9,091
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Line 1,330:
Line 1,330: + + + + − + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − + +
→Treatment of granthi visarpa
रक्तपित्तोत्तरं दृष्ट्वा ग्रन्थिवीसर्पमादितः |
रक्तपित्तोत्तरं दृष्ट्वा ग्रन्थिवीसर्पमादितः |
रूक्षणैर्लङ्घनैः सेकैः प्रदेहैः पाञ्चवल्कलैः ||११८||
रूक्षणैर्लङ्घनैः सेकैः प्रदेहैः पाञ्चवल्कलैः ||११८||
सिरामोक्षैर्जलौकोभिर्वमनैः सविरेचनैः |
सिरामोक्षैर्जलौकोभिर्वमनैः सविरेचनैः |
घृतैः कषायतिक्तैश्च कालज्ञः समुपाचरेत् ||११९||
घृतैः कषायतिक्तैश्च कालज्ञः समुपाचरेत् ||११९||
ऊर्ध्वं चाधश्च शुद्धाय रक्ते चाप्यवसेचिते |
ऊर्ध्वं चाधश्च शुद्धाय रक्ते चाप्यवसेचिते |
वातश्लेष्महरं कर्म ग्रन्थिवीसर्पिणे हितम् ||१२०||
वातश्लेष्महरं कर्म ग्रन्थिवीसर्पिणे हितम् ||१२०||
उत्कारिकाभिरुष्णाभिरुपनाहःप्रशस्यते|
उत्कारिकाभिरुष्णाभिरुपनाहःप्रशस्यते|
स्निग्धाभिर्वेशवारैर्वा ग्रन्थिवीसर्पशूलिनाम् ||१२१||
स्निग्धाभिर्वेशवारैर्वा ग्रन्थिवीसर्पशूलिनाम् ||१२१||
दशमूलोपसिद्धेन तैलेनोष्णेन सेचयेत् |
दशमूलोपसिद्धेन तैलेनोष्णेन सेचयेत् |
कुष्ठतैलेन चोष्णेन पाक्यक्षारयुतेन च ||१२२||
कुष्ठतैलेन चोष्णेन पाक्यक्षारयुतेन च ||१२२||
गोमूत्रैः पत्रनिर्यूहैरुष्णैर्वा परिषेचयेत् |
गोमूत्रैः पत्रनिर्यूहैरुष्णैर्वा परिषेचयेत् |
सुखोष्णया प्रदिह्याद्वा पिष्टया चाश्वगन्धया ||१२३||
सुखोष्णया प्रदिह्याद्वा पिष्टया चाश्वगन्धया ||१२३||
शुष्कमूलककल्केन नक्तमालत्वचाऽपि वा |
शुष्कमूलककल्केन नक्तमालत्वचाऽपि वा |
बिभीतकत्वचां वाऽपि कल्केनोष्णेन लेपयेत् ||१२४||
बिभीतकत्वचां वाऽपि कल्केनोष्णेन लेपयेत् ||१२४||
बलां नागबलां पथ्यां भूर्जग्रन्थिं बिभीतकम् |
बलां नागबलां पथ्यां भूर्जग्रन्थिं बिभीतकम् |
वंशपत्राण्यग्निमन्थं कुर्याद्ग्रन्थिप्रलेपनम् ||१२५||
वंशपत्राण्यग्निमन्थं कुर्याद्ग्रन्थिप्रलेपनम् ||१२५||
दन्ती चित्रकमूलत्वक् सुधार्कपयसी गुडः |
दन्ती चित्रकमूलत्वक् सुधार्कपयसी गुडः |
भल्लातकास्थि कासीसं लेपो भिन्द्याच्छिलामपि ||१२६||
भल्लातकास्थि कासीसं लेपो भिन्द्याच्छिलामपि ||१२६||
बहिर्मार्गास्थितं ग्रन्थिं किं पुनः कफसम्भवम् |
बहिर्मार्गास्थितं ग्रन्थिं किं पुनः कफसम्भवम् |
दीर्घकालस्थितं ग्रन्थिं भिन्द्याद्वा भेषजैरिमैः ||१२७||
दीर्घकालस्थितं ग्रन्थिं भिन्द्याद्वा भेषजैरिमैः ||१२७||
मूलकानां कुलत्थानां यूषैः सक्षारदाडिमैः |
मूलकानां कुलत्थानां यूषैः सक्षारदाडिमैः |
गोधूमान्नैर्यवान्नैर्वा ससीधुमधुशर्करैः ||१२८||
गोधूमान्नैर्यवान्नैर्वा ससीधुमधुशर्करैः ||१२८||
सक्षौद्रेर्वारुणीमण्डैर्मातुलुङ्गरसान्वितैः |
सक्षौद्रेर्वारुणीमण्डैर्मातुलुङ्गरसान्वितैः |
त्रिफलायाः प्रयोगैश्च पिप्पलीक्षौद्रसंयुतैः ||१२९||
त्रिफलायाः प्रयोगैश्च पिप्पलीक्षौद्रसंयुतैः ||१२९||
मुस्तभल्लातशक्तूनां प्रयोगैर्माक्षिकस्य च |
मुस्तभल्लातशक्तूनां प्रयोगैर्माक्षिकस्य च |
देवदारुगुडूच्योश्च प्रयोगैर्गिरिजस्य च ||१३०||
देवदारुगुडूच्योश्च प्रयोगैर्गिरिजस्य च ||१३०||
धूमैर्विरेकैः शिरसः पूर्वोक्तैर्गुल्मभेदनैः |
धूमैर्विरेकैः शिरसः पूर्वोक्तैर्गुल्मभेदनैः |
अयोलवणपाषाणहेमताम्रप्रपीडनैः ||१३१||
अयोलवणपाषाणहेमताम्रप्रपीडनैः ||१३१||
आभिः क्रियाभिः सिद्धाभिर्विविधाभिर्बली स्थिरः |
आभिः क्रियाभिः सिद्धाभिर्विविधाभिर्बली स्थिरः |
ग्रन्थिः पाषाणकठिनो यदा नैवोपशाम्यति ||१३२||
ग्रन्थिः पाषाणकठिनो यदा नैवोपशाम्यति ||१३२||
अथास्य दाहः क्षारेण शरैर्हेम्नाऽथ वा हितः |
अथास्य दाहः क्षारेण शरैर्हेम्नाऽथ वा हितः |
पाकिभिः पाचयित्वा वा पाटयित्वा समुद्धरेत् ||१३३||
पाकिभिः पाचयित्वा वा पाटयित्वा समुद्धरेत् ||१३३||
मोक्षयेद्बहुशश्चास्य रक्तमुत्क्लेशमागतम् |
मोक्षयेद्बहुशश्चास्य रक्तमुत्क्लेशमागतम् |
पुनश्चापहृते रक्ते वातश्लेष्मजिदौषधम् ||१३४||
पुनश्चापहृते रक्ते वातश्लेष्मजिदौषधम् ||१३४||
धूमो विरेकः शिरसः स्वेदनं परिमर्दनम् |
धूमो विरेकः शिरसः स्वेदनं परिमर्दनम् |
अप्रशाम्यति दोषे च पाचनं वा प्रशस्यते ||१३५||
अप्रशाम्यति दोषे च पाचनं वा प्रशस्यते ||१३५||
प्रक्लिन्नं दाहपाकाभ्यां भिषक् शोधनरोपणैः |
प्रक्लिन्नं दाहपाकाभ्यां भिषक् शोधनरोपणैः |
बाह्यैश्चाभ्यन्तरैश्चैव व्रणवत् समुपाचरेत् ||१३६||
बाह्यैश्चाभ्यन्तरैश्चैव व्रणवत् समुपाचरेत् ||१३६||
कम्पिल्लकं विडङ्गानि दार्वीं कारञ्जकं फलम् |
कम्पिल्लकं विडङ्गानि दार्वीं कारञ्जकं फलम् |
पिष्ट्वा तैलं विपक्तव्यं ग्रन्थिव्रणचिकित्सितम् ||१३७||
पिष्ट्वा तैलं विपक्तव्यं ग्रन्थिव्रणचिकित्सितम् ||१३७||
द्विव्रणीयोपदिष्टेन कर्मणा चाप्युपाचरेत् |
द्विव्रणीयोपदिष्टेन कर्मणा चाप्युपाचरेत् |
देशकालविभागज्ञो व्रणान् वीसर्पजान् बुधः ||१३८||
देशकालविभागज्ञो व्रणान् वीसर्पजान् बुधः ||१३८||
इति ग्रन्थिविसर्पचिकित्सा |
इति ग्रन्थिविसर्पचिकित्सा |
raktapittōttaraṁ dr̥ṣṭvā granthivīsarpamāditaḥ|
raktapittōttaraṁ dr̥ṣṭvā granthivīsarpamāditaḥ|
rūkṣaṇairlaṅghanaiḥ sēkaiḥ pradēhaiḥ pāñcavalkalaiḥ||118||
rūkṣaṇairlaṅghanaiḥ sēkaiḥ pradēhaiḥ pāñcavalkalaiḥ||118||
sirāmōkṣairjalaukōbhirvamanaiḥ savirēcanaiḥ|
sirāmōkṣairjalaukōbhirvamanaiḥ savirēcanaiḥ|
ghr̥taiḥ [1] kaṣāyatiktaiśca kālajñaḥ samupācarēt||119||
ghr̥taiḥ [1] kaṣāyatiktaiśca kālajñaḥ samupācarēt||119||
ūrdhvaṁ cādhaśca śuddhāya raktē cāpyavasēcitē|
ūrdhvaṁ cādhaśca śuddhāya raktē cāpyavasēcitē|
vātaślēṣmaharaṁ karma granthivīsarpiṇē hitam||120||
vātaślēṣmaharaṁ karma granthivīsarpiṇē hitam||120||
utkārikābhiruṣṇābhirupanāhaḥ praśasyatē|
utkārikābhiruṣṇābhirupanāhaḥ praśasyatē|
snigdhābhirvēśavārairvā granthivīsarpaśūlinām||121||
snigdhābhirvēśavārairvā granthivīsarpaśūlinām||121||
daśamūlōpasiddhēna tailēnōṣṇēna sēcayēt|
daśamūlōpasiddhēna tailēnōṣṇēna sēcayēt|
kuṣṭhatailēna cōṣṇēna pākyakṣārayutēna ca||122||
kuṣṭhatailēna cōṣṇēna pākyakṣārayutēna ca||122||
gōmūtraiḥ patraniryūhairuṣṇairvā pariṣēcayēt|
gōmūtraiḥ patraniryūhairuṣṇairvā pariṣēcayēt|
sukhōṣṇayā pradihyādvā piṣṭayā cāśvagandhayā||123||
sukhōṣṇayā pradihyādvā piṣṭayā cāśvagandhayā||123||
śuṣkamūlakakalkēna naktamālatvacā'pi vā|
śuṣkamūlakakalkēna naktamālatvacā'pi vā|
bibhītakatvacāṁ vā'pi [2] kalkēnōṣṇēna lēpayēt||124||
bibhītakatvacāṁ vā'pi [2] kalkēnōṣṇēna lēpayēt||124||
balāṁ nāgabalāṁ pathyāṁ bhūrjagranthiṁ bibhītakam|
balāṁ nāgabalāṁ pathyāṁ bhūrjagranthiṁ bibhītakam|
vaṁśapatrāṇyagnimanthaṁ kuryādgranthipralēpanam||125||
vaṁśapatrāṇyagnimanthaṁ kuryādgranthipralēpanam||125||
dantī citrakamūlatvak sudhārkapayasī guḍaḥ|
dantī citrakamūlatvak sudhārkapayasī guḍaḥ|
bhallātakāsthi kāsīsaṁ lēpō bhindyācchilāmapi||126||
bhallātakāsthi kāsīsaṁ lēpō bhindyācchilāmapi||126||
bahirmārgāsthitaṁ granthiṁ kiṁ punaḥ kaphasambhavam|
bahirmārgāsthitaṁ granthiṁ kiṁ punaḥ kaphasambhavam|
dīrghakālasthitaṁ granthiṁ bhindyādvā bhēṣajairimaiḥ||127||
dīrghakālasthitaṁ granthiṁ bhindyādvā bhēṣajairimaiḥ||127||
mūlakānāṁ kulatthānāṁ yūṣaiḥ sakṣāradāḍimaiḥ|
mūlakānāṁ kulatthānāṁ yūṣaiḥ sakṣāradāḍimaiḥ|
gōdhūmānnairyavānnairvā sasīdhumadhuśarkaraiḥ||128||
gōdhūmānnairyavānnairvā sasīdhumadhuśarkaraiḥ||128||
sakṣaudrairvāruṇīmaṇḍairmātuluṅgarasānvitaiḥ|
sakṣaudrairvāruṇīmaṇḍairmātuluṅgarasānvitaiḥ|
triphalāyāḥ prayōgaiśca pippalīkṣaudrasaṁyutaiḥ||129||
triphalāyāḥ prayōgaiśca pippalīkṣaudrasaṁyutaiḥ||129||
mustābhallātaśaktūnāṁ prayōgairmākṣikasya ca|
mustābhallātaśaktūnāṁ prayōgairmākṣikasya ca|
dēvadāruguḍūcyōśca prayōgairgirijasya ca||130||
dēvadāruguḍūcyōśca prayōgairgirijasya ca||130||
dhūmairvirēkaiḥ śirasaḥ pūrvōktairgulmabhēdanaiḥ|
dhūmairvirēkaiḥ śirasaḥ pūrvōktairgulmabhēdanaiḥ|
ayōlavaṇapāṣāṇahēmatāmraprapīḍanaiḥ||131||
ayōlavaṇapāṣāṇahēmatāmraprapīḍanaiḥ||131||
ābhiḥ kriyābhiḥ siddhābhirvividhābhirbalī sthiraḥ|
ābhiḥ kriyābhiḥ siddhābhirvividhābhirbalī sthiraḥ|
granthiḥ pāṣāṇakaṭhinō yadā naivōpaśāmyati||132||
granthiḥ pāṣāṇakaṭhinō yadā naivōpaśāmyati||132||
athāsya dāhaḥ kṣārēṇa śarairhēmnā'tha [3] vā hitaḥ|
athāsya dāhaḥ kṣārēṇa śarairhēmnā'tha [3] vā hitaḥ|
pākibhiḥ pācayitvā vā pāṭayitvā samuddharēt||133||
pākibhiḥ pācayitvā vā pāṭayitvā samuddharēt||133||
mōkṣayēdbahuśaścāsya raktamutklēśamāgatam|
mōkṣayēdbahuśaścāsya raktamutklēśamāgatam|
punaścāpahr̥tē [4] raktē vātaślēṣmajidauṣadham||134||
punaścāpahr̥tē [4] raktē vātaślēṣmajidauṣadham||134||
dhūmō virēkaḥ śirasaḥ svēdanaṁ parimardanam|
dhūmō virēkaḥ śirasaḥ svēdanaṁ parimardanam|
apraśāmyati dōṣē ca pācanaṁ [5] vā praśasyatē||135||
apraśāmyati dōṣē ca pācanaṁ [5] vā praśasyatē||135||
praklinnaṁ dāhapākābhyāṁ bhiṣak śōdhanarōpaṇaiḥ|
praklinnaṁ dāhapākābhyāṁ bhiṣak śōdhanarōpaṇaiḥ|
bāhyaiścābhyantaraiścaiva vraṇavat samupācarēt||136||
bāhyaiścābhyantaraiścaiva vraṇavat samupācarēt||136||
kampillakaṁ viḍaṅgāni dārvīṁ kārañjakaṁ phalam|
kampillakaṁ viḍaṅgāni dārvīṁ kārañjakaṁ phalam|
piṣṭvā tailaṁ vipaktavyaṁ granthivraṇacikitsitam||137||
piṣṭvā tailaṁ vipaktavyaṁ granthivraṇacikitsitam||137||
dvivraṇīyōpadiṣṭēna karmaṇā cāpyupācarēt|
dvivraṇīyōpadiṣṭēna karmaṇā cāpyupācarēt|
dēśakālavibhāgajñō vraṇān vīsarpajān budhaḥ||138||
dēśakālavibhāgajñō vraṇān vīsarpajān budhaḥ||138||
iti granthivisarpacikitsā|
iti granthivisarpacikitsā|
raktapittottaraM dRuShTvA granthivIsarpamAditaH|
raktapittottaraM dRuShTvA granthivIsarpamAditaH|
rūkṣaNairla~gghanaiH sekaiH pradehaiH pA~jcavalkalaiH||118||
rūkṣaNairla~gghanaiH sekaiH pradehaiH pA~jcavalkalaiH||118||
sirAmokShairjalaukobhirvamanaiH savirecanaiH|
sirAmokShairjalaukobhirvamanaiH savirecanaiH|
ghRutaiH [1] kaShAyatiktaishca kAlaj~jaH samupAcaret||119||
ghRutaiH [1] kaShAyatiktaishca kAlaj~jaH samupAcaret||119||
UrdhvaM cAdhashca shuddhAya rakte cApyavasecite|
UrdhvaM cAdhashca shuddhAya rakte cApyavasecite|
vātashleShmaharaM karma granthivIsarpiNe hitam||120||
vātashleShmaharaM karma granthivIsarpiNe hitam||120||
utkArikAbhiruShNAbhirupanAhaH prashasyate|
utkArikAbhiruShNAbhirupanAhaH prashasyate|
snigdhAbhirveshavArairvA granthivIsarpashUlinAm||121||
snigdhAbhirveshavArairvA granthivIsarpashUlinAm||121||
dashamUlopasiddhena tailenoShNena secayet|
dashamUlopasiddhena tailenoShNena secayet|
kuShThatailena coShNena pAkyakShArayutena ca||122||
kuShThatailena coShNena pAkyakShArayutena ca||122||
gomUtraiH patraniryUhairuShNairvA pariShecayet|
gomUtraiH patraniryUhairuShNairvA pariShecayet|
sukhoShNayA pradihyAdvA piShTayA cAshvagandhayA||123||
sukhoShNayA pradihyAdvA piShTayA cAshvagandhayA||123||
shuShkamUlakakalkena naktamAlatvacA~api vA|
shuShkamUlakakalkena naktamAlatvacA~api vA|
bibhItakatvacAM vA~api [2] kalkenoShNena lepayet||124||
bibhItakatvacAM vA~api [2] kalkenoShNena lepayet||124||
balAM nAgabalAM pathyAM bhUrjagranthiM bibhItakam|
balAM nAgabalAM pathyAM bhUrjagranthiM bibhItakam|
vaMshapatrANyagnimanthaM kuryAdgranthipralepanam||125||
vaMshapatrANyagnimanthaM kuryAdgranthipralepanam||125||
dantI citrakamUlatvak sudhArkapayasI guDaH|
dantI citrakamUlatvak sudhArkapayasI guDaH|
bhallAtakAsthi kAsIsaM lepo bhindyAcchilAmapi||126||
bhallAtakAsthi kAsIsaM lepo bhindyAcchilAmapi||126||
bahirmArgAsthitaM granthiM kiM punaH kaphasambhavam|
bahirmArgAsthitaM granthiM kiM punaH kaphasambhavam|
dIrghakAlasthitaM granthiM bhindyAdvA bheShajairimaiH||127||
dIrghakAlasthitaM granthiM bhindyAdvA bheShajairimaiH||127||
mUlakAnAM kulatthAnAM yUShaiH sakShAradADimaiH|
mUlakAnAM kulatthAnAM yUShaiH sakShAradADimaiH|
godhUmAnnairyavAnnairvA sasIdhumadhusharkaraiH||128||
godhUmAnnairyavAnnairvA sasIdhumadhusharkaraiH||128||
sakShaudrairvAruNImaNDairmAtulu~ggarasAnvitaiH|
sakShaudrairvAruNImaNDairmAtulu~ggarasAnvitaiH|
triphalAyAH prayōgaishca pippalIkShaudrasaMyutaiH||129||
triphalAyAH prayōgaishca pippalIkShaudrasaMyutaiH||129||
mustābhallAtashaktUnAM prayōgairmAkShikasya ca|
mustābhallAtashaktUnAM prayōgairmAkShikasya ca|
devadAruguDUcyoshca prayōgairgirijasya ca||130||
devadAruguDUcyoshca prayōgairgirijasya ca||130||
dhUmairvirekaiH shirasaH pUrvoktairgulmabhedanaiH|
dhUmairvirekaiH shirasaH pUrvoktairgulmabhedanaiH|
ayolavaNapAShANahematAmraprapIDanaiH||131||
ayolavaNapAShANahematAmraprapIDanaiH||131||
AbhiH kriyAbhiH siddhAbhirvividhAbhirbalI sthiraH|
AbhiH kriyAbhiH siddhAbhirvividhAbhirbalI sthiraH|
granthiH pAShANakaThino yadA naivopashAmyati||132||
granthiH pAShANakaThino yadA naivopashAmyati||132||
athAsya dAhaH kShAreNa sharairhemnA~atha [3] vA hitaH|
athAsya dAhaH kShAreNa sharairhemnA~atha [3] vA hitaH|
pAkibhiH pAcayitvA vA pATayitvA samuddharet||133||
pAkibhiH pAcayitvA vA pATayitvA samuddharet||133||
mokShayedbahushashcAsya raktamutkleshamAgatam|
mokShayedbahushashcAsya raktamutkleshamAgatam|
punashcApahRute [4] rakte vātashleShmajidauShadham||134||
punashcApahRute [4] rakte vātashleShmajidauShadham||134||
dhUmo virekaH shirasaH svedanaM parimardanam|
dhUmo virekaH shirasaH svedanaM parimardanam|
aprashAmyati doShe ca pAcanaM [5] vA prashasyate||135||
aprashAmyati doShe ca pAcanaM [5] vA prashasyate||135||
praklinnaM dAhapAkAbhyAM bhiShak sōdhanaropaNaiH|
praklinnaM dAhapAkAbhyAM bhiShak sōdhanaropaNaiH|
bAhyaishcAbhyantaraishcaiva vraNavat samupAcaret||136||
bAhyaishcAbhyantaraishcaiva vraNavat samupAcaret||136||
kampillakaM viDa~ggAni dArvIM kAra~jjakaM phalam|
kampillakaM viDa~ggAni dArvIM kAra~jjakaM phalam|
piShTvA tailaM vipaktavyaM granthivraNacikitsitam||137||
piShTvA tailaM vipaktavyaM granthivraNacikitsitam||137||
dvivraNIyopadiShTena karmaNA cApyupAcaret|
dvivraNIyopadiShTena karmaNA cApyupAcaret|
deshakAlavibhAgaj~jo vraNAn vIsarpajAn budhaH||138||
deshakAlavibhAgaj~jo vraNAn vIsarpajAn budhaH||138||
iti granthivisarpacikitsA|
iti granthivisarpacikitsA|
The granthi visarpa, on inspection is predominant in rakta pitta; the physician experienced in timely management should treat the case with rukshana (de-oleation), langhana (lightening therapy), seka (affusion), and pradeha (external application) of panchavalka, siramoksha (blood letting), jalauka (leech therapy), vamana (emesis therapy), virechana (purgation therapy) and kashaya- tikta (astringent and bitter) ghee preparations.
The ''granthi visarpa'', on inspection is predominant in rakta pitta; the physician experienced in timely management should treat the case with rukshana (de-oleation), langhana (lightening therapy), seka (affusion), and pradeha (external application) of panchavalka, siramoksha (blood letting), jalauka (leech therapy), vamana (emesis therapy), virechana (purgation therapy) and kashaya- tikta (astringent and bitter) ghee preparations.
After cleansing of body by vamana and virechana, rakta mokshana should be administered and the measures alleviating vata-kapha are beneficial.
After cleansing of body by vamana and virechana, rakta mokshana should be administered and the measures alleviating vata-kapha are beneficial.
When there is pain in granthi visarpa, upanaha (hot poultice) of warm and unctuous utkarika (medicinal pancake) or vesavara (medicated meat) application on the affected part is beneficial.
When there is pain in granthi visarpa, upanaha (hot poultice) of warm and unctuous utkarika (medicinal pancake) or vesavara (medicated meat) application on the affected part is beneficial.