaá¹
nimbacitrakÄsphÅtÄḥ|
guñjairaá¹á¸aá¹ brÌ¥hatÄ«mÅ«lakasurasÄrjakaphalÄni||112||
kuá¹£á¹haá¹ pÄá¹hÄ mustaá¹ tumburumÅ«rvÄvacÄḥ saá¹£aá¸granthÄḥ [1] |
Äá¸agajakuá¹ajaÅigrutryūṣaá¹abhallÄtakaká¹£avakÄḥ||113||
haritÄlamavÄkpuá¹£pÄ« tutthaá¹ kampillakÅ'mrÌ¥tÄsañjñaḥ|
saurÄá¹£á¹rÄ« kÄsÄ«saá¹ dÄrvÄ«tvak sarjikÄlavaá¹am||114||
kalkairÄtaistailaá¹ karavÄ«rakamÅ«lapallavakaá¹£ÄyÄ|
sÄrá¹£apÄmÄthavÄ tailaá¹ gÅmÅ«tracaturguá¹aá¹ sÄdhyam||115||
sthÄpyaá¹ kaá¹ukÄlÄbuni tatsiddhaá¹ tÄna maá¹á¸alÄnyÄÅu|
bhindyÄdbhiá¹£agabhyaá¹
gÄtkrÌ¥mÄ«á¹Åca kaá¹á¸Å«á¹ ca vinihanyÄt||116||
iti kanakakṣīrītailam
kanakakShIrI shailA bhArgI dantyAH phalAni mUlaM ca|
jAtIpravAlasarShapalashunaviDa~ggaM kara~jjatvak||111||
saptacchadArkapallavamUlatva~gnimbacitrakAsphotAH|
gu~jjairaNDaM bRuhatImUlakasurasArjakaphalAni||112||
kuShThaM pAThA mustaM tumburumUrvAvacAH saShaDgranthAH [1] |
eDagajakuTajashigrutryUShaNabhallAtakakShavakAH||113||
haritAlamavAkpuShpI tutthaM kampillako~amRutAsa~jj~jaH|
saurAShTrI kAsIsaM dArvItvak sarjikAlavaNam||114||
kalkairetaistailaM karavIrakamUlapallavakaShAye|
sArShapamathavA tailaM gomUtracaturguNaM sAdhyam||115||
sthApyaM kaTukAlAbuni tatsiddhaM tena maNDalAnyAshu|
bhindyAdbhiShagabhya~ggAtkRumIMshca kaNDUM ca vinihanyAt||116||
iti kanakakShIrItailam
KanakakṣīrÄ« (Kankuá¹£á¹ha), ÅailÄ (manashila), bhÄrangi, fruits, root and tender leaves of dantÄ«, sará¹£apa, laÅuna, viá¸aá¹ ga, bark of karañja, saptacchadÄ, tender leaves, root and bark of arka, nimba, chitraka, ÄsphÅtÄḥ, guñja, eraá¹á¸a, root of brÌ¥hatÄ«, seeds of surasÄ and fruits of arjaka kuá¹£á¹ha, pÄá¹hÄ, musta, tumburu, vacÄ, murva, á¹£aá¸granthÄ, Äá¸agaja, kuá¹aja, Åigru, trikatu, bhallataka, ká¹£avaka, haritÄla, avÄkpuá¹£pÄ« (apÄmÄrga), tuttha, kampillaka, amrÌ¥tÄsañjña (kharparika tuttha), saurÄá¹£á¹rÄ«, kÄsÄ«sa, bark of dÄrvi, sarjikÄlavaá¹a. All the above medicines should be pasted and oil should be added (either sesame or mustard oil) along with decoction of root and tender leaves of karavira and four times of oil, cows urine should be added and the same should be stored in container of kaá¹ukÄlÄbu. It immediately cures maá¹á¸ala kuá¹£á¹ha by bhedana of mandala also cures krÌ¥imi and itching. This preparation is known as kanakakṣīrÄ« taila .[111-116]
Sidhmahara lepa
à¤à¥à¤·à¥à¤ ठतमालपतà¥à¤°à¤ मरिà¤à¤ समनà¤à¤¶à¤¿à¤²à¤ सà¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤®à¥|
तà¥à¤²à¥à¤¨ यà¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥à¤·à¤¿à¤¤à¤ सपà¥à¤¤à¤¾à¤¹à¤ à¤à¤¾à¤à¤¨à¥ तामà¥à¤°à¥||११à¥||
तà¥à¤¨à¤¾à¤²à¤¿à¤ªà¥à¤¤à¤ सिधà¥à¤®à¤ सपà¥à¤¤à¤¾à¤¹à¤¾à¤¹à¥à¤¯à¥à¤¤à¤¿ [१] तिषà¥à¤ तॠà¤à¤°à¥à¤®à¥|
मासानà¥à¤¨à¤µà¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤ सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤ मà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ विशà¥à¤¦à¥à¤§à¤¤à¤¨à¥à¤||११८||
à¤à¤¤à¤¿ सिधà¥à¤®à¥ लà¥à¤ªà¤
kuá¹£á¹haá¹ tamÄlapatraá¹ maricaá¹ samanaḥÅilaá¹ sakÄsÄ«sam|
tailÄna yuktamuá¹£itaá¹ saptÄhaá¹ bhÄjanÄ tÄmrÄ||117||
tÄnÄliptaá¹ sidhmaá¹ saptÄhÄhyÄti [1] tiá¹£á¹hatÅ gharmÄ|
mÄsÄnnavaá¹ kilÄsaá¹ snÄnaá¹ muktvÄ viÅuddhatanÅḥ||118||
iti sidhmÄ lÄpaḥ
kuShThaM tamAlapatraM maricaM samanaHshilaM sakAsIsam|
tailena yuktamuShitaM saptAhaM bhAjane tAmre||117||
tenAliptaM sidhmaM saptAhAhyeti [1] tiShThato gharme|
mAsAnnavaM kilAsaM snAnaM muktvA vishuddhatanoH||118||
iti sidhme lepaH
The paste of kuá¹£á¹ha, tamÄlapatra, maricha, manaḥÅila, kÄsÄ«sa should be mixed with oil and kept for seven days in copper vessel. Application of this oil and exposure to sun helps in curing siddhma within a week and kilÄsa gets cured within a month provided the patient does not take bath but maintains cleaned body. The preparation is called as sidhma lepa.[117-118]
सरà¥à¤·à¤ªà¤à¤°à¤à¥à¤à¤à¥à¤·à¤¾à¤¤à¤à¥à¤¨à¤¾à¤ तà¥à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¥à¥à¤à¥à¤à¥à¤¦à¥à¤¨à¤¾à¤ à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ हितानà¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¤ यà¤à¥à¤à¤¾à¤ªà¤¿ à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¸à¤¾à¤°à¤¸à¥à¤¯||११९||
sará¹£apakarañjakÅá¹£ÄtakÄ«nÄá¹ tailÄnyathÄá¹
gudÄ«nÄá¹ ca|
kuá¹£á¹hÄá¹£u hitÄnyÄhustailaá¹ yaccÄpi khadirasÄrasya||119||
sarShapakara~jjakoShAtakInAM tailAnyathe~ggudInAM ca|
kuShTheShu hitAnyAhustailaM yaccApi khadirasArasya||119||
Oil extracted from sará¹£apa, karañja, kÅá¹£ÄtakÄ«, and ingudi when fortified with heartwood of khadira is useful in kuá¹£á¹ha.[119]
Vipadikahara ghee and taila
à¤à¥à¤µà¤¨à¥à¤¤à¥ मà¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤ ा दारà¥à¤µà¥ à¤à¤®à¥à¤ªà¤¿à¤²à¥à¤²à¤à¤ पयसà¥à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¥à¤®à¥|
à¤à¤· à¤à¥à¤¤à¤¤à¥à¤²à¤ªà¤¾à¤à¤ सिदà¥à¤§à¤ सिदà¥à¤§à¥ ठसरà¥à¤à¤°à¤¸à¤||१२०||
दà¥à¤¯à¤ समधà¥à¤à¥à¤à¤¿à¤·à¥à¤à¥ विपादिà¤à¤¾ तà¥à¤¨ शामà¥à¤¯à¤¤à¥à¤½à¤à¥à¤¯à¤à¥à¤¤à¤¾|
à¤à¤°à¥à¤®à¥à¤à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¤¿à¤à¤¿à¤®à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठशामà¥à¤¯à¤¤à¥à¤¯à¤²à¤¸à¤à¤ à¤||१२१||
à¤à¤¤à¤¿ विपादिà¤à¤¾à¤¹à¤°à¤à¥à¤¤à¤¤à¥à¤²à¥
jÄ«vantÄ« mañjiá¹£á¹hÄ dÄrvÄ« kampillakaḥ payastuttham|
Äá¹£a ghrÌ¥tatailapÄkaḥ siddhaḥ siddhÄ ca sarjarasaḥ||120||
dÄyaḥ samadhÅ«cchiá¹£á¹Å vipÄdikÄ tÄna ÅÄmyatÄ'bhyaktÄ|
carmaikakuá¹£á¹hakiá¹imaá¹ kuá¹£á¹haá¹ ÅÄmyatyalasakaá¹ ca||121||
iti vipÄdikÄharaghrÌ¥tataile
jIvantI ma~jjiShThA dArvI kampillakaH payastuttham|
eSha ghRutatailapAkaH siddhaH siddhe ca sarjarasaH||120||
deyaH samadhUcchiShTo vipAdikA tena shAmyate~abhyaktA|
carmaikakuShThakiTimaM kuShThaM shAmyatyalasakaM ca||121||
iti vipAdikAharaghRutataile|
With jÄ«vantÄ«, mañjiá¹£á¹hÄ, dÄrvi, kampillaka, payas (milk) and tuttha should be used to prepare ghee and/or fortify oil. Once sneha siddhi lakshana are seen sarjarasa and madhÅ«cchiá¹£á¹a should be added. Application of the oil cures, charmakuá¹£á¹ha, ekakuá¹£á¹ha, kiá¹ibha and alasaka type of kuá¹£á¹ha. This preparation is called as vipÄdikÄhara ghrÌ¥ita and taila.[120-121]
à¤à¤¿à¤£à¥à¤µà¤ [१] वराहरà¥à¤§à¤¿à¤°à¤ पà¥à¤¥à¥à¤µà¥à¤à¤¾ सà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤ ठलà¥à¤ªà¤ सà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥|
लà¥à¤ªà¥ यà¥à¤à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤®à¥à¤¬à¥à¤°à¥à¤£à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठठमणà¥à¤¡à¤²à¤¨à¥à¤¤à¥||१२२||
kiá¹vaá¹ [1] varÄharudhiraá¹ prÌ¥thvÄ«kÄ saindhavaá¹ ca lÄpaḥ syÄt|
lÄpÅ yÅjyaḥ kustumburÅ«á¹i kuá¹£á¹haá¹ ca maá¹á¸alanut||122||
kiNvaM [1] varAharudhiraM pRuthvIkA saindhavaM ca lepaH syAt|
lepo yojyaH kustumburUNi kuShThaM ca maNDalanut||122||
Application of paste of kiá¹va (enzyme used for fermentation), blood of boar, prÌ¥thvÄ«kÄ and saindhava or lepa of kustumburÅ«á¹i cures maá¹á¸ala type of kuá¹£á¹ha.[122]
पà¥à¤¤à¥à¤à¤¦à¤¾à¤°à¥à¤à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤ पà¤à¥à¤µà¤¸à¥à¤°à¤¾ à¤à¥à¤·à¥à¤¦à¥à¤°à¤®à¥à¤¦à¥à¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¥à¤¯à¥ à¤|
लà¥à¤ªà¤ सà¤à¤¾à¤à¤¨à¤¾à¤¸à¥ मणà¥à¤¡à¤²à¤à¥à¤·à¥à¤ ापहठसिदà¥à¤§à¤||१२३||
pÅ«tÄ«kadÄrujaá¹ilÄḥ pakvasurÄ ká¹£audramudgapará¹yau ca|
lÄpaḥ sakÄkanÄsÅ maá¹á¸alakuá¹£á¹hÄpahaḥ siddhaḥ||123||
pUtIkadArujaTilAH pakvasurA kShaudramudgaparNyau ca|
lepaH sakAkanAso maNDalakuShThApahaH siddhaH||123||
Application of lepa of pÅ«tÄ«ka, devadÄru, jaá¹i, pakvasurÄ, ksaudravalli (guduchi) mudgapará¹i and kÄkanÄsa cures maá¹á¸ala kuá¹£á¹ha.[123]
à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤¨à¤à¥ à¤à¥à¤¡à¥à¤à¥à¤¯à¤ªà¤¾à¤®à¤¾à¤°à¥à¤à¤¦à¥à¤µà¤¦à¤¾à¤°à¥à¤£à¤¿|
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¥ धवशà¥à¤ लà¥à¤ªà¤ शà¥à¤¯à¤¾à¤®à¤¾ दनà¥à¤¤à¥ दà¥à¤°à¤µà¤¨à¥à¤¤à¥ à¤||१२४||
लाà¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤¸à¤¾à¤à¥à¤à¤¨à¥à¤²à¤¾à¤ पà¥à¤¨à¤°à¥à¤¨à¤µà¤¾ à¤à¥à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤ िनॠलà¥à¤ªà¤¾à¤|
दधिमणà¥à¤¡à¤¯à¥à¤¤à¤¾à¤ सरà¥à¤µà¥ दà¥à¤¯à¤¾à¤ षणà¥à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¤à¤à¤«à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤¾à¤||१२५||
citrakaÅÅbhÄñjanakau guá¸Å«cyapÄmÄrgadÄvadÄrÅ«á¹i|
khadirÅ dhavaÅca lÄpaḥ ÅyÄmÄ dantÄ« dravantÄ« ca||124||
lÄká¹£ÄrasÄñjanailÄḥ punarnavÄ cÄti kuá¹£á¹hinÅ lÄpÄḥ|
dadhimaá¹á¸ayutÄḥ sarvÄ dÄyÄḥ á¹£aá¹mÄrutakaphakuá¹£á¹haghnÄḥ||125||
citrakashobhA~jjanakau guDUcyapAmArgadevadArUNi|
khadiro dhavashca lepaH shyAmA dantI dravantI ca||124||
lAkShArasA~jjanailAH punarnavA ceti kuShThino lepAH|
dadhimaNDayutAH sarve deyAH ShaNmArutakaphakuShThaghnAH||125||
- Citraka and ÅÅbhÄñjana
- Guduchi , apÄmÄrga , devadÄru
- Khandira
- Dhava
- Syama, dantī, dravanti
- lÄká¹£Ä, rasÄñjana , ela, punarnava
The above six combinations when mixed separately with dadhimaá¹á¸a and applied in the form of lepa cures kuá¹£á¹ha having predominance of vata and kapha dosha.[124-125]
à¤à¤¡à¤à¤à¤à¥à¤·à¥à¤ सà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤¸à¥à¤µà¥à¤°à¤à¤¸à¤°à¥à¤·à¤ªà¥à¤ à¤à¥à¤®à¤¿à¤à¥à¤¨à¥à¤¶à¥à¤|
à¤à¥à¤®à¤¿à¤à¥à¤·à¥à¤ मणà¥à¤¡à¤²à¤¾à¤à¥à¤¯à¤ ददà¥à¤°à¥à¤à¥à¤·à¥à¤ ठठशममà¥à¤ªà¥à¤¤à¤¿||१२६||
Äá¸agajakuá¹£á¹hasaindhavasauvÄ«rakasará¹£apaiḥ krÌ¥mighnaiÅca|
krÌ¥mikuá¹£á¹hamaá¹á¸alÄkhyaá¹ dadrÅ«kuá¹£á¹haá¹ ca Åamamupaiti||126||
eDagajakuShThasaindhavasauvIrakasarShapaiH kRumighnaishca|
kRumikuShThamaNDalAkhyaM dadrUkuShThaM ca shamamupaiti||126||
Application of Äá¸agaja, kuá¹£á¹ha, saindhava, sauviraka, sará¹£apa and krÌ¥mighna (viá¸aá¹ ga) cures krÌ¥mi, maá¹á¸ala and dadru kuá¹£á¹ha. [126]
à¤à¤¡à¤à¤à¤ सरà¥à¤à¤°à¤¸à¥ मà¥à¤²à¤à¤¬à¥à¤à¤ ठसिधà¥à¤®à¤à¥à¤·à¥à¤ ानामà¥|
à¤à¤¾à¤à¥à¤à¤¿à¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤ तॠपà¥à¤¥à¤à¥à¤®à¤¤à¤®à¤¿à¤¦à¤®à¥à¤¦à¥à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¨à¤ लà¥à¤ªà¤¾à¤||१२à¥||
Äá¸agajaḥ sarjarasÅ mÅ«lakabÄ«jaá¹ ca sidhmakuá¹£á¹hÄnÄm|
kÄñjikayuktaá¹ tu prÌ¥thaá¹
matamidamudvartanaá¹ lÄpÄḥ||127||
eDagajaH sarjaraso mUlakabIjaM ca sidhmakuShThAnAm|
kA~jjikayuktaM tu pRutha~gmatamidamudvartanaM lepAH||127||
Application of Äá¸agaja or sarjarasa or seeds of mÅ«laka prepared by adding kÄñji should be used as udvartana or in the form of lepa it cures sidhma.[127]
Management of pitta-kapha dominant kushtha
वासा तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ पानॠसà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤¦à¥à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¨à¥ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¥ à¤|
बà¥à¤¹à¤¤à¥à¤¸à¥à¤µà¥à¤¯à¤ªà¤à¥à¤²à¤¾à¤ ससारिवा रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¥à¤µ||१२८||
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¤à¤à¤à¥à¤à¤°à¥à¤¹à¥à¤¤à¤à¤²à¥à¤§à¥à¤°à¤à¥à¤à¤à¤§à¤µà¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤¾à¤|
सपà¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¦à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤¾à¤ शसà¥à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤ªà¤¾à¤¨à¥à¤·à¥||१२९||
vÄsÄ triphalÄ pÄnÄ snÄnÄ cÅdvartanÄ pralÄpÄ ca|
brÌ¥hatÄ«sÄvyapaá¹ÅlÄḥ sasÄrivÄ rÅhiá¹Ä« caiva||128||
khadirÄvaghÄtakakubharÅhÄ«takalÅdhrakuá¹ajadhavanimbÄḥ|
saptacchadakaravÄ«rÄḥ ÅasyantÄ snÄnapÄnÄá¹£u||129||
vAsA tiphalA pAne snAne codvartane pralepe ca|
bRuhatIsevyapaTolAH sasArivA rohiNI caiva||128||
khadirAvaghAtakakubharohItakalodhrakuTajadhavanimbAH|
saptacchadakaravIrAH shasyante snAnapAneShu||129||
VÄsÄ and triphalÄ may be used internally, for bathing, udvartana and lepa along with brÌ¥hatÄ«, sÄvya, paá¹Åla, sÄrivÄ, rÅhiá¹Ä«.
Similarly khadira, avaghÄta (karnikÄkÄra), kakubha, rÅhÄ«taka, lÅdhra, kuá¹aja, dhava, nimba, saptacchada and karavira combination is useful for external use, for bathing and internal use. [128-129]
à¤à¤²à¤µà¤¾à¤ªà¥à¤¯à¤²à¥à¤¹à¤à¥à¤¶à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤ªà¥à¤²à¤µà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤ मà¥à¤£à¤¾à¤²à¤¾à¤¨à¤¿|
à¤à¤¾à¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤¾à¤£à¤¿ सिदà¥à¤§à¤ पà¥à¤°à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ पितà¥à¤¤à¤à¤«à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥||१३०||
jalavÄpyalÅhakÄÅarapatraplavacÄndanaá¹ mrÌ¥á¹ÄlÄni|
bhÄgÅttarÄá¹i siddhaá¹ pralÄpanaá¹ pittakaphakuá¹£á¹hÄ||130||
jalavApyalohakesharapatraplavacandanaM mRuNAlAni|
bhAgottarANi siddhaM pralepanaM pittakaphakuShThe||130||
Application of water (one part), vÄpya (kuá¹£á¹ha herb) (2 part), lÅha (agaru) (3 part) kÄÅara (4 part), patra (5 part), plava or kaivartamusta (6 part), chÄndana, mrÌ¥á¹Äla (8 part) is useful in pitta-kapha type of kuá¹£á¹ha.[130]
Management of pitta dominant kushtha
यषà¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤µà¤²à¥à¤§à¥à¤°à¤ªà¤¦à¥à¤®à¤à¤ªà¤à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤°à¤¸à¤¾à¤¶à¥à¤|
सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥ पानॠठहिताठसà¥à¤¶à¥à¤¤à¤²à¤¾à¤ पितà¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ िà¤à¥à¤¯à¤||१३१||
yaá¹£á¹yÄhvalÅdhrapadmakapaá¹ÅlapicumardacandanarasÄÅca|
snÄnÄ pÄnÄ ca hitÄḥ suÅÄ«talÄḥ pittakuá¹£á¹hibhyaḥ||131||
yaShTyAhvalodhrapadmakapaTolapicumardacandanarasAshca|
snAne pAne ca hitAH sushItalAH pittakuShThibhyaH||131||
Decoction of yaá¹£á¹yÄhva, lÅdhra, padmaka, paá¹Åla, pichumarda and chandana may be used externally for bathing and internal use. It has cooling effect and is beneficial in pittaja kuá¹£á¹ha.[131]
à¤à¤²à¥à¤ªà¤¨à¤ पà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤à¥à¤à¥à¤°à¥à¤¹à¤°à¥à¤£à¥à¤à¤¾ वतà¥à¤¸à¤à¤¸à¥à¤¯ ठफलानि|
सातिविषा ठससà¥à¤µà¥à¤¯à¤¾ सà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤¾ रà¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ à¤à¤à¥à¤à¤¾||१३२||
ÄlÄpanaá¹ priyaá¹
gurharÄá¹ukÄ vatsakasya ca phalÄni|
sÄtiviá¹£Ä ca sasÄvyÄ sacandanÄ rÅhiá¹Ä« kaá¹ukÄ||132||
AlepanaM priya~ggurhareNukA vatsakasya ca phalAni|
sAtiviShA ca sasevyA sacandanA rohiNI kaTukA||132||
Application of priyaá¹ gu, harÄá¹uka, fruits of vatsaka, ativiá¹£Ä, sÄvyÄ, chandana and katu rÅhiá¹Ä« is also useful in paittika kuá¹£á¹ha. [132]
तिà¤à¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤§à¥à¤¤à¤à¥à¤¤à¥à¤°à¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¥ दहà¥à¤¯à¤®à¤¾à¤¨à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥|
तà¥à¤²à¥à¤¶à¥à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤®à¤§à¥à¤à¤ªà¥à¤°à¤ªà¥à¤£à¥à¤¡à¤°à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤¯à¥à¤¤à¥à¤¶à¥à¤||१३३||
tiktaghrÌ¥tairdhautaghrÌ¥tairabhyaá¹
gÅ dahyamÄnakuá¹£á¹hÄá¹£u|
tailaiÅcandanamadhukaprapauá¹á¸arÄ«kÅtpalayutaiÅca||133||
tiktaghRutairdhautaghRutairabhya~ggo dahyamAnakuShTheShu|
tailaishcandanamadhukaprapauNDarIkotpalayutaishca||133||
Massaging with tiktaghrÌ¥ta and dhautaghrÌ¥ta helps in reducing burning sensation in kuá¹£á¹ha. Similarly medicated oil prepared from chandana, madhuka, prapauá¹á¸arÄ«ka and utpala also has similar effect. [133]
à¤à¥à¤²à¥à¤¦à¥ पà¥à¤°à¤ªà¤¤à¤¤à¤¿ à¤à¤¾à¤à¥à¤à¥ दाहॠविसà¥à¤«à¥à¤à¤à¥ सà¤à¤°à¥à¤®à¤¦à¤²à¥|
शà¥à¤¤à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¸à¥à¤à¤¾ वà¥à¤¯à¤§à¥ विरà¥à¤à¥ à¤à¥à¤¤à¤ तिà¤à¥à¤¤à¤®à¥||१३४||
klÄdÄ prapatati cÄá¹
gÄ dÄhÄ visphÅá¹akÄ sacarmadalÄ|
ÅÄ«tÄḥ pradÄhasÄkÄ vyadhÅ virÄkÅ ghrÌ¥taá¹ tiktam||134||
klede prapatati cA~gge dAhe visphoTake sacarmadale|
shItAH pradehasekA vyadho vireko ghRutaM tiktam||134||
If there is excessive secretions from skin lesion, sloughing of body parts, burning sensation, eruptions and exfoliation of skin then shitÄ pradÄha (application of lepa with shitÄ dravya), sÄkÄ, virechana and use of tikta ghrÌ¥ita should be done.[134]
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤à¥à¤¤à¤ निमà¥à¤¬à¤à¥à¤¤à¤ दारà¥à¤µà¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥à¤¤à¥à¤¤à¤®à¤ पà¤à¥à¤²à¤à¥à¤¤à¤®à¥|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤²à¥à¤·à¥ à¤à¤¿à¤·à¤à¥à¤à¤¿à¤¤à¤ सिदà¥à¤§à¤®à¥||१३५||
khadiraghrÌ¥taá¹ nimbaghrÌ¥taá¹ dÄrvÄ«ghrÌ¥tamuttamaá¹ paá¹ÅlaghrÌ¥tam|
kuá¹£á¹hÄá¹£u raktapittaprabalÄá¹£u bhiá¹£agjitaá¹ siddham||135||
khadiraghRutaM nimbaghRutaM dArvIghRutamuttamaM paTolaghRutam|
kuShTheShu raktapittaprabaleShu bhiShagjitaM siddham||135||
KhandiraghrÌ¥ta, nimbaghrÌ¥ta, dÄrvighrÌ¥ta and paá¹ÅlaghrÌ¥ta are among the best to be used in rakta and pitta pradhana kuá¹£á¹ha.[135]
तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤¤à¥à¤µà¤à¥à¤½à¤°à¥à¤§à¤ªà¤²à¤¿à¤à¤¾à¤ पà¤à¥à¤²à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤ ठà¤à¤¾à¤°à¥à¤·à¤¿à¤à¤¾à¤ शà¥à¤·à¤¾à¤|
à¤à¤à¥à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥ सनिमà¥à¤¬à¤¾ यषà¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤µà¤¾ तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾ à¤||१३६||
à¤à¤· à¤à¤·à¤¾à¤¯à¤ साधà¥à¤¯à¥ दतà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ दà¥à¤µà¤¿à¤ªà¤²à¤ मसà¥à¤°à¤µà¤¿à¤¦à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥|
सलिलाढà¤à¥à¤½à¤·à¥à¤à¤à¤¾à¤à¥ शà¥à¤·à¥ पà¥à¤¤à¥ रसॠà¤à¥à¤°à¤¾à¤¹à¥à¤¯à¤||१३à¥||
तॠठ[१] à¤à¤·à¤¾à¤¯à¥à¤½à¤·à¥à¤à¤ªà¤²à¥ à¤à¤¤à¥à¤·à¥à¤ªà¤²à¤ सरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¶à¥à¤ पà¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤®à¥|
यावतà¥à¤¸à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤·à¥à¤à¤ªà¤²à¤ शà¥à¤·à¤ पà¥à¤¯à¤ ततठà¤à¥à¤·à¥à¤£à¤®à¥||१३८||
तदà¥à¤µà¤¾à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤à¥à¤·à¥à¤ ठवà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤ वातशà¥à¤£à¤¿à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤¬à¤²à¤®à¥|
à¤à¥à¤µà¤°à¤¦à¤¾à¤¹à¤à¥à¤²à¥à¤®à¤µà¤¿à¤¦à¥à¤°à¤§à¤¿à¤µà¤¿à¤à¥à¤°à¤®à¤µà¤¿à¤¸à¥à¤«à¥à¤à¤à¤¾à¤¨à¥ हनà¥à¤¤à¤¿||१३९||
triphalÄtvacÅ'rdhapalikÄḥ paá¹Ålapatraá¹ ca kÄrá¹£ikÄḥ ÅÄá¹£Äḥ|
kaá¹urÅhiá¹Ä« sanimbÄ yaá¹£á¹yÄhvÄ trÄyamÄá¹Ä ca||136||
Äá¹£a kaá¹£Äyaḥ sÄdhyÅ dattvÄ dvipalaá¹ masÅ«ravidalÄnÄm|
salilÄá¸hakÄ'á¹£á¹abhÄgÄ ÅÄá¹£Ä pÅ«tÅ rasÅ grÄhyaḥ||137||
tÄ ca [1] kaá¹£ÄyÄ'á¹£á¹apalÄ catuá¹£palaá¹ sarpiá¹£aÅca paktavyam|
yÄvatsyÄdaá¹£á¹apalaá¹ ÅÄá¹£aá¹ pÄyaá¹ tataḥ kÅá¹£á¹am||138||
tadvÄtapittakuá¹£á¹haá¹ vÄ«sarpaá¹ vÄtaÅÅá¹itaá¹ prabalam|
jvaradÄhagulmavidradhivibhramavisphÅá¹akÄn hanti||139||
triphalAtvaco~ardhapalikAH paTolapatraM ca kArShikAH sheShAH|
kaTurohiNI sanimbA yaShTyAhvA trAyamANA ca||136||
eSha kaShAyaH sAdhyo dattvA dvipalaM masUravidalAnAm|
salilADhake~aShTabhAge sheShe pUto raso grAhyaH||137||
te ca [1] kaShAye~aShTapale catuShpalaM sarpiShashca paktavyam|
yAvatsyAdaShTapalaM sheShaM peyaM tataH koShNam||138||
tadvAtapittakuShThaM vIsarpaM vAtashoNitaM prabalam|
jvaradAhagulmavidradhivibhramavisphoTakAn hanti||139||
Triphala fruit pulp in quantity of ½ pala each, paá¹Åla patra ½ pala quantity, one karsa each of katurÅhiá¹Ä«, nimba, yaá¹£á¹yÄhva and trÄyamÄá¹a and two pala of dehusked seeds of masÅ«ra which should be boiled in one Äá¸haka of water and reduced to 1/8th. The decoction should be filtered and to this eight pala of decoction, four pala of ghee should be added and cooked till 8 palas remain and this medicated ghee should be administered lukewarm. It is useful in vata pitta kuá¹£á¹ha, visarpa, vÄtarakta, jwara, daha, gulma, vidradhi, giddiness and visphÅá¹aka. [136-139]
Tikta shatpala ghee
निमà¥à¤¬à¤ªà¤à¥à¤²à¤ दारà¥à¤µà¥à¤ दà¥à¤°à¤¾à¤²à¤à¤¾à¤ तिà¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤®à¥|
à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¦à¤°à¥à¤§à¤¦à¤²à¤¾à¤à¤¶à¤ परà¥à¤ªà¤à¤à¤ तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤ à¤||१४०||
सलिलाढà¤à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤¾à¤¨à¤¾à¤ रसà¥à¤½à¤·à¥à¤à¤à¤¾à¤à¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¤¿à¤ªà¥à¤¤à¥ पà¥à¤¤à¥|
à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤à¤¿à¤°à¤¾à¤¤à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¤à¤®à¤¾à¤à¤§à¤¿à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤ à¤||१४१||
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤ वतà¥à¤¸à¤à¤¬à¥à¤à¤ à¤à¤²à¥à¤à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤°à¥à¤§à¤à¤¾à¤°à¥à¤·à¤¿à¤à¤¾à¤¨à¥ à¤à¤¾à¤à¤¾à¤¨à¥|
नवसरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¶à¥à¤ षà¤à¥à¤ªà¤²à¤®à¥à¤¤à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤ [३] à¤à¥à¤¤à¤ पà¥à¤¯à¤®à¥||१४२||
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤µà¤°à¤à¥à¤²à¥à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¶à¥à¤à¥à¤°à¤¹à¤£à¥à¤ªà¤¾à¤£à¥à¤¡à¥à¤µà¤¾à¤®à¤¯à¤¶à¥à¤µà¤¯à¤¥à¥à¤¹à¤¾à¤°à¤¿|
पामाविसरà¥à¤ªà¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤¾à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤®à¤¦à¤à¤£à¥à¤¡à¤¨à¥à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤®à¥||१४३||
à¤à¤¤à¤¿ तिà¤à¥à¤¤à¤·à¤à¥à¤ªà¤²à¤à¤ à¤à¥à¤¤à¤®à¥
nimbapaá¹Ålaá¹ dÄrvīṠdurÄlabhÄá¹ tiktarÅhiá¹Ä«á¹ triphalÄm|
kuryÄdardhadalÄá¹Åaá¹ parpaá¹akaá¹ trÄyamÄá¹Äá¹ ca||140||
salilÄá¸hakasiddhÄnÄá¹ rasÄ'á¹£á¹abhÄgasthitÄ ká¹£ipÄt pÅ«tÄ|
candanakirÄtatiktakamÄgadhikÄstrÄyamÄá¹Äá¹ ca||141||
mustaá¹ vatsakabÄ«jaá¹ kalkÄ«krÌ¥tyÄrdhakÄrá¹£ikÄn bhÄgÄn|
navasarpiá¹£aÅca á¹£aá¹palamÄtatsiddhaá¹ [3] ghrÌ¥taá¹ pÄyam||142||
kuá¹£á¹hajvaragulmÄrÅÅgrahaá¹Ä«pÄá¹á¸vÄmayaÅvayathuhÄri|
pÄmÄvisarpapiá¸akÄkaá¹á¸Å«madagaá¹á¸anutsiddham||143||
iti tiktaá¹£aá¹palakaá¹ ghrÌ¥tam
nimbapaTolaM dArvIM durAlabhAM tiktarohiNIM triphalAm|
kuryAdardhadalAMshaM parpaTakaM trAyamANAM ca||140||
salilADhakasiddhAnAM rase~aShTabhAgasthite kShipet pUte|
candanakirAtatiktakamAgadhikAstrAyamANAM ca||141||
mustaM vatsakabIjaM kalkIkRutyArdhakArShikAn bhAgAn|
navasarpiShashca ShaTpalametatsiddhaM [3] ghRutaM peyam||142||
kuShThajvaragulmArshograhaNIpANDvAmayashvayathuhAri|
pAmAvisarpapiDakAkaNDUmadagaNDanutsiddham||143||
iti tiktaShaTpalakaM ghRutam
Nimba, paá¹Åla, dÄrvi, duralabha, tiktarÅhiá¹Ä«, triphala, parpaá¹aka and trÄyamÄá¹a are taken in half pala quantity and boiled with water in quantity of one Äá¸haka and reduced to 1/8th. The decoction should be filtered and to it paste of chandana, kirÄtatiktaka, pippali, trÄyamÄá¹a, musta, seeds of vatsaka in quantity of half karsa should be added along with 6 palas of ghrÌ¥ita and sneha siddhi should be carried out. This tiktaá¹£aá¹pala ghrÌ¥ita is useful in kuá¹£á¹ha, jwara, gulma, arÅa, grahani, pÄá¹á¸u, Åvayathu, pÄmÄ, visarpa, piá¸akÄ, kaá¹á¸Å«, mada and galagaá¹á¸a. [140-143]
Mahatiktaka ghee
सपà¥à¤¤à¤à¥à¤à¤¦à¤ पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤µà¤¿à¤·à¤¾à¤ शमà¥à¤ªà¤¾à¤à¤ तिà¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤¹à¤¿à¤£à¥à¤ पाठामà¥|
मà¥à¤¸à¥à¤¤à¤®à¥à¤¶à¥à¤°à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾à¤ पà¤à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤à¥à¤®à¤°à¥à¤¦à¤ªà¤°à¥à¤ªà¤à¤à¤®à¥||१४४||
धनà¥à¤µà¤¯à¤µà¤¾à¤¸à¤ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¨à¤®à¥à¤ªà¤à¥à¤²à¥à¤¯à¤¾à¤ पदà¥à¤®à¤à¤ हरिदà¥à¤°à¥ दà¥à¤µà¥|
षडà¥à¤à¥à¤°à¤¨à¥à¤¥à¤¾à¤ सविशालाठशतावरà¥à¤ सारिवॠà¤à¥à¤à¥||१४५||
वतà¥à¤¸à¤à¤¬à¥à¤à¤ यासठ[४] मà¥à¤°à¥à¤µà¤¾à¤®à¤®à¥à¤¤à¤¾à¤ à¤à¤¿à¤°à¤¾à¤¤à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¤ à¤|
à¤à¤²à¥à¤à¤¾à¤¨à¥ à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¤à¤¿à¤®à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤·à¥à¤à¥à¤¯à¤¾à¤¹à¥à¤µà¤ तà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤®à¤¾à¤£à¤¾à¤ à¤||१४६||
à¤à¤²à¥à¤à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¤à¥à¤°à¥à¤à¤¾à¤à¥ [५] à¤à¤²à¤®à¤·à¥à¤à¤à¥à¤£à¤ रसà¥à¤½à¤®à¥à¤¤à¤«à¤²à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥|
दà¥à¤µà¤¿à¤à¥à¤£à¥ à¤à¥à¤¤à¤¾à¤¤à¥à¤ªà¥à¤°à¤¦à¥à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¤¤à¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤¿à¤ पाययà¥à¤¤à¥à¤¸à¤¿à¤¦à¥à¤§à¤®à¥||१४à¥||
à¤à¥à¤·à¥à¤ ानि रà¤à¥à¤¤à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ªà¥à¤°à¤¬à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤°à¥à¤¶à¤¾à¤à¤¸à¤¿ रà¤à¥à¤¤à¤µà¤¾à¤¹à¥à¤¨à¤¿|
वà¥à¤¸à¤°à¥à¤ªà¤®à¤®à¥à¤²à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤ [६] वातासà¥à¤à¥ पाणà¥à¤¡à¥à¤°à¥à¤à¤ à¤||१४८||
विसà¥à¤«à¥à¤à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¸à¤ªà¤¾à¤®à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¥à¤®à¤¾à¤¦à¤ à¤à¤¾à¤®à¤²à¤¾à¤ à¤à¥à¤µà¤°à¤ à¤à¤£à¥à¤¡à¥à¤®à¥|
हà¥à¤¦à¥à¤°à¥à¤à¤à¥à¤²à¥à¤®à¤ªà¤¿à¤¡à¤à¤¾ à¤
सà¥à¤à¥à¤¦à¤°à¤ à¤à¤£à¥à¤¦à¤®à¤¾à¤²à¤¾à¤ à¤||१४९||
हनà¥à¤¯à¤¾à¤¦à¥à¤¤à¤¤à¥ सरà¥à¤ªà¤¿à¤ पà¥à¤¤à¤ à¤à¤¾à¤²à¥ यथाबलठसदà¥à¤¯à¤|
यà¥à¤à¤¶à¤¤à¥à¤°à¤ªà¥à¤¯à¤à¤¿à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¹à¤¾à¤µà¤¿à¤à¤¾à¤°à¤¾à¤¨à¥à¤®à¤¹à¤¾à¤¤à¤¿à¤à¥à¤¤à¤®à¥||१५०||
à¤à¤¤à¤¿ महातिà¤à¥à¤¤à¤à¤ à¤à¥à¤¤à¤®à¥
saptacchadaá¹ prativiá¹£Äá¹ ÅampÄkaá¹ tiktarÅhiá¹Ä«á¹ pÄá¹hÄm|
mustamuÅÄ«raá¹ triphalÄá¹ paá¹Ålapicumardaparpaá¹akam||144||
dhanvayavÄsaá¹ candanamupakulyÄá¹ padmakaá¹ haridrÄ dvÄ|
á¹£aá¸granthÄá¹ saviÅÄlÄá¹ ÅatÄvarīṠsÄrivÄ cÅbhÄ||145||
vatsakabÄ«jaá¹ yÄsaá¹ [4] mÅ«rvÄmamrÌ¥tÄá¹ kirÄtatiktaá¹ ca|
kalkÄn kuryÄnmatimÄnyaá¹£á¹yÄhvaá¹ trÄyamÄá¹Äá¹ ca||146||
kalkaÅcÄturbhÄgÅ [5] jalamaá¹£á¹aguá¹aá¹ rasÅ'mrÌ¥taphalÄnÄm|
dviguá¹Å ghrÌ¥tÄtpradÄyastatsarpiḥ pÄyayÄtsiddham||147||
kuá¹£á¹hÄni raktapittaprabalÄnyarÅÄá¹si raktavÄhÄ«ni|
vÄ«sarpÄmÄmlapittaá¹ [6] vÄtÄsrÌ¥k pÄá¹á¸urÅgaá¹ ca||148||
visphÅá¹akÄnsapÄmÄnunmÄdaá¹ kÄmalÄá¹ jvaraá¹ kaá¹á¸Å«m|
hrÌ¥drÅgagulmapiá¸akÄ asrÌ¥gdaraá¹ gaá¹damÄlÄá¹ ca||149||
hanyÄdÄtat sarpiḥ pÄ«taá¹ kÄlÄ yathÄbalaá¹ sadyaḥ|
yÅgaÅatairapyajitÄnmahÄvikÄrÄnmahÄtiktam||150||
iti mahÄtiktakaá¹ ghrÌ¥tam
saptacchadaM prativiShAM shampAkaM tiktarohiNIM pAThAm|
mustamushIraM triphalAM paTolapicumardaparpaTakam||144||
dhanvayavAsaM candanamupakulyAM padmakaM haridre dve|
ShaDgranthAM savishAlAM shatAvarIM sArive cobhe||145||
vatsakabIjaM yAsaM [4] mUrvAmamRutAM kirAtatiktaM ca|
kalkAn kuryAnmatimAnyaShTyAhvaM trAyamANAM ca||146||
kalkashcAturbhAgo [5] jalamaShTaguNaM raso~amRutaphalAnAm|
dviguNo ghRutAtpradeyastatsarpiH pAyayetsiddham||147||
kuShThAni raktapittaprabalAnyarshAMsi raktavAhIni|
vIsarpamamlapittaM [6] vAtAsRuk pANDurogaM ca||148||
visphoTakAnsapAmAnunmAdaM kAmalAM jvaraM kaNDUm|
hRudrogagulmapiDakA asRugdaraM gaNdamAlAM ca||149||
hanyAdetat sarpiH pItaM kAle yathAbalaM sadyaH|
yogashatairapyajitAnmahAvikArAnmahAtiktam||150||
iti mahAtiktakaM ghRutam
Saptacchada, prativiá¹£Ä, ÅampÄka (Äragvada), tiktarÅhiá¹Ä«, pÄá¹hÄ, musta, uÅÄ«ra, triphala, paá¹Åla, picumarda, parpaá¹aka, dhanvayavÄs, candana, upakulyÄ (pippali), padmaka haridra, dÄruharidra, á¹£aá¸grantha, viÅÄlÄ, ÅatÄvarÄ«, both the type of sÄriva (Krsna and sveta), seeds of vatsaka, yÄsa, mÅ«rvÄ, amrÌ¥tÄ, kirÄtatikta, yastimadhu and trayamana are taken together and paste is prepared in quantity of one fourth of ghrÌ¥ita. To this water should be added in quantity of 8 times of ghee along with juice of amrÌ¥taphala (amalaki) in quantity of twice of ghrÌ¥ita and siddha ghrÌ¥ita should be prepared. It is beneficial in kuá¹£á¹ha, raktapitta, serious type of bleeding piles, vÄ«sarpa, amlapitta, vÄtarakta, pÄá¹á¸urÅga, visphÅá¹akaka, pÄmÄ, unmÄda, kÄmalÄ, jwara, kaá¹á¸Å«, hrÌ¥drÅga, gulma, piá¸akÄ, raktapradar, gaá¹damÄlÄ. This ghee should be administered at recommended time and dose according to the strength of patient. This mahÄtiktakaghrÌ¥ita is useful in above mentioned disease conditions where hundred of other preparations do not cure above diseases. [144-150]
दà¥à¤·à¥ हà¥à¤¤à¥à¤½à¤ªà¤¨à¥à¤¤à¥ रà¤à¥à¤¤à¥ बाहà¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤°à¥ à¤à¥à¤¤à¥ शमनॠ[à¥] |
सà¥à¤¨à¥à¤¹à¥ ठà¤à¤¾à¤²à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¥ न à¤à¥à¤·à¥à¤ मनà¥à¤µà¤°à¥à¤¤à¤¤à¥ [८] साधà¥à¤¯à¤®à¥||१५१||
dÅá¹£Ä hrÌ¥tÄ'panÄ«tÄ raktÄ bÄhyÄntarÄ krÌ¥tÄ ÅamanÄ [7] |
snÄhÄ ca kÄlayuktÄ na kuá¹£á¹hamanuvartatÄ [8] sÄdhyam||151||
doShe hRute~apanIte rakte bAhyAntare kRute shamane [7] |
snehe ca kAlayukte na kuShThamanuvartate [8] sAdhyam||151||
After shodhana of dosha, blood letting, external and internal shamana therapies and administration of ghee at appropriate time helps in curing skin diseases and also prevents recurrence. [151]
Maha khadira ghee
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¸à¥à¤¯ तà¥à¤²à¤¾à¤ पà¤à¥à¤ शिà¤à¤¶à¤ªà¤¾à¤¸à¤¨à¤¯à¥à¤¸à¥à¤¤à¥à¤²à¥|
तà¥à¤²à¤¾à¤°à¥à¤§à¤¾à¤ सरà¥à¤µ à¤à¤µà¥à¤¤à¥ à¤à¤°à¤à¥à¤à¤¾à¤°à¤¿à¤·à¥à¤à¤µà¥à¤¤à¤¸à¤¾à¤||१५२||
परà¥à¤ªà¤à¤ à¤à¥à¤à¤à¤¶à¥à¤à¥à¤µ वà¥à¤·à¤ à¤à¥à¤®à¤¿à¤¹à¤°à¤¸à¥à¤¤à¤¥à¤¾|
हरिदà¥à¤°à¥ à¤à¥à¤¤à¤®à¤¾à¤²à¤¶à¥à¤ à¤à¥à¤¡à¥à¤à¥ तà¥à¤°à¤¿à¤«à¤²à¤¾ तà¥à¤°à¤¿à¤µà¥à¤¤à¥||१५३||
सपà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤¶à¥à¤ सà¤à¥à¤à¥à¤·à¥à¤£à¥à¤£à¤¾ दशदà¥à¤°à¥à¤£à¥à¤·à¥ वारिणà¤|
à¤
षà¥à¤à¤à¤¾à¤à¤¾à¤µà¤¶à¥à¤·à¤ तॠà¤à¤·à¤¾à¤¯à¤®à¤µà¤¤à¤¾à¤°à¤¯à¥à¤¤à¥||१५४||
धातà¥à¤°à¥à¤°à¤¸à¤ ठतà¥à¤²à¥à¤¯à¤¾à¤à¤¶à¤ सरà¥à¤ªà¤¿à¤·à¤¶à¥à¤à¤¾à¤¢à¤à¤ पà¤à¥à¤¤à¥|
महातिà¤à¥à¤¤à¤à¤à¤²à¥à¤à¥à¤¸à¥à¤¤à¥ यथà¥à¤à¥à¤¤à¥à¤ पलसमà¥à¤®à¤¿à¤¤à¥à¤||१५५||
निहनà¥à¤¤à¤¿ सरà¥à¤µà¤à¥à¤·à¥à¤ ानि पानाà¤à¥à¤¯à¤à¥à¤à¤¨à¤¿à¤·à¥à¤µà¤£à¤¾à¤¤à¥|
महाà¤à¤¦à¤¿à¤°à¤®à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¥à¤¤à¤¤à¥ परठà¤à¥à¤·à¥à¤ विà¤à¤¾à¤°à¤¨à¥à¤¤à¥||१५६||
à¤à¤¤à¤¿ महाà¤à¤¦à¤¿à¤°à¤ à¤à¥à¤¤à¤®à¥
khadirasya tulÄḥ pañca Åiá¹ÅapÄsanayÅstulÄ|
tulÄrdhÄḥ sarva ÄvaitÄ karañjÄriá¹£á¹avÄtasÄḥ||152||
parpaá¹aḥ kuá¹ajaÅcaiva vr̥ṣaḥ krÌ¥miharastathÄ|
haridrÄ krÌ¥tamÄlaÅca guá¸Å«cÄ« triphalÄ trivrÌ¥t||153||
saptapará¹aÅca saá¹
ká¹£uá¹á¹Ä daÅadrÅá¹Äá¹£u vÄriá¹aḥ|
aá¹£á¹abhÄgÄvaÅÄá¹£aá¹ tu kaá¹£ÄyamavatÄrayÄt||154||
dhÄtrÄ«rasaá¹ ca tulyÄá¹Åaá¹ sarpiá¹£aÅcÄá¸hakaá¹ pacÄt|
mahÄtiktakakalkaistu yathÅktaiḥ palasammitaiḥ||155||
nihanti sarvakuá¹£á¹hÄni pÄnÄbhyaá¹
ganiá¹£Ävaá¹Ät|
mahÄkhadiramityÄtat paraá¹ kuá¹£á¹havikÄranut||156||
iti mahÄkhadiraá¹ ghrÌ¥tam
khadirasya tulAH pa~jca shiMshapAsanayostule|
tulArdhAH sarva evaite kara~jjAriShTavetasAH||152||
parpaTaH kuTajashcaiva vRuShaH kRumiharastathA|
haridre kRutamAlashca guDUcI triphalA trivRut||153||
saptaparNashca sa~gkShuNNA dashadroNeShu vAriNaH|
aShTabhAgAvasheShaM tu kaShAyamavatArayet||154||
dhAtrIrasaM ca tulyAMshaM sarpiShashcADhakaM pacet|
mahAtiktakakalkaistu yathoktaiH palasammitaiH||155||
nihanti sarvakuShThAni pAnAbhya~gganiShevaNAt|
mahAkhadiramityetat paraM kuShThavikAranut||156||
iti mahAkhadiraM ghRutam
Five tulÄ of khadira, one tulÄ each of Åiá¹Åapa and Äsana, half tulÄ each of karañja, ariá¹£á¹a, vÄtasa, parpata, kuá¹aja, vrsa, krÌ¥mi hara (viá¸aá¹ ga), haridra, krÌ¥tamÄla, guá¸Å«cÄ«, triphala, trivrÌ¥t, saptapará¹a should be cut into small parts and boiled in 10 drÅá¹a of water and reduced to 1/8th . To this add one Ädhaka each of ghrit and juice of Ämalaki along with one pala of mahÄtiktaka kalka content. Sneha siddhi should be done; this mahÄkhadira ghrÌ¥ita when used internally and for application cures all type of kuá¹£á¹ha.[152-156]
Treatment of maggots/micro-organisms in kushtha
पà¥à¤°à¤ªà¤¤à¤¤à¥à¤¸à¥ लसà¥à¤à¤¾à¤ªà¥à¤°à¤¸à¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤·à¥ à¤à¤¾à¤¤à¥à¤°à¥à¤·à¥ à¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤à¤à¥à¤§à¥à¤·à¥|
मà¥à¤¤à¥à¤°à¤ निमà¥à¤¬à¤µà¤¿à¤¡à¤à¥à¤à¥ सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¤ पानठपà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¤¶à¥à¤||१५à¥||
prapatatsu lasÄ«kÄprasrutÄá¹£u gÄtrÄá¹£u jantujagdhÄá¹£u|
mÅ«traá¹ nimbaviá¸aá¹
gÄ snÄnaá¹ pÄnaá¹ pradÄhaÅca||157||
prapatatsu lasIkAprasruteShu gAtreShu jantujagdheShu|
mUtraM nimbaviDa~gge snAnaM pAnaM pradehashca||157||
If there is sloughing of phalanges, exudation, maggots than such kuá¹£á¹ha patient should use gomÅ«tra, nimba and viá¸aá¹ ga in appropriated quantity for bath (dressing), internally and for lepa. [157]
वà¥à¤·à¤à¥à¤à¤à¤¸à¤ªà¥à¤¤à¤ªà¤°à¥à¤£à¤¾à¤ à¤à¤°à¤µà¥à¤°à¤à¤°à¤à¥à¤à¤¨à¤¿à¤®à¥à¤¬à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤¾à¤¶à¥à¤|
सà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥ पानॠलà¥à¤ªà¥ à¤à¥à¤°à¤¿à¤®à¤¿à¤à¥à¤·à¥à¤ नà¥à¤¦à¤ सà¤à¥à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤||१५८||
vr̥ṣakuá¹ajasaptapará¹Äḥ karavÄ«rakarañjanimbakhadirÄÅca|
snÄnÄ pÄnÄ lÄpÄ krÌ¥mi kuá¹£á¹hanudaḥ sagÅmÅ«trÄḥ||158||
vRuShakuTajasaptaparNAH karavIrakara~jjanimbakhadirAshca|
snAne pAne lepe krimikuShThanudaH sagomUtrAH||158||
Vr̥ṣa, kuá¹aja, saptaparna, karavira, karañja, nimba, khadira, along with gomÅ«tra is useful in krÌ¥imi and kuá¹£á¹ha in the form of lepa, internal and external use.[158]
पानाहारविधानॠपà¥à¤°à¤¸à¥à¤à¤¨à¥ धà¥à¤ªà¤¨à¥ पà¥à¤°à¤¦à¥à¤¹à¥ à¤|
à¤à¥à¤®à¤¿à¤¨à¤¾à¤¶à¤¨à¤ विडà¤à¥à¤à¤ विशिषà¥à¤¯à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ हा à¤à¤¦à¤¿à¤°à¤||१५९||
pÄnÄhÄravidhÄnÄ prasÄcanÄ dhÅ«panÄ pradÄhÄ ca|
krÌ¥minÄÅanaá¹ viá¸aá¹
gaá¹ viÅiá¹£yatÄ kuá¹£á¹hahÄ khadiraḥ||159||
pAnAhAravidhAne prasecane dhUpane pradehe ca|
kRuminAshanaM viDa~ggaM vishiShyate kuShThahA khadiraH||159||
For internal use in the form of medicine and diet along with external use in the form of prasÄchana, dhupana, lepa viá¸aá¹ ga which is effective in krÌ¥imi and khadira which is special drug for kuá¹£á¹ha should be used.[159]
à¤à¤¡à¤à¤à¤ सविडà¤à¥à¤à¥ मà¥à¤²à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤°à¤à¥à¤µà¤§à¤¸à¥à¤¯ à¤à¥à¤·à¥à¤ ानामà¥|
à¤à¤¦à¥à¤¦à¤¾à¤²à¤¨à¤ शà¥à¤µà¤¦à¤¨à¥à¤¤à¤¾ à¤à¥à¤¶à¥à¤µà¤µà¤°à¤¾à¤¹à¥à¤·à¥à¤à¥à¤°à¤¦à¤¨à¥à¤¤à¤¾à¤¶à¥à¤||१६०||
Äá¸agajaḥ saviá¸aá¹
gÅ mÅ«lÄnyÄragvadhasya kuá¹£á¹hÄnÄm|
uddÄlanaá¹ ÅvadantÄ gÅÅvavarÄhÅá¹£á¹radantÄÅca||160||
eDagajaH saviDa~ggo mUlAnyAragvadhasya kuShThAnAm|
uddAlanaM shvadantA goshvavarAhoShTradantAshca||160||
Äá¸agaja, viá¸aá¹ ga, root of Äragvadha and tooth of dog, cow, horse, boar and camel are useful in kuá¹£á¹ha.[160]
à¤à¤¡à¤à¤à¤ सविडà¤à¥à¤à¥ दà¥à¤µà¥ ठनिशॠराà¤à¤µà¥à¤à¥à¤·à¤®à¥à¤²à¤ à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤¦à¥à¤¦à¤¾à¤²à¤¨à¤®à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ सपिपà¥à¤ªà¤²à¥à¤ªà¤¾à¤à¤²à¤ यà¥à¤à¥à¤¯à¤®à¥||१६१||
Ädagajaḥ saviá¸aá¹
gÅ dvÄ ca niÅÄ rÄjavrÌ¥ká¹£amÅ«laá¹ ca|
kuá¹£á¹hÅddÄlanamagryaá¹ sapippalÄ«pÄkalaá¹ yÅjyam||161||
edagajaH saviDa~ggo dve ca nishe rAjavRukShamUlaM ca|
kuShThoddAlanamagryaM sapippalIpAkalaM yojyam||161||
Äá¸agaja, viá¸aá¹ ga, haridra, dÄruharidra, root of rÄjavrÌ¥ká¹£a, pippali, pÄkala (kuá¹£á¹ha herb) are useful in kuá¹£á¹ha.[161]
Management of shwitra(vitiligo)
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ सविशà¥à¤·à¤ [१] यà¥à¤à¥à¤¤à¤µà¥à¤¯à¤ सरà¥à¤µà¤¤à¥ विशà¥à¤¦à¥à¤§à¤¾à¤¨à¤¾à¤®à¥|
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¥ सà¥à¤°à¤à¤¸à¤¨à¤®à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ मलपà¥à¤°à¤¸ à¤à¤·à¥à¤¯à¤¤à¥ सà¤à¥à¤¡à¤||१६२||
तठपà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾ सà¥à¤¸à¥à¤¨à¤¿à¤à¥à¤§à¥ यथाबलठसà¥à¤°à¥à¤¯à¤ªà¤¾à¤¦à¤¸à¤¨à¥à¤¤à¤¾à¤ªà¤®à¥|
सà¤à¤¸à¥à¤µà¥à¤¤ विरिà¤à¥à¤¤à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤¹à¤ पिपासà¥à¤ पिबà¥à¤¤à¥ पà¥à¤¯à¤¾à¤®à¥||१६३||
ÅvitrÄá¹Äá¹ saviÅÄá¹£aá¹ [1] yÅktavyaá¹ sarvatÅ viÅuddhÄnÄm|
ÅvitrÄ sraá¹sanamagryaá¹ malapÅ«rasa iá¹£yatÄ saguá¸aḥ||162||
taá¹ pÄ«tvÄ susnigdhÅ yathÄbalaá¹ sÅ«ryapÄdasantÄpam|
saá¹sÄvÄta viriktastryahaá¹ pipÄsuḥ pibÄt pÄyÄm||163||
shvitrANAM savisheShaM [1] yoktavyaM sarvato vishuddhAnAm|
shvitre sraMsanamagryaM malapUrasa iShyate saguDaH||162||
taM pItvA susnigdho yathAbalaM sUryapAdasantApam|
saMseveta viriktastryahaM pipAsuH pibet peyAm||163||
In case of ÅvitrÄ, shodhana is the specific treatment especially purgation with malapÅ«rasa along with jaggery is the best treatment for leucoderma. The patient must be firstly oleated and should take the above mentioned combination as per his bala and disease bala and later on expose to sunlight. Purgation will be started and whenever patient feels thirsty pÄyÄ should be given for next three days. [162-163]
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¥à¤½à¤à¥à¤à¥ यॠसà¥à¤«à¥à¤à¤¾ à¤à¤¾à¤¯à¤¨à¥à¤¤à¥ à¤à¤£à¥à¤à¤à¥à¤¨ तानà¥à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¦à¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥|
सà¥à¤«à¥à¤à¥à¤·à¥ विसà¥à¤°à¥à¤¤à¥à¤·à¥ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤ पिबà¥à¤¤à¥ पà¤à¥à¤·à¤®à¥||१६४||
मलपà¥à¤®à¤¸à¤¨à¤ पà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤à¥à¤à¥à¤ शतपà¥à¤·à¥à¤ªà¤¾à¤ à¤à¤¾à¤®à¥à¤à¤¸à¤¾ समà¥à¤¤à¥à¤à¥à¤µà¤¾à¤¥à¥à¤¯|
पालाशठवा à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤ यथाबलठफाणितà¥à¤ªà¥à¤¤à¤®à¥||१६५||
ÅvitrÄ'á¹
gÄ yÄ sphÅá¹Ä jÄyantÄ kaá¹á¹akÄna tÄnbhindyÄt|
sphÅá¹Äá¹£u visrutÄá¹£u prÄtaḥ prÄtaḥ pibÄt paká¹£am||164||
malapÅ«masanaá¹ priyaá¹
guá¹ Åatapuá¹£pÄá¹ cÄmbhasÄ samutkvÄthya|
pÄlÄÅaá¹ vÄ ká¹£Äraá¹ yathÄbalaá¹ phÄá¹itÅpÄtam||165||
shvitre~a~gge ye sphoTA jAyante kaNTakena tAnbhindyAt|
sphoTeShu visruteShu prAtaH prAtaH pibet pakSham||164||
malapUmasanaM priya~gguM shatapuShpAM cAmbhasA samutkvAthya|
pAlAshaM vA kShAraM yathAbalaM phANitopetam||165||
Eruptions that occur over the hypo-pigmented patches should be punctured with thorn so that the exudation within the eruptions is removed. Later on for 15 days malapÅ«, asana, priyaá¹ gu, Åatapuá¹£pÄ should be boiled in water and should be administered as per strength with pÄlÄÅa ká¹£Ära and/or with phÄá¹ita.[164-165]
यà¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¤à¥ à¤à¥à¤·à¥à¤ à¤à¥à¤¨à¤ शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ सरà¥à¤µà¤®à¥à¤µ तà¤à¥à¤à¤¸à¥à¤¤à¤®à¥|
à¤à¤¦à¤¿à¤°à¥à¤¦à¤à¤¸à¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤ à¤à¤¦à¤¿à¤°à¥à¤¦à¤à¤ªà¤¾à¤¨à¤à¥à¤°à¥à¤¯à¤ वा||१६६||
yaccÄnyat kuá¹£á¹haghnaá¹ ÅvitrÄá¹Äá¹ sarvamÄva tacchastam|
khadirÅdakasaá¹yuktaá¹ khadirÅdakapÄnagryaá¹ vÄ||166||
yaccAnyat kuShThaghnaM shvitrANAM sarvameva tacchastam|
khadirodakasaMyuktaM khadirodakapAnagryaM vA||166||
All the treatment which is kuá¹£á¹haghna is also useful in ÅvitrÄ especially drinks of khadira or mixed with decoctions of khadira.[166]
समनà¤à¤¶à¤¿à¤²à¤ विडà¤à¥à¤à¤ à¤à¤¾à¤¸à¥à¤¸à¤ रà¥à¤à¤¨à¤¾à¤ à¤à¤¨à¤à¤ªà¥à¤·à¥à¤ªà¥à¤®à¥|
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ पà¥à¤°à¤¶à¤®à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤ ससà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤ लà¥à¤ªà¤¨à¤ ददà¥à¤¯à¤¾à¤¤à¥||१६à¥||
samanaḥÅilaá¹ viá¸aá¹
gaá¹ kÄsÄ«saá¹ rÅcanÄá¹ kanakapuá¹£pÄ«m|
ÅvitrÄá¹Äá¹ praÅamÄrthaá¹ sasaindhavaá¹ lÄpanaá¹ dadyÄt||167||
samanaHshilaM viDa~ggaM kAsIsaM rocanAM kanakapuShpIm|
shvitrANAM prashamArthaM sasaindhavaM lepanaM dadyAt||167||
ManaḥÅila, viá¸aá¹ ga, kÄsÄ«sa, gorÅcana, kanakapuá¹£pÄ« (svarnakshri) and saindhava when applied externally is useful in leucoderma.[167]
à¤à¤¦à¤²à¥à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤¯à¥à¤¤à¤ वा à¤à¤°à¤¾à¤¸à¥à¤¥à¤¿ दà¤à¥à¤§à¤ à¤à¤µà¤¾à¤ रà¥à¤§à¤¿à¤°à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤®à¥|
हसà¥à¤¤à¤¿à¤®à¤¦à¤¾à¤§à¥à¤¯à¥à¤·à¤¿à¤¤à¤ वा मालतà¥à¤¯à¤¾à¤ à¤à¥à¤°à¤à¤à¥à¤·à¤¾à¤°à¤®à¥||१६८||
नà¥à¤²à¥à¤¤à¥à¤ªà¤²à¤ सà¤à¥à¤·à¥à¤ ठससà¥à¤¨à¥à¤§à¤µà¤ हसà¥à¤¤à¤¿à¤®à¥à¤¤à¥à¤°à¤ªà¤¿à¤·à¥à¤à¤ वा|
मà¥à¤²à¤à¤¬à¥à¤à¤¾à¤µà¤²à¥à¤à¥à¤à¤²à¥à¤ªà¤ पिषà¥à¤à¥ à¤à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¥||१६९||
à¤à¤¾à¤à¥à¤¦à¥à¤®à¥à¤¬à¤°à¤¿à¤à¤¾ वा सावलà¥à¤à¥à¤à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤à¤¾ à¤à¤µà¤¾à¤ मà¥à¤¤à¥à¤°à¥|
पिषà¥à¤à¤¾ मनà¤à¤¶à¤¿à¤²à¤¾ वा सà¤à¤¯à¥à¤à¥à¤¤à¤¾ बरà¥à¤¹à¤¿à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¥à¤¨||१à¥à¥¦||
लà¥à¤ªà¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤¹à¤¨à¥à¤¤à¤¾ बà¥à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¯à¤¾à¤µà¤²à¥à¤à¥à¤à¤¾à¤¨à¤¿ लाà¤à¥à¤·à¤¾ à¤|
à¤à¥à¤ªà¤¿à¤¤à¥à¤¤à¤®à¤à¥à¤à¤¨à¥ दà¥à¤µà¥ पिपà¥à¤ªà¤²à¥à¤¯à¤ à¤à¤¾à¤²à¤²à¥à¤¹à¤°à¤à¤||१à¥à¥§||
kadalÄ«ká¹£Ärayutaá¹ vÄ kharÄsthi dagdhaá¹ gavÄá¹ rudhirayuktam|
hastimadÄdhyuá¹£itaá¹ vÄ mÄlatyÄḥ kÅrakaká¹£Äram||168||
nÄ«lÅtpalaá¹ sakuá¹£á¹haá¹ sasaindhavaá¹ hastimÅ«trapiá¹£á¹aá¹ vÄ|
mÅ«lakabÄ«jÄvalgujalÄpaḥ piá¹£á¹Å gavÄá¹ mÅ«trÄ||169||
kÄkÅdumbarikÄ vÄ sÄvalgujacitrakÄ gavÄá¹ mÅ«trÄ|
piá¹£á¹Ä manaḥÅilÄ vÄ saá¹yuktÄ barhipittÄna||170||
lÄpaḥ kilÄsahantÄ bÄ«jÄnyÄvalgujÄni lÄká¹£Ä ca|
gÅpittamañjanÄ dvÄ pippalyaḥ kÄlalÅharajaḥ||171||
kadalIkShArayutaM vA kharAsthi dagdhaM gavAM rudhirayuktam|
hastimadAdhyuShitaM vA mAlatyAH korakakShAram||168||
nIlotpalaM sakuShThaM sasaindhavaM hastimUtrapiShTaM vA|
mUlakabIjAvalgujalepaH piShTo gavAM mUtre||169||
kAkodumbarikA vA sAvalgujacitrakA gavAM mUtre|
piShTA manaHshilA vA saMyuktA barhipittena||170||
lepaH kilAsahantA bIjAnyAvalgujAni lAkShA ca|
gopittama~jjane dve pippalyaH kAlaloharajaH||171||
- KadalÄ«ká¹£Ära and bone ash of ass with blood of cow.
- ká¹£Ära of flower buds of mÄlati mixed with hastimada (crut of elephant).
- NÄ«lÅtpala, kuá¹£á¹ha (herb), saindhava mixed with elephant urine.
- Seed of mÅ«laka and bakuchi with cowsâ urine.
- KÄkÅdumbar along with bakuchi, citraka and cows urine.
- ManaḥÅilÄ with peacocksâ bile.
- Seeds of avalguja, lÄká¹£Ä, cow bile, both type of añjana (rasÄñjana and sauvirÄñjan) pippali and powder of kalaloha.
The above 7 combination of lepa is useful in leucoderma.(168-171)
शà¥à¤¦à¥à¤§à¥à¤¯à¤¾ शà¥à¤£à¤¿à¤¤à¤®à¥à¤à¥à¤·à¥à¤°à¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤°à¥à¤à¤à¥à¤·à¤£à¥à¤¶à¥à¤ सà¤à¥à¤¤à¥à¤¨à¤¾à¤®à¥|
शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¤¸à¥à¤¯à¤à¤¿à¤¦à¥à¤µ पà¥à¤°à¤£à¤¶à¥à¤¯à¤¤à¤¿ à¤à¥à¤·à¥à¤£à¤ªà¤¾à¤ªà¤¸à¥à¤¯||१à¥à¥¨||
ÅuddhyÄ ÅÅá¹itamÅká¹£airvirÅ«ká¹£aá¹airbhaká¹£aá¹aiÅca saktÅ«nÄm|
Åvitraá¹ kasyacidÄva praá¹aÅyati kṣīá¹apÄpasya||172||
shuddhyA shoNitamokShairvirUkShaNairbhakShaNaishca saktUnAm|
shvitraM kasyacideva praNashyati kShINapApasya||172||
After shodhana therapy raktamokshana and also intake of ununctuous food like saktū (roasted corn flour) leucoderma is cured only in few who are free from effects of sinful deeds. [172]
Various stages of shwitra
दारà¥à¤£à¤ à¤à¤¾à¤°à¥à¤£à¤ [१] शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤ नामà¤à¤¿à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤à¤¿à¤|
विà¤à¥à¤à¥à¤¯à¤ तà¥à¤°à¤¿à¤µà¤¿à¤§à¤ तà¤à¥à¤ [२] तà¥à¤°à¤¿à¤¦à¥à¤·à¤ पà¥à¤°à¤¾à¤¯à¤¶à¤¶à¥à¤ ततà¥||१à¥à¥©||
दà¥à¤·à¥ रà¤à¥à¤¤à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥ रà¤à¥à¤¤à¤ तामà¥à¤°à¤ माà¤à¤¸à¤¸à¤®à¤¾à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥|
शà¥à¤µà¥à¤¤à¤ मà¥à¤¦à¤à¤¶à¥à¤°à¤¿à¤¤à¥ शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤°à¥ तà¤à¥à¤à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¥à¤¤à¥à¤¤à¤°à¤®à¥||१à¥à¥ª||
dÄruá¹aá¹ cÄruá¹aá¹ [1] Åvitraá¹ kilÄsaá¹ nÄmabhistribhiḥ|
vijñÄyaá¹ trividhaá¹ tacca [2] tridÅá¹£aá¹ prÄyaÅaÅca tat||173||
dÅá¹£Ä raktÄÅritÄ raktaá¹ tÄmraá¹ mÄá¹sasamÄÅritÄ|
ÅvÄtaá¹ mÄdaḥÅritÄ Åvitraá¹ guru taccÅttarÅttaram||174||
dAruNaM cAruNaM [1] shvitraM kilAsaM nAmabhistribhiH|
vij~jeyaM trividhaM tacca [2] tridoShaM prAyashashca tat||173||
doShe raktAshrite raktaM tAmraM mAMsasamAshrite|
shvetaM medaHshrite shvitraM guru taccottarottaram||174||
DÄruá¹a, chÄruá¹a, and kilÄsa are the various synonyms for ÅvitrÄ. It is of 3 types and generally all the tridosha are involved. If the dosha responsible for ÅvitrÄ are seated in the rakta dhatu then the color of hypo-pigmentation is red. It is copper-colored if dosha are seated in mamsa dhatu and whitish in color if located in meda dhatu. The subsequent ones are more difficult to treat than earlier ones.[173-174]
Prognosis of vitiligo
यतॠपरसà¥à¤ªà¤°à¤¤à¥à¤½à¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨à¤ बहॠयदà¥à¤°à¤à¥à¤¤à¤²à¥à¤®à¤µà¤¤à¥|
यà¤à¥à¤ वरà¥à¤·à¤à¤£à¥à¤¤à¥à¤ªà¤¨à¥à¤¨à¤ तà¤à¥à¤à¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ नà¥à¤µ सिधà¥à¤¯à¤¤à¤¿||१à¥à¥«||
à¤
रà¤à¥à¤¤à¤²à¥à¤® तनॠयतॠपाणà¥à¤¡à¥ नातिà¤à¤¿à¤°à¥à¤¤à¥à¤¥à¤¿à¤¤à¤®à¥|
मधà¥à¤¯à¤¾à¤µà¤à¤¾à¤¶à¥ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤¨à¤ शà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤°à¤ ततà¥à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤®à¥à¤à¥à¤¯à¤¤à¥||१à¥à¥¬||
yat parasparatÅ'bhinnaá¹ bahu yadraktalÅmavat|
yacca vará¹£agaá¹Åtpannaá¹ tacchvitraá¹ naiva sidhyati||175||
araktalÅma tanu yat pÄá¹á¸u nÄticirÅtthitam|
madhyÄvakÄÅÄ cÅcchÅ«naá¹ Åvitraá¹ tatsÄdhyamucyatÄ||176||
yat parasparato~abhinnaM bahu yadraktalomavat|
yacca varShagaNotpannaM tacchvitraM naiva sidhyati||175||
araktaloma tanu yat pANDu nAticirotthitam|
madhyAvakAshe cocchUnaM shvitraM tatsAdhyamucyate||176||
If the patches are conjoined together and are more in number, if the body hair above the patches are red in color and if the disease is more than one year old. Such ÅvitrÄ never gets cured. If body hair over the patches is not red if skin is thin and pale in color. The disease, if is not old, space between patches is elevated then such ÅvitrÄ is sÄdhya (curable). [175-176]
Meta-physical causes of kilasa
वà¤à¤¾à¤à¤¸à¥à¤¯à¤¤à¤¥à¥à¤¯à¤¾à¤¨à¤¿ à¤à¥à¤¤à¤à¥à¤¨à¤à¤¾à¤µà¥ निनà¥à¤¦à¤¾ सà¥à¤°à¤¾à¤£à¤¾à¤ [१] à¤à¥à¤°à¥à¤§à¤°à¥à¤·à¤£à¤ à¤|
पापà¤à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾ पà¥à¤°à¥à¤µà¤à¥à¤¤à¤ ठà¤à¤°à¥à¤® हà¥à¤¤à¥à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤¸à¥à¤¯ विरà¥à¤§à¤¿ à¤à¤¾à¤¨à¥à¤¨à¤®à¥||१à¥à¥||
vacÄá¹syatathyÄni krÌ¥taghnabhÄvÅ nindÄ surÄá¹Äá¹ [1] gurudhará¹£aá¹aá¹ ca|
pÄpakriyÄ pÅ«rvakrÌ¥taá¹ ca karma hÄtuḥ kilÄsasya virÅdhi cÄnnam||177||
vacAMsyatathyAni kRutaghnabhAvo nindA surANAM [1] gurudharShaNaM ca|
pApakriyA pUrvakRutaM ca karma hetuH kilAsasya virodhi cAnnam||177||
Untruthfulness, ungratefulness, no respect for the gods, disrespect for the peers (guru), sinful acts, and misdeeds of past life and intake of mutually contradictory food are the causes for ÅvitrÄ.[177]
Summary
ततà¥à¤° शà¥à¤²à¥à¤à¤¾à¤-
हà¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤¦à¥à¤°à¤µà¥à¤¯à¤ लिà¤à¥à¤à¤ विविधठयॠयà¥à¤·à¥ à¤à¤¾à¤§à¤¿à¤à¤¾ दà¥à¤·à¤¾à¤|
à¤à¥à¤·à¥à¤ à¥à¤·à¥ दà¥à¤·à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤ समासतॠदà¥à¤·à¤¨à¤¿à¤°à¥à¤¦à¥à¤¶à¤||१à¥à¥®||
साधà¥à¤¯à¤®à¤¸à¤¾à¤§à¥à¤¯à¤ à¤à¥à¤à¥à¤à¥à¤°à¤ à¤à¥à¤·à¥à¤ ठà¤à¥à¤·à¥à¤ ापहाशà¥à¤ यॠयà¥à¤à¤¾à¤|
सिदà¥à¤§à¤¾à¤ à¤à¤¿à¤²à¤¾à¤¸à¤¹à¥à¤¤à¥à¤°à¥à¤²à¤¿à¤à¥à¤à¤ à¤à¥à¤°à¥à¤²à¤¾à¤à¤µà¤ तथा शानà¥à¤¤à¤¿à¤||१à¥à¥¯||
à¤à¤¤à¤¿ सà¤à¥à¤à¥à¤°à¤¹à¤ पà¥à¤°à¤£à¥à¤¤à¥ महरà¥à¤·à¤¿à¤£à¤¾ à¤à¥à¤·à¥à¤ नाशनà¥à¤½à¤§à¥à¤¯à¤¾à¤¯à¥|
सà¥à¤®à¥à¤¤à¤¿à¤¬à¥à¤¦à¥à¤§à¤¿à¤µà¤°à¥à¤à¤¨à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤ शिषà¥à¤¯à¤¾à¤¯ हà¥à¤¤à¤¾à¤¶à¤µà¥à¤¶à¤¾à¤¯||१८०||
tatra ÅlÅkÄḥ-
hÄturdravyaá¹ liá¹
gaá¹ vividhaá¹ yÄ yÄá¹£u cÄdhikÄ dÅá¹£Äḥ|
kuá¹£á¹hÄá¹£u dÅá¹£aliá¹
gaá¹ samÄsatÅ dÅá¹£anirdÄÅaḥ||178||
sÄdhyamasÄdhyaá¹ krÌ¥cchraá¹ kuá¹£á¹haá¹ kuá¹£á¹hÄpahÄÅca yÄ yÅgÄḥ|
siddhÄḥ kilÄsahÄturliá¹
gaá¹ gurulÄghavaá¹ tathÄ ÅÄntiḥ||179||
iti saá¹
grahaḥ praá¹Ä«tÅ mahará¹£iá¹Ä kuá¹£á¹hanÄÅanÄ'dhyÄyÄ|
smrÌ¥tibuddhivarghanÄrthaá¹ Åiá¹£yÄya hutÄÅavÄÅÄya||180||
tatra shlokAH-
heturdravyaM li~ggaM vividhaM ye yeShu cAdhikA doShAH|
kuShTheShu doShali~ggaM samAsato doShanirdeshaH||178||
sAdhyamasAdhyaM kRucchraM kuShThaM kuShThApahAshca ye yogAH|
siddhAH kilAsaheturli~ggaM gurulAghavaM tathA shAntiH||179||
iti sa~ggrahaH praNIto maharShiNA kuShThanAshane~adhyAye|
smRutibuddhivarghanArthaM shiShyAya hutAshaveshAya||180||
Etiology, dravya (tridosha, rasa, rakta, mamsa, ambu), various signs and symptoms, predominance of dosha in various kushtha and symptoms as per type of vitiated dosha, curable and difficult to cure types of kushtha, preparation useful in kushtha. Similarly etiology, symptoms, curable and incurable symptoms and treatment of ÅvitrÄ have been explained.
The above detailed description has been given by Lord Punarvasu with a view of sharpening the memory and intellect of disciple Agnivesha.
Tattva Vimarsha (Fundamental Principles)
- Important etiological factors for skin diseases include: Diet and beverages with antagonistic properties, excess intake of liquid, unctuous, heavy to digest food, suppression of natural urges specially that of emesis, excess exercise, exposure to excess heat, excessive eating, quick change in environmental temperature, inappropriate follow up of purification procedures, eating new grains, curd, fish, sesame, excessive salty and sour food, black gram, radish, milk, sugar products, following daytime sleep, and bad thoughts and deeds towards venerable people.
- These factors vitiate water component of skin, blood, muscular layer and other layers of skin and localize three dosha in the skin to cause kushtha, layer by layer.
- Variable skin manifestations of kushtha depend upon degree of involvement of three vitiated dosha and their effect on four dhatus i.e. rasa, rakta, mamsa and lasika.
- With involvement of first and second layer, prodromal symptoms appear. Third and fourth layer involvement results in minor kushtha. Fifth and sixth layer involvement causes mahakushtha.
- Dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color are manifestation of vata dosha. Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts are the symptoms caused by predominance of pitta dosha. Kapha dosha is responsible for symptoms like whitish discoloration, cold in touch, pruritus, non-progressive / slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness are presented along with maggotâs formation and stickiness like symptoms.
- Different degree of doshic involvement determines the color, shape, size, symptoms and discharge from the lesions. The treatment differs as per dominance of dosha.
| S.No | Dosha | Predominant Sign | Treatment Principle |
|---|---|---|---|
| 1 | Vata | Dryness, atrophy, pricking pain / paraesthesia, pain, constriction or loss of elasticity, hardness, roughness, horripilation, blackish, brownish, slight reddish in color | Ghee |
| 2 | Pitta | Burning sensation, redness, exudation, suppuration, offensive smell, stickiness / moist and sloughing of body parts | Virechana (therapeutic purgation), raktamokshana (bloodletting) |
| 3 | Kapha | Whitish discolouration, cold in touch, pruritus, non-progressive/ slow progression of disease, elevated; heaviness and oiliness, stickiness, maggot infestation | Vamana (therapeutic emesis) |
- If all symptoms appear simultaneously, then the kushtha is untreatable. Similarly, immune-compromised patients and those suffering from morbid thirst, burning sensation, loss of digestive power and lesions have maggots then the prognosis is bad. Vata kapha dominant and single dosha predominated kushtha are easily curable. Whereas kapha pitta and vata pitta dominated kushtha are kricchra sadhya i.e. curable with difficulty.
- If the skin lesion is small, then prachchanna (bloodletting by rubbing with coarse device) should be done. If the skin lesions are large and spread all over body, siravyadha (venesection) should be done for bloodletting.
- Frequent body purification procedures are needed in treatment of skin diseases. The treatment includes internal purification in the form of therapeutic emesis, purgation etc. and external purification in the form of local applications of lepa of purifying herbs.
- Shwitra may be caused by meta-physical causes like sinful deeds and those in previous life.
- Therapeutic purgation is main principle of management in shwitra (vitiligo).
- Exposure to sunlight is one of the treatments of shwitra.
Vidhi Vimarsha (Applied Inferences )
In the context of kushtha, Ayurveda acknowledges that the human skin consists of six layers, and each layer is seat of specific type of gradually progressing kushtha:
- First layer udakadhara, external most layer is responsible for water metabolism. Initial pathology of minor types of kushtha starts with excessive sweating/ discoloration/itching swelling/ altered tactile sense in prodromal stage of kushtha indicative of impairment of water metabolism. This layer may be correlated with stratum corneum.
- Second layer is asragdhara, which contains the blood metabolites and impurities of blood trigger the pathology of kushtha and manifest as âbluish black, red, rashes/ pricking pains/ and ulceration. This layer may be correlated with stratum lucidum,
- The third layer of skin is the seat of sidhma and kilas kushtha.The third layer may be correlated with stratum granulosum.
- The fourth layer is seat of dadru and krushtha. The fourth layer may be correlated with stratum germinosum (combination of spinosum and basale layers),
- The fifth layer of skin is seat of makushtha and severe dermal pathologies. The fifth layer may be correlated with papillary layer.
- The sixth layer is the seat of most severe mahakushtha, which are incurable. The sixth layer may be compared with reticular layer.(Ch. Sharira 7/4)
Patho-physiology of kushtha
1. KapÄla kushtha
It is rÅ«ká¹£a, paruá¹£a, khara in nature which signifies the increase of rÅ«ká¹£a, khara guna at the level of skin. Roughness, dryness increases when there is destruction of sweat glands (dusti of ambu dhatu), decrease in essential fatty acids (reduce snigdhata of meda, in turn, of kapha), proliferation of keratinocytes. Primary lesion manifest in the form of dry, rough and blackish brownish color. Secondary lesion includes loss of sensation (due to degeneration of nerve endings or less nutrition to the nerve tissue due to atherosclerosis or reduce blood supply) severe pricking pain (nistoda) itching, burning sensation and pustular presentation. Thus conditions of non erythematous eczema, keratosis, atrophic actinic keratosis, non hypertrophic keratosis, seborrhic conditions can be understood in kapÄla kushtha.
2. Udumbara kushtha
It is pitta dominated kushtha. Hyper-pigmentation, increased vaso-congestion, burning, pain and pus formation are the symptoms and signs.
Primary lesion manifests as red in color associated with pus, burning sensation caused mainly due to pitta and rakta. Ushna and tikshna guna is responsible for the same.
Secondary lesion includes kleda, kotha, body hair attains brownish color, excessive secretion due to sasneha, sara and drava guna of pitta and rakta.
The infectious and inflammatory phase can be explained thus:
Increased flow of inflammatory factors causes rise in temperature, redness and burning sensation. Eczema is inflammation of the skin. It is characterized by erythematous, vesicular, weeping, itchy and crusting patches. The condition is caused by dysfunctional interplay between the immune system and skin.
Dyshidrosis, discoid eczema, venous eczema, dermatitis herpetiformis, autoeczematization, eczema overlaid by viral infections can be understood under udumbara kushtha.
3. Mandala kushtha
It is predominated by kapha dosha. The sthira, snigdha guna brings about sthirata and snigdhata to the kushtha.
Therefore the lesion is granulomatous in presentation. The early and indeterminate leprosy , especially lepromatous leprosy, is a skin condition consisting of pale macules. It results from failure of Th1 cell activation which is necessary to eradicate the mycobacteria. In Lepromatous Leprosy Th2 response is turned on and because of reciprocal inhibition the cell mediated response is depressed.
4. Rishyajivha kushtha
It is dominated by vata and pitta dosha. Vata dosha brings roughness, pain whereas pitta is responsible for the discoloration, burning sensation whereas both the dosha are responsible for ashugati and samuthana.
Thus inflammatory and degenerative changes dominate the condition. Pathogenesis involving infectious origin or allergic origin may be included. Diseases such as Lyme disease may be included. Expanding redness known as erythema migrans begins at the site of bite after a period of one week. There is no much itching i.e. alpa kandu but the rash is red and warm but generally painless.
Classically the innermost portion remain darker red and becomes indurated (is thicker and firmer).
5. Pundarika kushtha
It is dominated by pitta and kapha. Pitta is responsible for redness, burning sensation, pÄka (..), pus formation whereas kapha is responsible for whitish nature, itching and krÌ¥mi.
Primary lesion manifest as rakta rÄji sirÄ santata utsedavanti i.e. vessel are inflamed and are palpable. Systemic vasculitis may affect the skin and vascular damage may be the main feature in several skin diseases. The histological features that are common are:- Vessel wall damage , red cell extravasation, and invasion of inflammatory cells into vessel walls.
6. Sidhma kushtha
It is dominated by vata kapha dosha, fine powder falls after scratching and resembles color similar to flower of alÄbÅ«. The specialty of disease is that it is mainly seen in urabhÄga i.e. trunk. Tinea versicolar is a condition characterized by a skin eruption on the trunk and proximal extremity. The symptoms of this condition include; fine scaling of the skin producing a very superficial ash like scale. Pale (sveta), dark tan (arun), pink in color (shukla rakta avabhasani) with a reddish undertone (tamra) that can darken when the patient is overheated, such as in a hot shower or during/ after exercise, tanning typically makes the affected areas contrast more starkly with the surrounding skin leading to sharp borders. In people with dark skin tones, pigmentary changes such as hypo-pigmentation (loss of color) are common while in those with lighter skin color hyper-pigmentattion (increase in skin color) is more common. The yeast is thought to feed on skin oils (lipids) as well as dead skin cells.
7.Kakanaka kushtha
It is predominated by all the three dosha. Thus symptoms of all three dosha are observed. The presentation is similar to gunja i.e bright red with black spot. In Nidana Sthana, it has been explained to be of different colors and it is asadhya.
Squamous cell carcinoma or squamous cell cancer or epidermoid carcinoma or squamous cell epithelioma is a cancer of a kind of epithelial cell, the squamous cell. These cells are the main part of the epidermis of the skin, and this cancer is one of the major forms of the skin cancer. However, squamous cells also occur in the lining of the digestive tract, lungs and other areas of body and squamous cell carcinoma occurs as a form of cancer in diverse tissue such as lips, mouth, esophagus, urinary bladder, prostrate, lung, vagina and cervix. Despite sharing the name squamous cell carcinoma there may be tremendous differences in presenting symptoms, natural history, prognosis and response to treatment. It arises from the uncontrolled multiplication of cells of epithelium, or cells showing particular cytological or tissue architectural characteristic of squamous cell differentiation, such as the presence of keratin, tonofilament bundles or dermosomes structures involved in cell to cell adhesion. This non melanoma skin cancer may appear as a firm red nodule, a scaly growth that bleeds or develops a crust or a sore that does not heal.
Minor kushtha
1.Eka kushtha
It is a skin disease caused due to vata kapha predominance. As discussed previously vata dosha is responsible for the degenerative or destructive changes whereas kapha is responsible for obstructive changes.
AswÄdana (Anhidrosis) may be caused by destruction of sweat glands and or integumetary system it may be due to autoimmune process or infection or anhidrosis may be due to obstruction (kapha) in the outlet or blood supply as in micro-angiopathy.
Stimulation of acetylcholine and further ionic changes caused thereafter are responsible for sweating. Lack of such impulse also causes reduced sweating. Astanga Sangrahakara has explained role of vyana vÄyu in sweda which when hampered leads to anhidrosis.
Anhidrosis can occur as an isolated condition or as part of a group of symptoms associated with other diseases. Anhidrosis can also occur after skin has been injured, because sweat glands are clogged or obstructed, as an inherited defect, or as a side effect of medication.
Reduced sweating increases dryness of skin which is presented as rough, scaly or flaky skin. The word ichthyosis comes from ancient Greek where ichthys means fish. All types of ichthyosis have dry, thickened scaly or flaky skin.
Ichthyosis vulgaris is a skin condition that causes dry, dead skin cells to accumulate in patches on the surface of skin. It is also known as âfish scale diseaseâ because the dead skin accumulates in a similar pattern to a fish scale.
2. Charmakhya
Skin is similar to elephant (pachyderms) and thick is nature pachys means thick and derma means skin.
The main symptom is skin getting thick thus disease like scleroderma, onchocerciasis, harlequin ichthyosis etc can be considered in this group.
Building up of collagen is associated with thickening of skin. Transport of fats into the space between the skin cells may be another reason for thickening of skin.
Research shows that in diabetic patient thickness of skin is observed reason being collagen bundles become large, disorganized and separated by clear spaces. Small amount of acid mucopolysachrides may be present in upper reticular dermis. Presence of active fibroblast and extensive collagen polymerization in the rough endoplasisic reticulam may be the pathogenesis for thick skin.
Calcium deposition may also be cause for tough and thick skin. RÅ«ká¹£ata, kharata, guna of vata and shita guna of vata and kapha along with increase of guruta, manda and sthira guna of kapha contribute to thickening of skin. Khara is also property of asthi dhatu which is generated by interplay between prithvi, agni and vayu. Here calcium is representative of prithvi mahabhuta. So prithvi mahabhuta bhuyista Ähara or increased parthivagni can lead to increased absorption of calcium from gastrointestinal tract.
3. Kitibha kushtha
Skin diseases in which process of tissue granulation takes place is Kitibha kushtha. When this process takes abnormally Kitibha kushtha is formed. It may take place in psoriasis, lichen planus, lichen sclerosis.
Granulation tissue appearance is light red or dark pink in color (ÅyÄva), being perfused with new capillary loops or buds granular in appearance. Formation of extracellular matrix gives it hard touch and abnormal productions of skin cells (especially during wound repair) leading to overabundance of skin cells. Premature maturation of keratinocytes induced by an inflammatory cascade in the dermis also contributes for the same.
Vata, rakta, mamsa, kapha- all take part in healing of wound but whenever abnormality at the level of these factors takes place granulation process is hampered which gives the kiá¹akharasparÅa.
4. Vaipadika kushtha
Skin fissure is a cutaneous condition in which there is a linear like cleavage of skin, sometimes defined as extending into the dermis. Skin dryness is the cause.
Cracked skin is often kicked off by a vicious cycle of events starting off as a minor, but leading to painful deep cracks. Plain old dry skin can lead to scaling, scaling can cause itchiness leading to scratching and scratching can cause inflammation and tears of skin that can become fissures which leads to more irritation and pain.
Healthy skin has slightly acidic pH, exposure to substances with an alkaline pH such as many commercial cleansers and hand soaps also contribute to interruptions of skin integrity. Once the skin integrity is disturbed, a homeostatic repair mechanism is stimulated that causes the rapid repair of barrier function. Continued exposure to alkaline substances will slow down repair by inhibiting normal skin acidity when there is continued exposure to unfavourable environmental factors.
Anhidrosis, Dermatitis, Diabetic neuropathy, Eczema, Hypothyroidism, Psoriasis, cold weather, excessive exposure to hot water, detergent chemicals and low humidity can cause cracked skin.
5.Alasaka kushtha
Ganda here means nodular growth. Chronic and repetitive scratching, picking or rubbing may result in permanent changes to the skin, including nodular lichenification (ganda), hyperkeratosis, hyperpigmentation (rÄga) and skin thickening.
Nodular prurigo cause is unknown. It is uncertain whether scratching leads to lumps, or if the lumps appear before they are scratched. The reason for the lumps, the inflamation and the increased activity and size of nerves in the skin is under investigation but remains unknown.
Prurigo nodularis, Hydeâs diseases, picker nodules, lichen corneus obtusus, nodular lichen simplex chronicus, nodular neurodematitis circumscripta are various synonyms. The constant scratching leads to development of discrete, excoriated nodular hyperpigmented / purpuric lesion with crusted or scaly surfaces.
The wart like plaque may be observed in dermatosis neglecta; an skin condition in which accumulation of sebum, keratin, sweat, dirt and debris lead to localized patch of skin. Dryness is the main cause for the above pathogenesis and role of vata and kapha in causing dryness is already been discussed.
6.VichÄrchikÄ
It is caused by kapha dominated condition. Kapha by its snigdha, guru, mridu and sheeta guna when increased above normal condition it leads to obstructive changes at the integumentary system. Reduced blood supply causes blackish brown discoloration. Further obstructive changes reduce the local immunity and give a chance for dermatophytes to penetrate the skin barrier. It results in eruptions and thereby causing excessive exudation. Secondary infection and reduced blood supply is cause for pruritus. It can be compared with wet eczema.
Table 2. Comparison of Ksudhra kustha with its Modern resemblance:
| S.No | Type of Kushtha | Modern Medicine equivalent |
|---|---|---|
| 1 | Eka Kushtha | Ichthyosis vulgaris, psoriasis |
| 2 | Kitibha Kushtha | scleroderma, onchocerciasis, harlequin ichthyosis |
| 3 | Charmakhya Kushtha | psoriasis, lichen planus, lichen sclerosis |
| 4 | Vaipadika Kushtha | Anhidrosis, Dermatitis, Diabetic neuropathy, Eczema, Hypothyroidism, Psoriasis, cold weather, excessive exposure to hot water, detergent chemicals and low humidity can cause skin fissure, palm and sole psoriasis |
| 5 | Alasaka Kushtha | Nodular prurigo, Dermatosis neglecta |
| 6 | Dadru Kushtha | Tinea corpora or ringworm of the body, Tinea faciei or Facial Ringworm, Tinea Capitis Or Blackdot Ringworm, Tinea Capitis or Scalp Ringworm, Tinea Manuum or Ringworm of the Hands, Onychomycosis, Tines Unguium or Ringworm of the nail, Impetigo, Moccasin type of Tinea Pedis |
| 7 | Charmadala Kushtha | Pre ulcerative phase of Ecthyma, Interdigital type of tinea pedis (athleteâs foot) |
| 8 | Visphota Kushtha | Bullous Impetigo, Vesicular type of tinea pedis (athleteâs foot), Folliculitis, Malassezia folliculitis, Eosinophilic folliculitis |
| 9 | Pama Kushtha | Scabies |
| 10 | Sataru Kushtha | Furuncle |
| 11 | Vicharchika Kushtha | Wet eczema |
Current clinical management of skin diseases
Principal treatment modalities
- Internal and external application of sneha (medicated ghee or oil)
- Shodhana (purification therapies)
- Raktamokshana (blood letting)
Principal drugs
- Gandhaka (sulphur)
- Nimba
- Bakuchi
- Hartal
- Haridra
- Manjishtha
- Khadira
- Sariva
- Patol
- Lodhra
Medicines:( Referred from Chikitsa Pradipa):
| Type | Kalpa | Dose | Time | Anupama |
|---|---|---|---|---|
| Vata dominant (Kapala) | Swatambhu guggulu | 500-1000 mg | Between Meals | Ghee + Honey |
| Haratal Bhasma | 60-120 mg | After Meals | Ghee + Sugar | |
| Pitta dominant(Audumbara) | Tala bhasma mixture | 120-250 mg | During Meals | Ghee + Sugar |
| Karavira Twak powder | 30 - 60 mg | After Meals | Ghee + Honey | |
| Vata- Pitta dominant(Rishyajivha) | Sarvangasundari vati | 500-1000 mg | Between Meals | Ghee + Sugar |
| Katu kapittha oil | 5-20 drops | Before Meals | Ghee + Sugar | |
| Kapha-pittaja (pundarika) | As per dosha dominance | |||
| Vata Kaphaja (Sidhma) | As per dosha dominance | |||
| Tridoshaja (Kakanaka) | As per dosha dominance | |||
| Vicharchika | Aarogya mixture | 500-1000 mg | Between meals | Khadirarishta |
| Vaipadika and Alasaka | Swayambhu guggulu | 250-500 mg | After meals | Khadirarishta |
| Dadru-Charmadala and Pama-Kachchu âshataru | Aarogya mixture | 500-1000 mg | Between meals | Manjishthadi kwatha |
| Nimba-gandhaka churna | 350-750 mg | Between meals | Ghee + sugar | |
| Gandhaka druti | 2-5 drops | Between meals | Milk | |
| Eka kushtha- charma kushtha âkitibha | Gandhaka rasayana | 250-500 mg | After meals | Ghee + sugar |
| Shwitra | Aarogyavardhini | 250-500 mg | After meals | Ghee + sugar |
| Karavira mula twak powder | 30-60 mg | After meals | Ghee + sugar | |
| Bakuchi seed powder | 750-1500 mg | After meals | Khadira + Aamalaki kashaya | |
| Sarvanga sundari vati | 500 -1000 mg | After meals | Ghee |
Related links
- Matrashiteeya Adhyaya Verse 29-32.
- Naveganadharaniya Adhyaya Verse 38.
- Kiyanta Shiraseeya Adhyaya Verse 65.
- Vidhishonitiya Adhyaya Verse 9.
- Atreyabhadrakapyiya Adhyaya Verse 43.
- Atreyabhadrakapyiya Adhyaya Verse 81 Chakrapani.
- Atreyabhadrakapyiya Adhyaya Verse 85 Chakrapani.
- Annapanavidhi Adhyaya Verse 24.
- Annapanavidhi Adhyaya Verse 30.
- Annapanavidhi Adhyaya Verse 238.
- Prameha Nidana Verse 3.
- Kushtha Nidana Verse 4 .
- Rogabhishagjitiya Vimana Verse 103.
- Rogabhishagjitiya Vimana Verse 06.
- Sharira Sankhya Sharira Verse 4
- Jwara Chikitsa Verse 285,286.
- Grahani Chikitsa verse 35.
- Vatavyadhi Chikitsa Verse 226.
- Phalamatra Siddhi Verse 12.
Further reading
- Adrienne Santos-Longhurst Type 2 Diabetes and Skin Health published Published on September 8, 2014, http://www.healthline.com/health/type-2-diabetes/skin-problems
- Su.Ni.5/30, Susruta Samhita Of Susruta edited by Yadavji Trikamji Acharya- Chaukhamba Orientalia, Varanasi- 6th Edition.
- Guerra L, Dellambra E, Brescia S, Raskovic D, Vitiligo: pathogenetic hypotheses and targets for current therapies, 2007 [PubMed]
- Tareke E, Rydberg P, Karlsson P, Eriksson S, Törnqvist M. Acrylamide: A cooking carcinogen? Chem Res Toxicol. 2000;13:517â22. [PubMed]
- Esterbauer H, Schaur RJ, Zollner H. Chemistry and biochemistry of 4-hydroxynonenal, malonaldehyde and related aldehydes. Free Radic Biol Med. 1991;11:81â128. [PubMed]
- Principles of Anatomy and Physiology, G.Tortora, B. Ericksons 12th Edition
- Type 2 Diabetes and Skin Health published by American Diabetic Association 2012
- Nathalie Piccardi and Patricia Manissier, Nutrition and nutritional supplementation Impact on skin health and beauty,2008 [PubMed]
- Wall M (March 2008). "Idiopathic intracranial hypertension (pseudotumor cerebri)". Current Neurology and Neuroscience Reports 8 (2): 87â93. doi:10.1007/s11910-008-0015-0. PMID 18460275.
- Tetsuya Endo, Professor at the Health Sciences University of Hokkaido, Whale, high source of Mercury Poisoning, 2000
- Harrisonâs Principles Of Internal Medicine âMc Graw Hill Medical Publication- 17th Edition, Volume I, 308
- Cutaneous Condition, The British Association of Dermatologist published by Wikipedia, 2003.
- Harrisonâs Principles Of Internal Medicine âMc Graw Hill Medical Publication- 17th Edition, Volume I pg. 1023.
- S Yadav, D De, and A J Kanwar Reverse Koebner Phenomenon In Leukocytoclastic Vasculitis Indian J Dermatol. 2011 Sep-Oct; 56(5): 598â599. doi: 10.4103/0019-5154.87169 PMCID: PMC3221237
- Malakar S, Dhar S. Spontaneous repigmentation of vitiligo patches distant from the autologous skin graft sites: A remote reverse Koebner's phenomenon? Dermatology. 1998;197:274. [PubMed]
- Loren Pickart et al; Taking Vitamin C with Sulfur Provides Your Body the Ultimate Cellular Protection! Published by skin biology forum, 2014
- Loren Pickart et al; The Essentials Of Copper Your Bodyâs Protective and Anti-Aging Metal: Published by skin biology forum, 2014.