Changes

no edit summary
Line 1: Line 1:  +
{{CiteButton}}
 +
{{#seo:
 +
|title=Trimarmiya Chikitsa
 +
|titlemode=append
 +
|keywords=trimarma (three vital organs), prana (life force), uttarabasti,varti prayoga, udavarta, mutra kruchchra, hridroga, nasya karma, pratishyaya (rhinitis), dushta pratishyaya (persistent rhinitis), apinasa (chronic rhinitis), puya rakta (purulent and sanguinous rhinitis), nasa paka (suppurative rhinitis), nasa shotha (edematous rhinitis), kshavathu (sneezing), nasa shosha (dryness of nasal mucosal membrane), pratinaha (nasal obstruction), pratisrava (nasal discharge), puti nasya (ozena), nasa arbuda (nasal tumor), arumshi (furunculosis), nasa dipta (burnt nose), anaha (constipation), arochaka (anorexia),Ayurveda, Indian system of medicine, charak samhita,Ojha S.N., Samant A.,Deole Y.S., Basisht G.
 +
|description=Chikitsa Sthana Chapter 26. Management of Tri marma (diseases of three vital organs)
 +
|image=http://www.carakasamhitaonline.com/resources/assets/ogimgs.jpg
 +
|image_alt=charak samhita
 +
|type=article
 +
}}
 +
<big>'''[[Chikitsa Sthana]] Chapter 26. Management of Trimarma (diseases of three vital organs)</big>'''
 
{{Infobox
 
{{Infobox
 
|title = Trimarmiya Chikitsa
 
|title = Trimarmiya Chikitsa
Line 7: Line 18:     
|label3= Succeeding Chapter
 
|label3= Succeeding Chapter
|data3 = [[Urusthambha Chikitsa ]]
+
|data3 = [[Urustambha Chikitsa ]]
 
|label5 = Other Sections
 
|label5 = Other Sections
 
|data5 = [[Sutra Sthana]], [[Nidana Sthana]], [[Vimana Sthana]], [[Sharira Sthana]], [[Indriya Sthana]], [[Kalpa Sthana]], [[Siddhi Sthana]]
 
|data5 = [[Sutra Sthana]], [[Nidana Sthana]], [[Vimana Sthana]], [[Sharira Sthana]], [[Indriya Sthana]], [[Kalpa Sthana]], [[Siddhi Sthana]]
 
+
|label6 = Translator and commentator
 +
|data6 = Ojha S.N., Samant A.
 +
|label7 = Reviewer
 +
|data7  = Dixit U.
 +
|label8 = Editors
 +
|data8  = Ojha S.N., [[Yogesh Deole|Deole Y.S.]], [[Gopal Basisht|Basisht G.]]
 +
|label9 = Year of publication
 +
|data9 = 2020
 +
|label10 = Publisher
 +
|data10 = [[Charak Samhita Research, Training and Skill Development Centre]]
 +
|label11 = DOI
 +
|data11  = [https://doi.org/10.47468/CSNE.2020.e01.s06.027 10.47468/CSNE.2020.e01.s06.027]
 
|header3 =  
 
|header3 =  
    
}}
 
}}
 +
<big>'''Abstract </big>'''
 +
<p style="text-align:justify;">This chapter highlights the importance of ''trimarma'' (three vital organs, viz, cardiovascular system, cerebrovascular system and renal system) and treatment of their diseases. There are one hundred seven vital points (''marma'') on the body which when injured cause disease, disability or death. Three of these ''marma'' are located in ''hridaya'' (heart), ''shira'' (head) and ''basti'' (urinary bladder). Impairment of these three ''marma'' can cause life threatening conditions in cardio-vascular system, cerebrovascular system and urinary system respectively. An internal relationship exists between these ''marma'' and respective body systems. Disease of one system affects the functioning of the other. The disease conditions caused by impairment of these three ''marma'' account for higher mortality and morbidity in society. The present chapter deals with etiology, signs and symptoms, classification, principles of treatment for the diseases pertaining to these three ''marma''. The chapter also includes description of various categories of diseases like diseases of ear, nose, throat, eyes under the heading of diseases of head; diseases like urinary calculi under diseases of renal system.  <br/>
   −
==([[Chikitsa Sthana]] Chapter 26, Chapter on the Management of ''Trimarma'' (i.e., Cardiovascular system, Cerebrovascular system, and Renal system)==
+
'''Keywords''': ''trimarma'' (three vital organs), ''prana'' (life force), ''uttarabasti,varti prayoga, udavarta, mutra kruchchra, hridroga, nasya karma, pratishyaya'' (rhinitis), ''dushta pratishyaya'' (persistent rhinitis), ''apinasa'' (chronic rhinitis), ''puya rakta'' (purulent and sanguinous rhinitis), ''nasa paka'' (suppurative rhinitis), ''nasa shotha'' (edematous rhinitis), ''kshavathu'' (sneezing), ''nasa shosha'' (dryness of nasal mucosal membrane), ''pratinaha'' (nasal obstruction), ''pratisrava'' (nasal discharge), ''puti nasya'' (ozena), ''nasa arbuda'' (nasal tumor), ''arumshi'' (furunculosis), ''nasa dipta'' (burnt nose), ''anaha'' (constipation), ''arochaka'' (anorexia)
 
+
</p>
=== Abstract ===
  −
 
  −
This chapter highlights the importance of ''trimarma'' (three vital areas, viz, cardiovascular system, cerebrovascular system and renal system) and treatment of their diseases. There are one hundred seven vital points (''marma'') on the body which when injured cause disease, disability or death. Three of these ''marma'' are located in ''hridaya'' (heart), ''shira'' (head) and ''basti'' (urinary bladder). Impairment of these three ''marma'' can cause life threatening conditions in cardio-vascular system, cerebrovascular system and urinary system respectively. An internal relationship exists between these ''marma'' and respective body systems. Disease of one system affects the functioning of the other. The disease conditions caused by impairment of these three ''marma'' account for higher mortality and morbidity in society. The present chapter deals with etiology, signs and symptoms, classification, principles of treatment for the diseases pertaining to these three ''marma''. The chapter also includes description of various categories of diseases like diseases of ear, nose, throat, eyes under the heading of diseases of head; diseases like urinary calculi under diseases of renal system. 
  −
 
  −
'''Keywords''': ''trimarma'' (three vital organs), ''prana'' (life force), ''uttarabasti,varti prayōga, udāvarta, mutra kruchra, hridroga, nasya karma, pratisyaya'' (rhinitis), ''dushta pratishaya'' (persistent rhinitis), ''apinasa'' (chronic rhinitis), ''puya rakta'' (purulent and sanguinous rhinitis), ''nasa paka'' (suppurative rhinitis), ''nasa shotha'' (edematous rhinitis), ''ksavathu'' (sneezing), ''nasa shosha'' (dryness of nasal mucosal membrane), ''pratinaha'' (nasal obstruction), ''pratisrava'' (nasal discharge), ''puti nasya'' (ozena), ''nasa arbuda'' (nasal tumor), ''arumsi'' (furunculosis), ''nasa dipta'' (burnt nose), ''anaha'' (constipation), ''arochaka'' (anorexia)
  −
 
  −
=== Introduction ===
      +
== Introduction ==
 +
<div style="text-align:justify;">
 
Morbidity and mortality from cardiovascular, cerebrovascular, and renal diseases are leading among global burden to the society. According to the Center for Disease Control and Prevention (CDC), Cerebrovascular diseases are the fifth leading cause of death.  
 
Morbidity and mortality from cardiovascular, cerebrovascular, and renal diseases are leading among global burden to the society. According to the Center for Disease Control and Prevention (CDC), Cerebrovascular diseases are the fifth leading cause of death.  
    
Cardiovascular diseases (CVDs), per the Media Center Fact Sheet of the World Health Organization (WHO), are the “number one cause of death globally” with an estimated 17.7 million people dying of it in 2015 (31% of global deaths). Last but not least, renal diseases (or chronic kidney diseases (CKDs) afflict 14% of the general population in the US and are one of the major causes of death worldwide .  
 
Cardiovascular diseases (CVDs), per the Media Center Fact Sheet of the World Health Organization (WHO), are the “number one cause of death globally” with an estimated 17.7 million people dying of it in 2015 (31% of global deaths). Last but not least, renal diseases (or chronic kidney diseases (CKDs) afflict 14% of the general population in the US and are one of the major causes of death worldwide .  
   −
''Marma'' (vital points) are junctures of muscle, tendons, ligaments, bone tissue, joints, blood vessels and nerves, nervous tissue, which forms the seat of life and it is also said that they are the seat for ''tridosha, triguna'' and the ''atma'', hence any injury can be life threatening leading to death.
+
''Marma'' (vital points) are junctures of muscle, tendons, ligaments, bone tissue, joints, blood vessels and nerves, nervous tissue, which forms the seat of life and it is also said that they are the seat for tri[[dosha]], tri[[guna]] and the [[atma]], hence any injury can be life threatening leading to death.
 
   
 
   
 
The word ''marma'' is derived from the ''mru marane dhatu'' (Sanskrit) which states that any trauma to ''marma'' may lead to ''marana'' (death) or dysfunction of that particular site. The ''adhisthana'' (location) of diseases of ''marma'' can be assessed by changes in physiological functions in the body and through type of ''rogamarga'' (pathway of pathogenesis). ''Marma'' comes under ''madhyama'' (middle) ''rogamarga''. Therefore understanding of the ''rogamarga'' is essential to analyze the characters of the diseases, related with ''dushti'' (pathogenesis).
 
The word ''marma'' is derived from the ''mru marane dhatu'' (Sanskrit) which states that any trauma to ''marma'' may lead to ''marana'' (death) or dysfunction of that particular site. The ''adhisthana'' (location) of diseases of ''marma'' can be assessed by changes in physiological functions in the body and through type of ''rogamarga'' (pathway of pathogenesis). ''Marma'' comes under ''madhyama'' (middle) ''rogamarga''. Therefore understanding of the ''rogamarga'' is essential to analyze the characters of the diseases, related with ''dushti'' (pathogenesis).
Line 38: Line 57:  
#''Basti marma'' relates with the urinary bladder and renal system plays an important role in elimination of body wastes and regulate blood volume, help to regulate blood pressure, pH and maintains electrolyte balance in the body.
 
#''Basti marma'' relates with the urinary bladder and renal system plays an important role in elimination of body wastes and regulate blood volume, help to regulate blood pressure, pH and maintains electrolyte balance in the body.
   −
The loss of substance/ body (''ashraya'') leads to the loss of the substrate/ life (''ashrayee'') hence, these ''trimarma'' should be especially protected against external injury and ''vatadi dosha''. The clinical features of diseases of head as per ''dosha'' dominance have already been described in [[Kiyanta Shiraseeya Adhyaya]]. In the present context, ''dosha'' dominant features observed in diseases of three ''marma'', of eyes, nose, ears and oral cavity are described. The diseases of scalp and hair are also described.  
+
The loss of substance/ body (''ashraya'') leads to the loss of the substrate/ life (''ashrayee'') hence, these ''trimarma'' should be especially protected against external injury and [[vata]]di [[dosha]]. The clinical features of diseases of head as per [[dosha]] dominance have already been described in [[Kiyanta Shiraseeya Adhyaya]]. In the present context, [[dosha]] dominant features observed in diseases of three ''marma'', of eyes, nose, ears and oral cavity are described. The diseases of scalp and hair are also described.  
    
Later, in [[Trimarmiya Siddhi]], the importance of three ''marma'', consequences of their injury and management with [[Panchakarma]] procedures is described in detail. In the present chapter, however, management of disorders with medicines only has been described.   
 
Later, in [[Trimarmiya Siddhi]], the importance of three ''marma'', consequences of their injury and management with [[Panchakarma]] procedures is described in detail. In the present chapter, however, management of disorders with medicines only has been described.   
   −
''Udavarta'' literally means upward and opposite frequent movement of ''vata dosha''. The term itself suggests pathology of aggravation of ''vata'' either due to its own causes or due to obstruction to its movement due to other ''dosha''. If the aggravated ''vata'' affects vital ''marma'' like heart, brain and urinary bladder, then it can cause serious disorders. The chapter details about the diseases of these three regions with etiological factors, clinical features and management.
+
''Udavarta'' literally means upward and opposite frequent movement of [[vata]] [[dosha]]. The term itself suggests pathology of aggravation of [[vata]] either due to its own causes or due to obstruction to its movement due to other [[dosha]]. If the aggravated [[vata]] affects vital ''marma'' like heart, brain and urinary bladder, then it can cause serious disorders. The chapter details about the diseases of these three regions with etiological factors, clinical features and management.
 
   
 
   
There are thirteen types of ''udavarta'' based upon suppression of natural urges described in [[Naveganadharaniya Adhyaya]]. The diseases vary depending upon vitiation of ''vata'' due to respective urges and so is the management of ''udavarta''. In the present chapter, the diseases due to ''apana vaigunaya'' (impairment of ''apana'') in the pelvis region due to suppression of urge of flatus, defecation and urination are described. Though, ''udavarta'' is dealt in the initial part of the chapter and three ''marma'' in latter part, the name of the chapter is given as [[Trimarmiya Chikitsa]], because it emphasizes the management of diseases of three ''marma''. ''Udavarta'' can be considered as cause for the diseases of three marma.
+
There are thirteen types of ''udavarta'' based upon suppression of natural urges described in [[Naveganadharaniya Adhyaya]]. The diseases vary depending upon vitiation of [[vata]] due to respective urges and so is the management of ''udavarta''. In the present chapter, the diseases due to ''apana vaigunaya'' (impairment of ''apana'') in the pelvis region due to suppression of urge of flatus, defecation and urination are described. Though, ''udavarta'' is dealt in the initial part of the chapter and three ''marma'' in latter part, the name of the chapter is given as [[Trimarmiya Chikitsa]], because it emphasizes the management of diseases of three ''marma''. ''Udavarta'' can be considered as cause for the diseases of three marma.
    
=== Sanskrit Text, Transliteration and English Translation ===
 
=== Sanskrit Text, Transliteration and English Translation ===
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
अथातस्त्रिमर्मीयचिकित्सितमध्यायंव्याख्यास्यामः||१||  
 
अथातस्त्रिमर्मीयचिकित्सितमध्यायंव्याख्यास्यामः||१||  
    
इतिहस्माहभगवानात्रेयः||२||
 
इतिहस्माहभगवानात्रेयः||२||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
athātastrimarmīyacikitsitamadhyāyaṁ vyākhyāsyāmaḥ||1||
 
athātastrimarmīyacikitsitamadhyāyaṁ vyākhyāsyāmaḥ||1||
Line 59: Line 80:     
iti ha smAha bhagavAnAtreyaH ||2||
 
iti ha smAha bhagavAnAtreyaH ||2||
 +
</div></div>
   −
We shall now expound the chapter on “management of the disorders of the three ''marma'' (vital organs). Thus, said Lord Atreya. [1-2]
+
Now we shall expound the chapter on "Trimarmiya Chikitsitam" (Management of diseases of the three vital organs).Thus said Lord Atreya. [1-2]
   −
सप्तोत्तरंमर्मशतंयदुक्तंशरीरसङ्ख्यामधिकृत्यतेभ्यः|  
+
==== Importance of ''marma'' ====
मर्माणिबस्तिंहृदयंशिरश्चप्रधानभूतानिवदन्तितज्ज्ञाः||३||
+
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
 +
 
 +
सप्तोत्तरंमर्मशतंयदुक्तंशरीरसङ्ख्यामधिकृत्यतेभ्यः| <br />
 +
मर्माणिबस्तिंहृदयंशिरश्चप्रधानभूतानिवदन्तितज्ज्ञाः||३||<br />
 
   
 
   
प्राणाश्रयात्,तानिहिपीडयन्तोवातादयोऽसूनपिपीडयन्ति|  
+
प्राणाश्रयात्,तानिहिपीडयन्तोवातादयोऽसूनपिपीडयन्ति| <br />
तत्संश्रितानामनुपालनार्थंमहागदानांशृणुसौम्यरक्षाम्||४||
+
तत्संश्रितानामनुपालनार्थंमहागदानांशृणुसौम्यरक्षाम्||४||<br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
saptōttaraṁ marmaśataṁ yaduktaṁ śarīrasaṅkhyāmadhikr̥tya tēbhyaḥ|  
+
saptōttaraṁ marmaśataṁ yaduktaṁ śarīrasaṅkhyāmadhikr̥tya tēbhyaḥ| <br />
marmāṇi bastiṁ hr̥dayaṁ śiraśca pradhānabhūtāni vadanti tajjñāḥ||3||  
+
marmāṇi bastiṁ hr̥dayaṁ śiraśca pradhānabhūtāni vadanti tajjñāḥ||3|| <br />
   −
prāṇāśrayāt, tāni hi pīḍayantō vātādayō'sūnapi pīḍayanti|  
+
prāṇāśrayāt, tāni hi pīḍayantō vātādayō'sūnapi pīḍayanti| <br />
tatsaṁśritānāmanupālanārthaṁ mahāgadānāṁ śr̥ṇu saumya rakṣām||4||  
+
tatsaṁśritānāmanupālanārthaṁ mahāgadānāṁ śr̥ṇu saumya rakṣām||4|| <br />
   −
saptottaraM marmashataM yaduktaM sharIrasa~gkhyAmadhikRutya tebhyaH |  
+
saptottaraM marmashataM yaduktaM sharIrasa~gkhyAmadhikRutya tebhyaH | <br />
marmANi bastiM hr̥dayaM shirashca pradhAnabhUtAni vadanti tajj~jAH ||3||  
+
marmANi bastiM hr̥dayaM shirashca pradhAnabhUtAni vadanti tajj~jAH ||3|| <br />
   −
prANAshrayAt, tAni hi pIDayanto vAtAdayo~asUnapi pIDayanti |  
+
prANAshrayAt, tAni hi pIDayanto vAtAdayo~asUnapi pIDayanti | <br />
tatsaMshritAnAmanupAlanArthaM mahAgadAnAM shRuNu saumya rakShAm ||4||
+
tatsaMshritAnAmanupAlanArthaM mahAgadAnAM shRuNu saumya rakShAm ||4||<br />
 +
</div></div>
   −
The vital organs (''marma'') are mentioned as 107 in number while enumerating different body parts in [[Samkhya Sharira]]. As per the specialists of the subjects, three vital organs, viz, ''basti'' (urinary bladder), ''hridayam'' (heart) and ''shira'' (head) are considered supreme among themselves, because they possess life (prāna) in them. Their suffering due to ''vata'', etc. also troubles/ endangers life (''prana''). Hence to protect these vital organs, the method of protection from the attack of diseases, and their management will be discussed which you may listen (addressed to Agnivesha) [3-4]
+
The vital organs (''marma'') are mentioned as 107 in number while enumerating different body parts in [[Sankhya Sharira]]. As per the specialists of the subjects, three vital organs, viz, ''basti'' (urinary bladder), ''hridayam'' (heart) and ''shira'' (head) are considered supreme among themselves, because they possess life (prana) in them. Their suffering due to ''vata'', etc. also troubles/ endangers life (''prana''). Hence to protect these vital organs, the method of protection from the attack of diseases, and their management will be discussed which you may listen (addressed to Agnivesha) [3-4]
   −
==== Etiology and pathogenesis, signs and symptoms of ''udavarta'' (abnormal upward movement of ''vata'') ====
+
==== Etiology and pathogenesis, signs and symptoms of ''udavarta'' (abnormal upward movement of [[vata]]) ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
कषायतिक्तोषणरूक्षभोज्यैः
 
कषायतिक्तोषणरूक्षभोज्यैः
 +
 
पक्वाशयेकुप्यतिचेदपानःस्रोतांस्यधोगानिबलीसरुद्ध्वा||५||  
 
पक्वाशयेकुप्यतिचेदपानःस्रोतांस्यधोगानिबलीसरुद्ध्वा||५||  
    
करोतिविण्मारुतमूत्रसङ्गंक्रमादुदावर्तमतःसुघोरम्|  
 
करोतिविण्मारुतमूत्रसङ्गंक्रमादुदावर्तमतःसुघोरम्|  
 +
 
रुग्बस्तिहृत्कुक्ष्युदरेष्वभीक्ष्णंसपृष्ठपार्श्वेष्वतिदारुणास्यात्||६||  
 
रुग्बस्तिहृत्कुक्ष्युदरेष्वभीक्ष्णंसपृष्ठपार्श्वेष्वतिदारुणास्यात्||६||  
    
आध्मानहृल्लासविकर्तिकाश्चतोदोऽविपाकश्चसबस्तिशोथः|  
 
आध्मानहृल्लासविकर्तिकाश्चतोदोऽविपाकश्चसबस्तिशोथः|  
 +
 
वर्चोऽप्रवृत्तिर्जठरेचगण्डान्यूर्ध्वश्चवायुर्विहतोगुदेस्यात्||७||  
 
वर्चोऽप्रवृत्तिर्जठरेचगण्डान्यूर्ध्वश्चवायुर्विहतोगुदेस्यात्||७||  
    
कृच्छ्रेणशुष्कस्यचिरात्प्रवृत्तिःस्याद्वातनुःस्यात्खररूक्षशीता|  
 
कृच्छ्रेणशुष्कस्यचिरात्प्रवृत्तिःस्याद्वातनुःस्यात्खररूक्षशीता|  
 +
 
ततश्चरोगाज्वरमूत्रकृच्छ्रप्रवाहिकाहृद्ग्रहणीप्रदोषाः||८||  
 
ततश्चरोगाज्वरमूत्रकृच्छ्रप्रवाहिकाहृद्ग्रहणीप्रदोषाः||८||  
    
वम्यान्ध्यबाधिर्यशिरोऽभितापवातोदराष्ठीलमनोविकाराः|  
 
वम्यान्ध्यबाधिर्यशिरोऽभितापवातोदराष्ठीलमनोविकाराः|  
 +
 
तृष्णास्रपित्तारुचिगुल्मकासश्वासप्रतिश्यार्दितपार्श्वरोगाः||९||  
 
तृष्णास्रपित्तारुचिगुल्मकासश्वासप्रतिश्यार्दितपार्श्वरोगाः||९||  
    
अन्येचरोगाबहवोऽनिलोत्थाभवन्त्युदाsवर्तकृताःसुघोराः|  
 
अन्येचरोगाबहवोऽनिलोत्थाभवन्त्युदाsवर्तकृताःसुघोराः|  
 +
 
चिकित्सितंचास्ययथावदूर्ध्वंप्रवक्ष्यतेतच्छृणुचाग्निवेश! ||१०||
 
चिकित्सितंचास्ययथावदूर्ध्वंप्रवक्ष्यतेतच्छृणुचाग्निवेश! ||१०||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
kaṣāyatiktōṣaṇarūkṣabhōjyaiḥ sandhāraṇābhōjanamaithunaiśca
 
kaṣāyatiktōṣaṇarūkṣabhōjyaiḥ sandhāraṇābhōjanamaithunaiśca
 +
 
pakvāśayē kupyati cēdapānaḥ srōtāṁsyadhōgāni balī sa ruddhvā||5||  
 
pakvāśayē kupyati cēdapānaḥ srōtāṁsyadhōgāni balī sa ruddhvā||5||  
    
karōti viṇmārutamūtrasaṅgaṁ kramādudāvartamataḥ sughōram|  
 
karōti viṇmārutamūtrasaṅgaṁ kramādudāvartamataḥ sughōram|  
 +
 
rugbastihr̥tkukṣyudarēṣvabhīkṣṇaṁ sapr̥ṣṭhapārśvēṣvatidāruṇā syāt||6||  
 
rugbastihr̥tkukṣyudarēṣvabhīkṣṇaṁ sapr̥ṣṭhapārśvēṣvatidāruṇā syāt||6||  
    
ādhmānahr̥llāsavikartikāśca tōdō'vipākaśca sabastiśōthaḥ|  
 
ādhmānahr̥llāsavikartikāśca tōdō'vipākaśca sabastiśōthaḥ|  
 +
 
varcō'pravr̥ttirjaṭharē ca gaṇḍānyūrdhvaśca  vāyurvihatō gudē syāt||7||  
 
varcō'pravr̥ttirjaṭharē ca gaṇḍānyūrdhvaśca  vāyurvihatō gudē syāt||7||  
    
kr̥cchrēṇa śuṣkasya cirāt pravr̥ttiḥ syādvā tanuḥ syāt khararūkṣaśītā|  
 
kr̥cchrēṇa śuṣkasya cirāt pravr̥ttiḥ syādvā tanuḥ syāt khararūkṣaśītā|  
 +
 
tataśca rōgā jwaramūtrakr̥cchrapravāhikāhr̥dgrahaṇīpradōṣāḥ||8||  
 
tataśca rōgā jwaramūtrakr̥cchrapravāhikāhr̥dgrahaṇīpradōṣāḥ||8||  
    
vamyāndhyabādhiryaśirō'bhitāpavātōdarāṣṭhīlamanōvikārāḥ|  
 
vamyāndhyabādhiryaśirō'bhitāpavātōdarāṣṭhīlamanōvikārāḥ|  
 +
 
tr̥ṣṇāsrapittārucigulmakāsaśvāsapratiśyārditapārśvarōgāḥ||9||  
 
tr̥ṣṇāsrapittārucigulmakāsaśvāsapratiśyārditapārśvarōgāḥ||9||  
    
anyē ca rōgā bahavō'nilōtthā bhavantyudāvartakr̥tāḥ sughōrāḥ|  
 
anyē ca rōgā bahavō'nilōtthā bhavantyudāvartakr̥tāḥ sughōrāḥ|  
 +
 
cikitsitaṁ cāsya yathāvadūrdhvaṁ pravakṣyatē tacchr̥ṇu cāgnivēśa!||10||  
 
cikitsitaṁ cāsya yathāvadūrdhvaṁ pravakṣyatē tacchr̥ṇu cāgnivēśa!||10||  
    
kaShAyatiktoShaNarUkShabhojyaiH sandhAraNAbhojanamaithunaishca  
 
kaShAyatiktoShaNarUkShabhojyaiH sandhAraNAbhojanamaithunaishca  
 +
 
pakvAshaye kupyati cedapAnaH srotAMsyadhogAni balI sa ruddhvA ||5||  
 
pakvAshaye kupyati cedapAnaH srotAMsyadhogAni balI sa ruddhvA ||5||  
    
karoti viNmArutamUtrasa~ggaM kramAdudAvartamataH sughoram |  
 
karoti viNmArutamUtrasa~ggaM kramAdudAvartamataH sughoram |  
 +
 
rugbastihRutkukShyudareShvabhIkShNaM sapRuShThapArshveShvatidAruNA syAt ||6||  
 
rugbastihRutkukShyudareShvabhIkShNaM sapRuShThapArshveShvatidAruNA syAt ||6||  
    
AdhmAnahRullAsavikartikAshca todo~avipAkashca sabastishothaH |  
 
AdhmAnahRullAsavikartikAshca todo~avipAkashca sabastishothaH |  
 +
 
varco~apravRuttirjaThare ca gaNDAnyUrdhvashca vAyurvihato gude syAt ||7||
 
varco~apravRuttirjaThare ca gaNDAnyUrdhvashca vAyurvihato gude syAt ||7||
 
   
 
   
 
kRucchreNa shuShkasya cirAt pravRuttiH syAdvA tanuH syAt khararUkShashItA |  
 
kRucchreNa shuShkasya cirAt pravRuttiH syAdvA tanuH syAt khararUkShashItA |  
 +
 
tatashca rogA jwaramUtrakRucchrapravAhikAhRudgrahaNIpradoShAH ||8||  
 
tatashca rogA jwaramUtrakRucchrapravAhikAhRudgrahaNIpradoShAH ||8||  
    
vamyAndhyabAdhiryashiro~abhitApavAtodarAShThIlamanovikArAH |  
 
vamyAndhyabAdhiryashiro~abhitApavAtodarAShThIlamanovikArAH |  
 +
 
tRuShNAsrapittArucigulmakAsashvAsapratishyArditapArshvarogAH ||9||  
 
tRuShNAsrapittArucigulmakAsashvAsapratishyArditapArshvarogAH ||9||  
    
anye ca rogA bahavo~anilotthA bhavantyudAvartakRutAH sughorAH |  
 
anye ca rogA bahavo~anilotthA bhavantyudAvartakRutAH sughorAH |  
 +
 
cikitsitaM cAsya yathAvadUrdhvaM pravakShyate tacchRuNu cAgnivesha! ||10||
 
cikitsitaM cAsya yathAvadUrdhvaM pravakShyate tacchRuNu cAgnivesha! ||10||
 +
</div></div>
   −
Excessive consumption of astringent, bitter, pungent, dry/ ununctuous food, suppression of natural urges, starvation, and excess indulgence of sex excessively aggravates ''apana vata'' in the colon. This obstructs downward moving channels and gradually obstructs the movement of stool, urine and the flatus causing ''udavarta'', the serious trouble. [5]
+
Excessive consumption of astringent, bitter, pungent, dry/ ununctuous food, suppression of natural urges, starvation, and excess indulgence of sex excessively aggravates apana [[vata]] in the colon. This obstructs downward moving channels and gradually obstructs the movement of stool, urine and the flatus causing ''udavarta'', the serious trouble. [5]
   −
===== Signs and symptoms of ''udavarta'' =====
+
==== Signs and symptoms of ''udavarta'' ====
   −
Intense and frequent pain in urinary bladder, cardiac region, pelvis, abdomen, and also severe pain in back and sides of chest; flatulence, nausea, cutting pain, piercing pain, indigestion, inflammation of urinary bladder; retention of stool, appearance of nodules in the abdomen, abnormal upward movement of ''vata'', delayed and difficulty in evacuation of dry stool; body becomes  rough, ununctuous, and cold and consequently disorders such as fever, dysuria, ''pravahika'' (spurious feeling of the need to evacuate stools with straining), cardiac disorders, ''grahani'' disorder (malabsorption syndrome), vomiting, blindness, deafness, burning sensation in head, ''vatodara'' (affliction of abdomen due to vata), ''asthila'' (stony hard tumours), psychological disorders, thirst, hemorrhagic disorders, anorexia, ''gulma'' (lump like feeling), cough, dyspnea, rhinitis, facial paralysis and chest pain arise. Many other severe ''vata'' disorders are caused by ''udavarta''. Treatment of these ailments will be described hereafter you may listen Agnivesha.[5-10]
+
Intense and frequent pain in urinary bladder, cardiac region, pelvis, abdomen, and also severe pain in back and sides of chest; flatulence, nausea, cutting pain, piercing pain, indigestion, inflammation of urinary bladder; retention of stool, appearance of nodules in the abdomen, abnormal upward movement of [[vata]], delayed and difficulty in evacuation of dry stool; body becomes  rough, ununctuous, and cold and consequently disorders such as fever, dysuria, ''pravahika'' (spurious feeling of the need to evacuate stools with straining), cardiac disorders, ''grahani'' disorder (malabsorption syndrome), vomiting, blindness, deafness, burning sensation in head, ''vatodara'' (affliction of abdomen due to vata), ''asthila'' (stony hard tumours), psychological disorders, thirst, hemorrhagic disorders, anorexia, ''gulma'' (lump like feeling), cough, dyspnea, rhinitis, facial paralysis and chest pain arise. Many other severe [[vata]] disorders are caused by ''udavarta''. Treatment of these ailments will be described hereafter you may listen Agnivesha.[5-10]
    
==== Treatment of ''udavarta'' ====
 
==== Treatment of ''udavarta'' ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
तंतैलशीतज्वरनाशनाकंस्वेदैर्यथोक्तैःप्रविलीनदोषम्|  
 
तंतैलशीतज्वरनाशनाकंस्वेदैर्यथोक्तैःप्रविलीनदोषम्|  
 +
 
उपाचरेद्वर्तिनिरूहबस्तिस्नेहैर्विरेकैरनुलोमनान्नैः||११||  
 
उपाचरेद्वर्तिनिरूहबस्तिस्नेहैर्विरेकैरनुलोमनान्नैः||११||  
    
श्यामात्रिवृन्मागधिकांसदन्तींगोमूत्रपिष्टांदशभागमाषाम्|  
 
श्यामात्रिवृन्मागधिकांसदन्तींगोमूत्रपिष्टांदशभागमाषाम्|  
 +
 
सनीलिकांद्विर्लवणांगुडेनवर्तिंकराङ्गुष्ठनिभांविदध्यात्||१२||  
 
सनीलिकांद्विर्लवणांगुडेनवर्तिंकराङ्गुष्ठनिभांविदध्यात्||१२||  
    
पिण्याकसौवर्चलहिङ्गुभिर्वाससर्षपत्र्यूषणयावशूकैः|  
 
पिण्याकसौवर्चलहिङ्गुभिर्वाससर्षपत्र्यूषणयावशूकैः|  
 +
 
क्रिमिघ्नकम्पिल्लकशङ्खिनीभिःसुधार्कजक्षीरगुडैर्युताभिः||१३||  
 
क्रिमिघ्नकम्पिल्लकशङ्खिनीभिःसुधार्कजक्षीरगुडैर्युताभिः||१३||  
    
स्यात्पिप्पलीसर्षपराढवेश्मधूमैःसगोमूत्रगुडैश्चवर्तिः|  
 
स्यात्पिप्पलीसर्षपराढवेश्मधूमैःसगोमूत्रगुडैश्चवर्तिः|  
 +
 
श्यामाफलालाबुकपिप्पलीनांनाड्याऽथवातत्प्रधमेत्तुचूर्णम्||१४||  
 
श्यामाफलालाबुकपिप्पलीनांनाड्याऽथवातत्प्रधमेत्तुचूर्णम्||१४||  
    
रक्षोघ्नतुम्बीकरहाटकृष्णाचूर्णंसजीमूतकसैन्धवंवा|  
 
रक्षोघ्नतुम्बीकरहाटकृष्णाचूर्णंसजीमूतकसैन्धवंवा|  
 +
 
स्निग्धेगुदेतान्यनुलोमयन्तिनरस्यवर्चोऽनिलमूत्रसङ्गम्||१५||  
 
स्निग्धेगुदेतान्यनुलोमयन्तिनरस्यवर्चोऽनिलमूत्रसङ्गम्||१५||  
    
तेषांविघातेतुभिषग्विदध्यात्स्वभ्यक्तसुस्विन्नतनोर्निरूहम्|  
 
तेषांविघातेतुभिषग्विदध्यात्स्वभ्यक्तसुस्विन्नतनोर्निरूहम्|  
 +
 
ऊर्ध्वानुलोमौषधमूत्रतैलक्षाराम्लवातघ्नयुतंसुतीक्ष्णम्||१६||  
 
ऊर्ध्वानुलोमौषधमूत्रतैलक्षाराम्लवातघ्नयुतंसुतीक्ष्णम्||१६||  
    
वातेऽधिकेऽम्लंलवणंसतैलं, क्षीरेणपित्तेतु, कफेसमूत्रम्|  
 
वातेऽधिकेऽम्लंलवणंसतैलं, क्षीरेणपित्तेतु, कफेसमूत्रम्|  
 +
 
समूत्रवर्चोऽनिलसङ्गमाशुगुदंसिराश्चप्रगुणीकरोति||१७||
 
समूत्रवर्चोऽनिलसङ्गमाशुगुदंसिराश्चप्रगुणीकरोति||१७||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
taṁ tailaśītajwaranāśanāktaṁ svēdairyathōktaiḥ pravilīnadōṣam|  
 
taṁ tailaśītajwaranāśanāktaṁ svēdairyathōktaiḥ pravilīnadōṣam|  
 +
 
upācarēdvartinirūhabastisnēhairvirēkairanulōmanānnaiḥ||11||  
 
upācarēdvartinirūhabastisnēhairvirēkairanulōmanānnaiḥ||11||  
    
śyāmātrivr̥nmāgadhikāṁ sadantīṁ gōmūtrapiṣṭāṁ daśabhāgamāṣām|  
 
śyāmātrivr̥nmāgadhikāṁ sadantīṁ gōmūtrapiṣṭāṁ daśabhāgamāṣām|  
 +
 
sanīlikāṁ dvirlavaṇāṁ guḍēna vartiṁ karāṅguṣṭhanibhāṁ vidadhyāt||12||  
 
sanīlikāṁ dvirlavaṇāṁ guḍēna vartiṁ karāṅguṣṭhanibhāṁ vidadhyāt||12||  
    
piṇyākasauvarcalahiṅgubhirvā sasarṣapatryūṣaṇayāvaśūkaiḥ|  
 
piṇyākasauvarcalahiṅgubhirvā sasarṣapatryūṣaṇayāvaśūkaiḥ|  
 +
 
krimighnakampillakaśaṅkhinībhiḥ sudhārkajakṣīraguḍairyutābhiḥ||13||  
 
krimighnakampillakaśaṅkhinībhiḥ sudhārkajakṣīraguḍairyutābhiḥ||13||  
    
syāt pippalīsarṣaparāḍhavēśmadhūmaiḥ sagōmūtraguḍaiśca vartiḥ|  
 
syāt pippalīsarṣaparāḍhavēśmadhūmaiḥ sagōmūtraguḍaiśca vartiḥ|  
 +
 
śyāmāphalālābukapippalīnāṁ nāḍyā'thavā tat pradhamēttu cūrṇam||14||  
 
śyāmāphalālābukapippalīnāṁ nāḍyā'thavā tat pradhamēttu cūrṇam||14||  
    
rakṣōghnatumbīkarahāṭakr̥ṣṇācūrṇaṁ sajīmūtakasaindhavaṁ vā|  
 
rakṣōghnatumbīkarahāṭakr̥ṣṇācūrṇaṁ sajīmūtakasaindhavaṁ vā|  
 +
 
snigdhē gudē tānyanulōmayanti narasya varcō'nilamūtrasaṅgam||15||  
 
snigdhē gudē tānyanulōmayanti narasya varcō'nilamūtrasaṅgam||15||  
    
tēṣāṁ vighātē tu bhiṣagvidadhyāt svabhyaktasusvinnatanōrnirūham|  
 
tēṣāṁ vighātē tu bhiṣagvidadhyāt svabhyaktasusvinnatanōrnirūham|  
 +
 
ūrdhvānulōmauṣadhamūtratailakṣārāmlavātaghnayutaṁ sutīkṣṇam||16||  
 
ūrdhvānulōmauṣadhamūtratailakṣārāmlavātaghnayutaṁ sutīkṣṇam||16||  
    
vātē'dhikē'mlaṁ lavaṇaṁ satailaṁ, kṣīrēṇa pittē tu, kaphē samūtram|  
 
vātē'dhikē'mlaṁ lavaṇaṁ satailaṁ, kṣīrēṇa pittē tu, kaphē samūtram|  
 +
 
sa mūtravarcō'nilasaṅgamāśu gudaṁ sirāśca praguṇīkarōti||17||
 
sa mūtravarcō'nilasaṅgamāśu gudaṁ sirāśca praguṇīkarōti||17||
    
taM tailashItajwaranAshanAkaM svedairyathoktaiH pravilInadoSham |  
 
taM tailashItajwaranAshanAkaM svedairyathoktaiH pravilInadoSham |  
 +
 
upAcaredvartinirUhabastisnehairvirekairanulomanAnnaiH ||11||  
 
upAcaredvartinirUhabastisnehairvirekairanulomanAnnaiH ||11||  
    
shyAmAtrivRunmAgadhikAM sadantIM gomUtrapiShTAM dashabhAgamAShAm |  
 
shyAmAtrivRunmAgadhikAM sadantIM gomUtrapiShTAM dashabhAgamAShAm |  
 +
 
sanIlikAM dvirlavaNAM guDena vartiM karA~gguShThanibhAM vidadhyAt ||12||  
 
sanIlikAM dvirlavaNAM guDena vartiM karA~gguShThanibhAM vidadhyAt ||12||  
    
piNyAkasauvarcalahi~ggubhirvA sasarShapatryUShaNayAvashUkaiH |  
 
piNyAkasauvarcalahi~ggubhirvA sasarShapatryUShaNayAvashUkaiH |  
 +
 
krimighnakampillakasha~gkhinIbhiH sudhArkajakShIraguDairyutAbhiH ||13||  
 
krimighnakampillakasha~gkhinIbhiH sudhArkajakShIraguDairyutAbhiH ||13||  
    
syAt pippalIsarShaparADhaveshmadhUmaiH sagomUtraguDaishca vartiH |  
 
syAt pippalIsarShaparADhaveshmadhUmaiH sagomUtraguDaishca vartiH |  
 +
 
shyAmAphalAlAbukapippalInAM nADyA~athavA tat pradhamettu cUrNam ||14||  
 
shyAmAphalAlAbukapippalInAM nADyA~athavA tat pradhamettu cUrNam ||14||  
    
rakShoghnatumbIkarahATakRuShNAcUrNaM sajImUtakasaindhavaM vA |  
 
rakShoghnatumbIkarahATakRuShNAcUrNaM sajImUtakasaindhavaM vA |  
 +
 
snigdhe gude tAnyanulomayanti narasya varco~anilamUtrasa~ggam ||15||  
 
snigdhe gude tAnyanulomayanti narasya varco~anilamUtrasa~ggam ||15||  
    
teShAM vighAte tu bhiShagvidadhyAt svabhyaktasusvinnatanornirUham |  
 
teShAM vighAte tu bhiShagvidadhyAt svabhyaktasusvinnatanornirUham |  
 +
 
UrdhvAnulomauShadhamUtratailakShArAmlavAtaghnayutaM sutIkShNam ||16||  
 
UrdhvAnulomauShadhamUtratailakShArAmlavAtaghnayutaM sutIkShNam ||16||  
    
vAte~adhike~amlaM lavaNaM satailaM, kShIreNa pitte tu, kaphe samUtram |  
 
vAte~adhike~amlaM lavaNaM satailaM, kShIreNa pitte tu, kaphe samUtram |  
 +
 
sa mUtravarco~anilasa~ggamAshu gudaM sirAshca praguNIkaroti ||17||
 
sa mUtravarco~anilasa~ggamAshu gudaM sirAshca praguNIkaroti ||17||
 +
</div></div>
   −
The patient should be massaged with oil prepared with drugs alleviating ''sheeta jwara'' (fever with external cold touch) and then fomented so that the adhered ''dosha'' get detached. There after the patient should be managed with suppositories (''varti''), non-unctuous enema and unctuous purgatives and diet which regulates movement of ''vata'' in downward direction. [11]
+
The patient should be massaged with oil prepared with drugs alleviating ''sheeta jwara'' (fever with external cold touch) and then fomented so that the adhered [[dosha]] get detached. There after the patient should be managed with suppositories (''varti''), non-unctuous enema and unctuous purgatives and diet which regulates movement of [[vata]] in downward direction. [11]
    
===== Anal suppository (''varti'') method of preparation and the usage =====
 
===== Anal suppository (''varti'') method of preparation and the usage =====
Line 227: Line 299:  
#Oleate the anus and through the tube, blow in the powder of ''rakshoghna'' (''sarshapa'')- Brassica nigra (L. Koch), ''tumbi''- Cucurbita lagrenaria (Linn), ''karahata''(''madanaphala'')-Randia dumetorum (lam.), ''krishna''(''pippali'')-Piper Longum (Linn), ''jeemutaka''(''devadali'')-Luffa echinata (Roxb).,and rock salt [15]
 
#Oleate the anus and through the tube, blow in the powder of ''rakshoghna'' (''sarshapa'')- Brassica nigra (L. Koch), ''tumbi''- Cucurbita lagrenaria (Linn), ''karahata''(''madanaphala'')-Randia dumetorum (lam.), ''krishna''(''pippali'')-Piper Longum (Linn), ''jeemutaka''(''devadali'')-Luffa echinata (Roxb).,and rock salt [15]
   −
If the above said therapies fail to produce the desired results the physician should advise oleation and fomentation and administer ''niruha'' type of ''basti'' (ununctuous medicated enema) using a special combination of herbal decoctions which are sharp (''tikshna'') in nature and having emetic and purgative properties alongwith, cows urine, oil, alkali, drugs with drugs having sour taste and ''vāta'' alleviating quality:  
+
If the above said therapies fail to produce the desired results the physician should advise oleation and fomentation and administer ''niruha'' type of [[basti]] (ununctuous medicated enema) using a special combination of herbal decoctions which are sharp (''tikshna'') in nature and having emetic and purgative properties alongwith, cows urine, oil, alkali, drugs with drugs having sour taste and [[vata]] alleviating quality:  
#In ''vata'' predominance: The enema should be sour, salty and oily.
+
#In [[vata]] predominance: The enema should be sour, salty and oily.
#In ''pitta'' predominance: The enema should be with milk.
+
#In [[pitta]] predominance: The enema should be with milk.
#In ''kapha'' predominance: The enema should be with urine.
+
#In [[kapha]] predominance: The enema should be with urine.
   −
Benefits of this enema: Relievs retention of urine, stool and flatus, it strengthens the anal region as well as the connected blood vessels. [16]
+
Benefits of this enema: Relieves retention of urine, stool and flatus, it strengthens the anal region as well as the connected blood vessels. [16]
    
==== Diet in ''udavarta'' ====
 
==== Diet in ''udavarta'' ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
त्रिवृत्सुधापत्रतिलादिशाकग्राम्यौदकानूपरसैर्यवान्नम्|  
 
त्रिवृत्सुधापत्रतिलादिशाकग्राम्यौदकानूपरसैर्यवान्नम्|  
 +
 
अन्यैश्चसृष्टानिलमूत्रविङ्भिरद्यात्प्रसन्नागुडसीधुपायी||१८||
 
अन्यैश्चसृष्टानिलमूत्रविङ्भिरद्यात्प्रसन्नागुडसीधुपायी||१८||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
trivr̥tsudhāpatratilādiśākagrāmyaudakānūparasairyavānnam|  
 
trivr̥tsudhāpatratilādiśākagrāmyaudakānūparasairyavānnam|  
 +
 
anyaiśca sr̥ṣṭānilamūtraviḍbhiradyāt prasannāguḍasīdhupāyī||18||  
 
anyaiśca sr̥ṣṭānilamūtraviḍbhiradyāt prasannāguḍasīdhupāyī||18||  
    
trivRutsudhApatratilAdishAkagrAmyaudakAnUparasairyavAnnam |  
 
trivRutsudhApatratilAdishAkagrAmyaudakAnUparasairyavAnnam |  
 +
 
anyaishca sRuShTAnilamUtravi~gbhiradyAt prasannAguDasIdhupAyI ||18||
 
anyaishca sRuShTAnilamUtravi~gbhiradyAt prasannAguDasIdhupAyI ||18||
 +
</div></div>
    
The patient should be kept on diet of barley-made food, which is prepared with the following vegetables:
 
The patient should be kept on diet of barley-made food, which is prepared with the following vegetables:
Line 251: Line 329:     
==== Treatment of chronic ''udavarta'' and other complications ====
 
==== Treatment of chronic ''udavarta'' and other complications ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
भूयोऽनुबन्धेतुभवेद्विरेच्योमूत्रप्रसन्नादधिमण्डशुक्तैः|  
 
भूयोऽनुबन्धेतुभवेद्विरेच्योमूत्रप्रसन्नादधिमण्डशुक्तैः|  
 +
 
स्वस्थंतुपश्चादनुवासयेत्तंरौक्ष्याद्धिसङ्गोऽनिलवर्चसोश्चेत्||१९||
 
स्वस्थंतुपश्चादनुवासयेत्तंरौक्ष्याद्धिसङ्गोऽनिलवर्चसोश्चेत्||१९||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
bhūyō'nubandhē tu bhavēdvirēcyō mūtraprasannādadhimaṇḍaśuktaiḥ|  
+
bhūyō'nubandhē tu bhavēdvirēcyō mūtraprasannādadhimaṇḍaśuktaiḥ|
 +
 
svasthaṁ tu paścādanuvāsayēttaṁ raukṣyāddhi saṅgō'nilavarcasōścēt||19||  
 
svasthaṁ tu paścādanuvāsayēttaṁ raukṣyāddhi saṅgō'nilavarcasōścēt||19||  
    
bhUyo~anubandhe tu bhavedvirecyo mUtraprasannAdadhimaNDashuktaiH |  
 
bhUyo~anubandhe tu bhavedvirecyo mUtraprasannAdadhimaNDashuktaiH |  
 +
 
svasthaM tu pashcAdanuvAsayettaM raukShyAddhi sa~ggo~anilavarcasoshcet ||19||
 
svasthaM tu pashcAdanuvAsayettaM raukShyAddhi sa~ggo~anilavarcasoshcet ||19||
 +
</div></div>
    
If the ''udavarta'' continues in spite of the above treatment, then the patient should be purgated with cow’s urine, ''prasanna'' (clear top portion of alcohol), ''dadhimanda'' (upper liquid portion of curd/ curd-scum) and ''shukta'' (vinegar).
 
If the ''udavarta'' continues in spite of the above treatment, then the patient should be purgated with cow’s urine, ''prasanna'' (clear top portion of alcohol), ''dadhimanda'' (upper liquid portion of curd/ curd-scum) and ''shukta'' (vinegar).
Line 265: Line 349:     
==== ''Churna'' preparations ====
 
==== ''Churna'' preparations ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
द्विरुत्तरंहिङ्गुवचाग्निकुष्ठंसुवर्चिकाचैवविडङ्गचूर्णम्|  
 
द्विरुत्तरंहिङ्गुवचाग्निकुष्ठंसुवर्चिकाचैवविडङ्गचूर्णम्|  
 +
 
सुखाम्बुनाऽऽनाहविसूचिकार्तिहृद्रोगगुल्मोर्ध्वसमीरणघ्नम्||२०||  
 
सुखाम्बुनाऽऽनाहविसूचिकार्तिहृद्रोगगुल्मोर्ध्वसमीरणघ्नम्||२०||  
    
वचाभयाचित्रकयावशूकान्सपिप्पलीकातिविषान्सकुष्ठान्|  
 
वचाभयाचित्रकयावशूकान्सपिप्पलीकातिविषान्सकुष्ठान्|  
 +
 
उष्णाम्बुनाऽऽनाहविमूढवातान्पीत्वाजयेदाशुरसौदनाशी||२१||  
 
उष्णाम्बुनाऽऽनाहविमूढवातान्पीत्वाजयेदाशुरसौदनाशी||२१||  
    
हिङ्गूग्रगन्धाबिडशुण्ठ्यजाजीहरीतकीपुष्करमूलकुष्ठम्|  
 
हिङ्गूग्रगन्धाबिडशुण्ठ्यजाजीहरीतकीपुष्करमूलकुष्ठम्|  
 +
 
यथोत्तरंभागविवृद्धमेतत्प्लीहोदराजीर्णविसूचिकासु||२२||
 
यथोत्तरंभागविवृद्धमेतत्प्लीहोदराजीर्णविसूचिकासु||२२||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
dviruttaraṁ hiṅgu vacāgnikuṣṭhaṁ [1] suvarcikā caiva viḍaṅgacūrṇam|  
 
dviruttaraṁ hiṅgu vacāgnikuṣṭhaṁ [1] suvarcikā caiva viḍaṅgacūrṇam|  
 +
 
sukhāmbunā''nāhavisūcikārtihr̥drōgagulmōrdhvasamīraṇaghnam ||20||  
 
sukhāmbunā''nāhavisūcikārtihr̥drōgagulmōrdhvasamīraṇaghnam ||20||  
    
vacābhayācitrakayāvaśūkān sapippalīkātiviṣān sakuṣṭhān|  
 
vacābhayācitrakayāvaśūkān sapippalīkātiviṣān sakuṣṭhān|  
 +
 
uṣṇāmbunā''nāhavimūḍhavātān pītvā jayēdāśu rasaudanāśī||21||  
 
uṣṇāmbunā''nāhavimūḍhavātān pītvā jayēdāśu rasaudanāśī||21||  
    
hiṅgūgragandhābiḍaśuṇṭhyajājīharītakīpuṣkaramūlakuṣṭham|  
 
hiṅgūgragandhābiḍaśuṇṭhyajājīharītakīpuṣkaramūlakuṣṭham|  
 +
 
yathōttaraṁ bhāgavivr̥ddhamētat plīhōdarājīrṇavisūcikāsu||22||  
 
yathōttaraṁ bhāgavivr̥ddhamētat plīhōdarājīrṇavisūcikāsu||22||  
    
dviruttaraM hi~ggu vacAgnikuShThaM [1] suvarcikA caiva viDa~ggacUrNam|  
 
dviruttaraM hi~ggu vacAgnikuShThaM [1] suvarcikA caiva viDa~ggacUrNam|  
 +
 
sukhAmbunA~a~anAhavisUcikArtihRudrogagulmordhvasamIraNaghnam ||20||  
 
sukhAmbunA~a~anAhavisUcikArtihRudrogagulmordhvasamIraNaghnam ||20||  
    
vacAbhayAcitrakayAvashUkAn sapippalIkAtiviShAn sakuShThAn|  
 
vacAbhayAcitrakayAvashUkAn sapippalIkAtiviShAn sakuShThAn|  
 +
 
uShNAmbunA~a~anAhavimUDhavAtAn pItvA jayedAshu rasaudanAshI||21||  
 
uShNAmbunA~a~anAhavimUDhavAtAn pItvA jayedAshu rasaudanAshI||21||  
    
hi~ggUgragandhAbiDashuNThyajAjIharItakIpuShkaramUlakuShTham|  
 
hi~ggUgragandhAbiDashuNThyajAjIharItakIpuShkaramUlakuShTham|  
 +
 
yathottaraM bhAgavivRuddhametat plIhodarAjIrNavisUcikAsu||22||  
 
yathottaraM bhAgavivRuddhametat plIhodarAjIrNavisUcikAsu||22||  
 +
</div></div>
    
=====''Dviruttara-hingvadi-churna'' =====
 
=====''Dviruttara-hingvadi-churna'' =====
Line 305: Line 401:  
Powder all the above together.
 
Powder all the above together.
   −
This preparation of powder should be taken with warm water, it alleviates, ''visuchika'' (diarrhea with pricking pain in abdomen), heart disease, ''gulma'' (lump like feeling in the abdomen) and ''urdhvasamirana'' (abnormal upward movement of ''vata'') [20]
+
This preparation of powder should be taken with warm water, it alleviates, ''visuchika'' (diarrhea with pricking pain in abdomen), heart disease, ''gulma'' (lump like feeling in the abdomen) and ''urdhvasamirana'' (abnormal upward movement of [[vata]]) [20]
    
===== ''Vachadi- churna'' =====
 
===== ''Vachadi- churna'' =====
   −
Powders of ''vacha, haritaki, chitraka, yavakshara, pippali, ativisha,'' and ''kushtha'' taken with hot water alleviates ''anaha'' (abdominal tympanites), ''vimoodha vata'' (confounded ''vata'').
+
Powders of ''vacha, haritaki, chitraka, yavakshara, pippali, ativisha,'' and ''kushtha'' taken with hot water alleviates ''anaha'' (abdominal tympanites), vimoodha [[vata]] (confounded [[vata]]).
    
Rice along with meat soup should be consumed while using this preparation. [21]
 
Rice along with meat soup should be consumed while using this preparation. [21]
Line 329: Line 425:     
===== ''Sthiradi Ghrita'' preparation =====
 
===== ''Sthiradi Ghrita'' preparation =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
स्थिरादिवर्गस्यपुनर्नवायाःशम्पाकपूतीककरञ्जयोश्च|  
 
स्थिरादिवर्गस्यपुनर्नवायाःशम्पाकपूतीककरञ्जयोश्च|  
 +
 
सिद्धःकषायेद्विपलांशिकानांप्रस्थोघृतात्स्यात्प्रतिरुद्धवाते||२३||
 
सिद्धःकषायेद्विपलांशिकानांप्रस्थोघृतात्स्यात्प्रतिरुद्धवाते||२३||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
sthirAdivargasya punarnavAyAH shampAkapUtIkakara~jjayoshca |  
 
sthirAdivargasya punarnavAyAH shampAkapUtIkakara~jjayoshca |  
 +
 
siddhaH kaShAye dvipalAMshikAnAM prastho ghRutAt syAt pratiruddhavAte ||23||
 
siddhaH kaShAye dvipalAMshikAnAM prastho ghRutAt syAt pratiruddhavAte ||23||
 +
</div></div>
    
Ingredients:
 
Ingredients:
Line 340: Line 441:  
Decoction prepared out of two ''pala'' (80 grams) of each drugs of ''sthiradivarga'' (''shalaparni''-Desmodium gangeticum DC, ''Prishnaparni''- Cyperus sp, ''brahati''- Solanum indicum Linn./ ''anguivi'' Lam, ''kantakari''- Garcinia morella Desr, ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn), ''punarnava''- Boerhaavia diffusa Linn, ''champaka'' (''aragvadha'')-Cassia fistula Linn and ''putikarnja''- Caesalpinia crista Linn cooked with one ''prasta'' (640 gms) of ghee.
 
Decoction prepared out of two ''pala'' (80 grams) of each drugs of ''sthiradivarga'' (''shalaparni''-Desmodium gangeticum DC, ''Prishnaparni''- Cyperus sp, ''brahati''- Solanum indicum Linn./ ''anguivi'' Lam, ''kantakari''- Garcinia morella Desr, ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn), ''punarnava''- Boerhaavia diffusa Linn, ''champaka'' (''aragvadha'')-Cassia fistula Linn and ''putikarnja''- Caesalpinia crista Linn cooked with one ''prasta'' (640 gms) of ghee.
   −
Intake of this medicated ghee cures ''pratiruddha vata'' (obstructed flatus) [23]
+
Intake of this medicated ghee cures pratiruddha vata (obstructed flatus) [23]
    
===== Condiments =====
 
===== Condiments =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
फलंचमूलंचविरेचनोक्तंहिङ्ग्वर्कमूलंदशमूलमग्र्यम्|  
 
फलंचमूलंचविरेचनोक्तंहिङ्ग्वर्कमूलंदशमूलमग्र्यम्|  
 +
 
स्नुक्चित्रकश्चैवपुनर्नवाचतुल्यानिसर्वैर्लवणानिपञ्च||२४||  
 
स्नुक्चित्रकश्चैवपुनर्नवाचतुल्यानिसर्वैर्लवणानिपञ्च||२४||  
    
स्नेहैःसमूत्रैःसहजर्जराणिशरावसन्धौविपचेत्सुलिप्ते|  
 
स्नेहैःसमूत्रैःसहजर्जराणिशरावसन्धौविपचेत्सुलिप्ते|  
 +
 
पक्वंसुपिष्टंलवणंतदन्नैःपानैस्तथाऽऽनाहरुजाघ्नमद्यात्||२५||
 
पक्वंसुपिष्टंलवणंतदन्नैःपानैस्तथाऽऽनाहरुजाघ्नमद्यात्||२५||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
phalaṁ ca mūlaṁ ca virēcanōktaṁ hiṅgvarkamūlaṁ daśamūlamagryam|  
 
phalaṁ ca mūlaṁ ca virēcanōktaṁ hiṅgvarkamūlaṁ daśamūlamagryam|  
 +
 
snuk citrakaścaiva punarnavā ca tulyāni sarvairlavaṇāni pañca||24||  
 
snuk citrakaścaiva punarnavā ca tulyāni sarvairlavaṇāni pañca||24||  
    
snēhaiḥ samūtraiḥ saha jarjarāṇi śarāvasandhau vipacēt suliptē|  
 
snēhaiḥ samūtraiḥ saha jarjarāṇi śarāvasandhau vipacēt suliptē|  
 +
 
pakvaṁ supiṣṭaṁ lavaṇaṁ tadannaiḥ pānaistathā''nāharujāghnamadyāt||25||  
 
pakvaṁ supiṣṭaṁ lavaṇaṁ tadannaiḥ pānaistathā''nāharujāghnamadyāt||25||  
    
phalaM ca mUlaM ca virecanoktaM hi~ggvarkamUlaM dashamUlamagryam |  
 
phalaM ca mUlaM ca virecanoktaM hi~ggvarkamUlaM dashamUlamagryam |  
 +
 
snuk citrakashcaiva punarnavA ca tulyAni sarvairlavaNAni pa~jca ||24||  
 
snuk citrakashcaiva punarnavA ca tulyAni sarvairlavaNAni pa~jca ||24||  
    
snehaiH samUtraiH saha jarjarANi sharAvasandhau vipacet sulipte |  
 
snehaiH samUtraiH saha jarjarANi sharAvasandhau vipacet sulipte |  
 +
 
pakvaM supiShTaM lavaNaM tadannaiH pAnaistathA~a~anAharujAghnamadyAt ||25||
 
pakvaM supiShTaM lavaNaM tadannaiH pAnaistathA~a~anAharujAghnamadyAt ||25||
 +
</div></div>
    
Fruits and roots mentioned under purgatives (Sutra.1:77-85) alongwith ''hingu''- Ferula asafetida (L), ''arka''- Calotropis Gigantea (Linn) roots, ''dashamula'' (''bilva, syonaka, gambhari, patala, ghanikarnika, salaparni, prishnaparni, brahati, kantakari, gokshura''), ''snuhi, chitraka'' and ''punarnava'' to be taken in equal quantity. To this five types of salt in equal quantity is to be added and made in to coarse powder, this mixture is further triturated with cows urine and fat and cooked within closed earthen saucer with well-closed joints with clay smeared cloth, and then placed over fire, when cooked, the salt should be powdered and there after used with food and drinks. This eliminates ''anaha'' (bloating in the upper abdomen) and pain (abdominal pain).[24-25]
 
Fruits and roots mentioned under purgatives (Sutra.1:77-85) alongwith ''hingu''- Ferula asafetida (L), ''arka''- Calotropis Gigantea (Linn) roots, ''dashamula'' (''bilva, syonaka, gambhari, patala, ghanikarnika, salaparni, prishnaparni, brahati, kantakari, gokshura''), ''snuhi, chitraka'' and ''punarnava'' to be taken in equal quantity. To this five types of salt in equal quantity is to be added and made in to coarse powder, this mixture is further triturated with cows urine and fat and cooked within closed earthen saucer with well-closed joints with clay smeared cloth, and then placed over fire, when cooked, the salt should be powdered and there after used with food and drinks. This eliminates ''anaha'' (bloating in the upper abdomen) and pain (abdominal pain).[24-25]
    
==== Diagnosis associated symptoms and treatment of ''anaha'' (bloating in upper abdomen) and use of castor oil ====
 
==== Diagnosis associated symptoms and treatment of ''anaha'' (bloating in upper abdomen) and use of castor oil ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
हृत्स्तम्भमूर्धामयगौरवाभ्यामुद्गारसङ्गेनसपीनसेन|  
 
हृत्स्तम्भमूर्धामयगौरवाभ्यामुद्गारसङ्गेनसपीनसेन|  
 +
 
आनाहमामप्रभवंजयेत्तुप्रच्छर्दनैर्लङ्घनपाचनैश्च||२६||  
 
आनाहमामप्रभवंजयेत्तुप्रच्छर्दनैर्लङ्घनपाचनैश्च||२६||  
    
(गुल्मोदरब्रध्नार्शःप्लीहोदावर्तयोनिशुक्रगदेमेदःकफसंसृष्टेमारुतरक्तेऽवगाढेच||२७||  
 
(गुल्मोदरब्रध्नार्शःप्लीहोदावर्तयोनिशुक्रगदेमेदःकफसंसृष्टेमारुतरक्तेऽवगाढेच||२७||  
   −
गृध्रसिपक्षवधादिषुविरेचनार्हेषुवातरोगेषु| वातेविबद्धमार्गेमेदःकफपित्तरक्तेन||२८||  
+
गृध्रसिपक्षवधादिषुविरेचनार्हेषुवातरोगेषु|  
   −
पयसामांसरसैर्वात्रिफलारसयूषमूत्रमदिराभिः|दोषानुबन्धयोगात्प्रशस्तमेरण्डजंतैलम्||२९||  
+
वातेविबद्धमार्गेमेदःकफपित्तरक्तेन||२८||  
   −
तद्वातनुत्स्वभावात्संयोगवशाद्विरेचनाच्चजयेत्| मेदोसृक्पित्तकफोन्मिश्रानिलरोगजित्तस्मात्||३०||  
+
पयसामांसरसैर्वात्रिफलारसयूषमूत्रमदिराभिः|
   −
बलकोष्ठव्याधिवशादापञ्चपलाभवेन्मात्रा| मृदुकोष्ठाल्पबलानांसहभोज्यंतत्प्रयोज्यंस्यत्) ||३१||  
+
दोषानुबन्धयोगात्प्रशस्तमेरण्डजंतैलम्||२९||
 +
 
 +
तद्वातनुत्स्वभावात्संयोगवशाद्विरेचनाच्चजयेत्|
 +
 
 +
मेदोसृक्पित्तकफोन्मिश्रानिलरोगजित्तस्मात्||३०||
 +
 
 +
बलकोष्ठव्याधिवशादापञ्चपलाभवेन्मात्रा|  
 +
 
 +
मृदुकोष्ठाल्पबलानांसहभोज्यंतत्प्रयोज्यंस्यत्) ||३१||  
    
इत्युदावर्तचिकित्सा|
 
इत्युदावर्तचिकित्सा|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
hr̥tstambhamūrdhāmayagauravābhyāmudgārasaṅgēna sapīnasēna|  
 
hr̥tstambhamūrdhāmayagauravābhyāmudgārasaṅgēna sapīnasēna|  
 +
 
ānāhamāmaprabhavaṁ jayēttu pracchardanairlaṅghanapācanaiśca||26||  
 
ānāhamāmaprabhavaṁ jayēttu pracchardanairlaṅghanapācanaiśca||26||  
    
(gulmōdarabradhnārśaḥplīhōdāvartayōniśukragadē |
 
(gulmōdarabradhnārśaḥplīhōdāvartayōniśukragadē |
 +
 
mēdaḥkaphasaṁsr̥ṣṭē mārutaraktē'vagāḍhē ca||27||  
 
mēdaḥkaphasaṁsr̥ṣṭē mārutaraktē'vagāḍhē ca||27||  
    
gr̥dhrasipakṣavadhādiṣu virēcanārhēṣu vātarōgēṣu|  
 
gr̥dhrasipakṣavadhādiṣu virēcanārhēṣu vātarōgēṣu|  
 +
 
vātē vibaddhamārgē mēdaḥkaphapittaraktēna||28||  
 
vātē vibaddhamārgē mēdaḥkaphapittaraktēna||28||  
    
payasā māṁsarasairvā triphalārasayūṣamūtramadirābhiḥ|  
 
payasā māṁsarasairvā triphalārasayūṣamūtramadirābhiḥ|  
 +
 
dōṣānubandhayōgāt praśastamēraṇḍajaṁ tailam||29||  
 
dōṣānubandhayōgāt praśastamēraṇḍajaṁ tailam||29||  
    
tadvātanutsvabhāvāt saṁyōgavaśādvirēcanācca jayēt|  
 
tadvātanutsvabhāvāt saṁyōgavaśādvirēcanācca jayēt|  
 +
 
mēdōsr̥kpittakaphōnmiśrānilarōgajittasmāt||30||  
 
mēdōsr̥kpittakaphōnmiśrānilarōgajittasmāt||30||  
   Line 399: Line 525:     
hRutstambhamUrdhAmayagauravAbhyAmudgArasa~ggena sapInasena |  
 
hRutstambhamUrdhAmayagauravAbhyAmudgArasa~ggena sapInasena |  
 +
 
AnAhamAmaprabhavaM jayettu pracchardanairla~gghanapAcanaishca ||26||  
 
AnAhamAmaprabhavaM jayettu pracchardanairla~gghanapAcanaishca ||26||  
    
(gulmodarabradhnArshaHplIhodAvartayonishukragade  |
 
(gulmodarabradhnArshaHplIhodAvartayonishukragade  |
 +
 
medaHkaphasaMsRuShTe mArutarakte~avagADhe ca ||27||  
 
medaHkaphasaMsRuShTe mArutarakte~avagADhe ca ||27||  
    
gRudhrasipakShavadhAdiShu virecanArheShu vAtarogeShu |  
 
gRudhrasipakShavadhAdiShu virecanArheShu vAtarogeShu |  
 +
 
vAte vibaddhamArge medaHkaphapittaraktena ||28||  
 
vAte vibaddhamArge medaHkaphapittaraktena ||28||  
    
payasA mAMsarasairvA triphalArasayUShamUtramadirAbhiH |  
 
payasA mAMsarasairvA triphalArasayUShamUtramadirAbhiH |  
 +
 
doShAnubandhayogAt prashastameraNDajaM tailam ||29||  
 
doShAnubandhayogAt prashastameraNDajaM tailam ||29||  
    
tadvAtanutsvabhAvAt saMyogavashAdvirecanAcca jayet |  
 
tadvAtanutsvabhAvAt saMyogavashAdvirecanAcca jayet |  
 +
 
medosRukpittakaphonmishrAnilarogajittasmAt ||30||  
 
medosRukpittakaphonmishrAnilarogajittasmAt ||30||  
    
balakoShThavyAdhivashAdApa~jcapalA bhavenmAtrA |  
 
balakoShThavyAdhivashAdApa~jcapalA bhavenmAtrA |  
 +
 
mRudukoShThAlpabalAnAM saha bhojyaM tatprayojyaM syat) ||31||
 
mRudukoShThAlpabalAnAM saha bhojyaM tatprayojyaM syat) ||31||
 
   
 
   
 
ityudAvartacikitsA |
 
ityudAvartacikitsA |
 +
</div></div>
   −
''Anaha'' (bloating in upper abdomen) as caused by ''ama'' (improperly digested food/product of improper digestion), associated with stiffness in cardiac region, diseases of head and heaviness, retention of belching, common cold should be treated with emesis therapy, ''langhana'' (fasting therapy) and ''pachana'' (carminatives). [26]
+
''Anaha'' (bloating in upper abdomen) as caused by ''ama'' (improperly digested food/product of improper digestion), associated with stiffness in cardiac region, diseases of head and heaviness, retention of belching, common cold should be treated with emesis therapy, [[langhana]] (fasting therapy) and [[pachana]] (carminatives). [26]
   −
(If the ''vata'' is obstructed by fat, ''kapha, pitta'' or ''rakta'' (vitiated blood) in the disease like ''gulma'' (lump like feeling in abdomen), ''udara'' (abdominal diseases includes ascites), ''bradhna'' (inguinal swelling), piles, splenic enlargement, ''udavarta'' (abnormal upward movement of ''vata''), ''yoni-roga'' (gynecological diseases), seminal disorders, disorders of fat by the vitiation of ''kapha'', deep-seated ''vatarakta'' (gout), sciatica, hemiplegia etc and in such ''vatika'' disorders wherein purgation therapy is recommended for cure, Castor oil is an excellent remedy, which should be added with other such ingredients which pacifies aggravated ''vata'' and administered along with milk, meat soup, juice or ''triphala'' decoction, vegetable soup, cows urine, alcoholic drink etc.
+
(If the [[vata]] is obstructed by fat, [[kapha]], [[pitta]] or [[rakta]] (vitiated blood) in the disease like ''gulma'' (lump like feeling in abdomen), ''udara'' (abdominal diseases includes ascites), ''bradhna'' (inguinal swelling), piles, splenic enlargement, ''udavarta'' (abnormal upward movement of [[vata]]), ''yoni-roga'' (gynecological diseases), seminal disorders, disorders of fat by the vitiation of [[kapha]], deep-seated ''vatarakta'' (gout), sciatica, hemiplegia etc and in such ''vatika'' disorders wherein purgation therapy is recommended for cure, Castor oil is an excellent remedy, which should be added with other such ingredients which pacifies aggravated [[vata]] and administered along with milk, meat soup, juice or ''triphala'' decoction, vegetable soup, cows urine, alcoholic drink etc.
   −
Due to its ''vata'' pacifying nature, due to addition of other drugs, and because of its purgative effects, it cures ''vatika'' disorders associated with vitiated fat, blood, ''pitta'' and ''kapha''. [29-30]
+
Due to its [[vata]] pacifying nature, due to addition of other drugs, and because of its purgative effects, it cures ''vatika'' disorders associated with vitiated fat, blood, [[pitta]] and [[kapha]]. [29-30]
    
Castor oil should be administered up to the dose of five ''pala'' depending on the strength of the person, nature of disease, and the ''koshta''. If the person is weak and is of ''mridu kosta'' (laxed bowel) then, castor oil should be given along with food. [31]
 
Castor oil should be administered up to the dose of five ''pala'' depending on the strength of the person, nature of disease, and the ''koshta''. If the person is weak and is of ''mridu kosta'' (laxed bowel) then, castor oil should be given along with food. [31]
Line 428: Line 561:  
Thus ends the treatment of ''udavarta''[26-31]
 
Thus ends the treatment of ''udavarta''[26-31]
   −
==== Etiology, types, pathogenesis, signs and symptoms of ''mutrakrchchra'' (dysuria) ====
+
==== Etiology, types, pathogenesis, signs and symptoms of ''mutrakrichchra'' (dysuria) ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
व्यायामतीक्ष्णौषधरूक्षमद्यप्रसङ्गनित्यद्रुतपृष्ठयानात्|  
 
व्यायामतीक्ष्णौषधरूक्षमद्यप्रसङ्गनित्यद्रुतपृष्ठयानात्|  
 +
 
आनूपमत्स्याध्यशनादजीर्णात्स्युर्मूत्रकृच्छ्राणिनृणामिहाष्टौ||३२||  
 
आनूपमत्स्याध्यशनादजीर्णात्स्युर्मूत्रकृच्छ्राणिनृणामिहाष्टौ||३२||  
    
पृथङ्मलाःस्वैःकुपितानिदानैःसर्वेऽथवाकोपमुपेत्यबस्तौ|  
 
पृथङ्मलाःस्वैःकुपितानिदानैःसर्वेऽथवाकोपमुपेत्यबस्तौ|  
 +
 
मूत्रस्यमार्गंपरिपीडयन्तियदातदामूत्रयतीहकृच्छ्रात्||३३||  
 
मूत्रस्यमार्गंपरिपीडयन्तियदातदामूत्रयतीहकृच्छ्रात्||३३||  
    
तीव्रारुजोवङ्क्षणबस्तिमेढ्रेस्वल्पंमुहुर्मूत्रयतीहवातात्|  
 
तीव्रारुजोवङ्क्षणबस्तिमेढ्रेस्वल्पंमुहुर्मूत्रयतीहवातात्|  
 +
 
पीतंसरक्तंसरुजंसदाहंकृच्छ्रान्मुहुर्मूत्रयतीहपित्तात्||३४||  
 
पीतंसरक्तंसरुजंसदाहंकृच्छ्रान्मुहुर्मूत्रयतीहपित्तात्||३४||  
    
बस्तेःसलिङ्गस्यगुरुत्वशोथौमूत्रंसपिच्छंकफमूत्रकृच्छ्रे|  
 
बस्तेःसलिङ्गस्यगुरुत्वशोथौमूत्रंसपिच्छंकफमूत्रकृच्छ्रे|  
 +
 
सर्वाणिरूपाणितुसन्निपाताद्भवन्तितत्कृच्छ्रतमंहिकृच्छ्रम्||३५||
 
सर्वाणिरूपाणितुसन्निपाताद्भवन्तितत्कृच्छ्रतमंहिकृच्छ्रम्||३५||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
vyāyāmatīkṣṇauṣadharūkṣamadyaprasaṅganityadrutapr̥ṣṭhayānāt|  
 
vyāyāmatīkṣṇauṣadharūkṣamadyaprasaṅganityadrutapr̥ṣṭhayānāt|  
 +
 
ānūpamatsyādhyaśanādajīrṇāt syurmūtrakr̥cchrāṇi nr̥ṇāmihāṣṭau||32||  
 
ānūpamatsyādhyaśanādajīrṇāt syurmūtrakr̥cchrāṇi nr̥ṇāmihāṣṭau||32||  
    
pr̥thaṅmalāḥ svaiḥ kupitā nidānaiḥ sarvē'thavā kōpamupētya bastau|  
 
pr̥thaṅmalāḥ svaiḥ kupitā nidānaiḥ sarvē'thavā kōpamupētya bastau|  
 +
 
mūtrasya mārgaṁ paripīḍayanti yadā tadā mūtrayatīha kr̥cchrāt||33||  
 
mūtrasya mārgaṁ paripīḍayanti yadā tadā mūtrayatīha kr̥cchrāt||33||  
    
tīvrā rujō vaṅkṣaṇabastimēḍhrē svalpaṁ muhurmūtrayatīha vātāt|  
 
tīvrā rujō vaṅkṣaṇabastimēḍhrē svalpaṁ muhurmūtrayatīha vātāt|  
 +
 
pītaṁ saraktaṁ sarujaṁ sadāhaṁ kr̥cchrānmuhurmūtrayatīha pittāt||34||  
 
pītaṁ saraktaṁ sarujaṁ sadāhaṁ kr̥cchrānmuhurmūtrayatīha pittāt||34||  
    
bastēḥ saliṅgasya gurutvaśōthau mūtraṁ sapicchaṁ kaphamūtrakr̥cchrē|  
 
bastēḥ saliṅgasya gurutvaśōthau mūtraṁ sapicchaṁ kaphamūtrakr̥cchrē|  
 +
 
sarvāṇi rūpāṇi tu sannipātādbhavanti tat kr̥cchratamaṁ hi kr̥cchram||35||  
 
sarvāṇi rūpāṇi tu sannipātādbhavanti tat kr̥cchratamaṁ hi kr̥cchram||35||  
    
vyAyAmatIkShNauShadharUkShamadyaprasa~gganityadrutapRuShThayAnAt |  
 
vyAyAmatIkShNauShadharUkShamadyaprasa~gganityadrutapRuShThayAnAt |  
 +
 
AnUpamatsyAdhyashanAdajIrNAt syurmUtrakRucchrANi nRuNAmihAShTau ||32||  
 
AnUpamatsyAdhyashanAdajIrNAt syurmUtrakRucchrANi nRuNAmihAShTau ||32||  
    
pRutha~gmalAH svaiH kupitA nidAnaiH sarve~athavA kopamupetya bastau |  
 
pRutha~gmalAH svaiH kupitA nidAnaiH sarve~athavA kopamupetya bastau |  
 +
 
mUtrasya mArgaM paripIDayanti yadA tadA mUtrayatIha kRucchrAt ||33||  
 
mUtrasya mArgaM paripIDayanti yadA tadA mUtrayatIha kRucchrAt ||33||  
    
tIvrA rujo va~gkShaNabastimeDhre svalpaM muhurmUtrayatIha vAtAt |  
 
tIvrA rujo va~gkShaNabastimeDhre svalpaM muhurmUtrayatIha vAtAt |  
 +
 
pItaM saraktaM sarujaM sadAhaM kRucchrAnmuhurmUtrayatIha pittAt ||34||  
 
pItaM saraktaM sarujaM sadAhaM kRucchrAnmuhurmUtrayatIha pittAt ||34||  
    
basteH sali~ggasya gurutvashothau mUtraM sapicchaM kaphamUtrakRucchre |  
 
basteH sali~ggasya gurutvashothau mUtraM sapicchaM kaphamUtrakRucchre |  
 +
 
sarvANi rUpANi tu sannipAtAdbhavanti tat kRucchratamaM hi kRucchram ||35||
 
sarvANi rUpANi tu sannipAtAdbhavanti tat kRucchratamaM hi kRucchram ||35||
 +
</div></div>
    
===== Etiology of dysuria =====
 
===== Etiology of dysuria =====
Line 474: Line 622:  
''Dosha'' aggravated separately or all together when being provoked by their vitiating factors which get located in kidney or urinary bladder and distress the urinary passage, leads to ''mutrakricchra''(dysuria).[33]
 
''Dosha'' aggravated separately or all together when being provoked by their vitiating factors which get located in kidney or urinary bladder and distress the urinary passage, leads to ''mutrakricchra''(dysuria).[33]
   −
====== Signs of ''vataja'' dysuria ======
+
====== Signs of [[vata]]ja dysuria ======
    
Severe pain in groins, urinary bladder and genitals and the patient frequently passes urine in small quantity.
 
Severe pain in groins, urinary bladder and genitals and the patient frequently passes urine in small quantity.
   −
====== Signs of ''pittaja'' dysuria ======  
+
====== Signs of [[pitta]]ja dysuria ======  
    
The patient passes yellow or bloody urine with pain and burning sensation frequently and with difficulty. [34]
 
The patient passes yellow or bloody urine with pain and burning sensation frequently and with difficulty. [34]
   −
====== Signs of ''kaphaja'' dysuria ======  
+
====== Signs of [[kapha]]ja dysuria ======  
    
Heaviness and oedema in urinary bladder and phallus and the urine is associated with slimy materials.
 
Heaviness and oedema in urinary bladder and phallus and the urine is associated with slimy materials.
Line 488: Line 636:  
====== Signs of ''sannipata'' dysuria ======  
 
====== Signs of ''sannipata'' dysuria ======  
   −
All the signs and symptoms described above are manifested as all the ''dosha'' are aggravated which is the cause for ''sannipatika'' type of dysuria which is most difficult type of dysuria for cure. [35]
+
All the signs and symptoms described above are manifested as all the [[dosha]] are aggravated which is the cause for ''sannipatika'' type of dysuria which is most difficult type of dysuria for cure. [35]
    
==== Dysuria caused by ''ashmari'' (urinary calculus) ====
 
==== Dysuria caused by ''ashmari'' (urinary calculus) ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
विशोषयेद्बस्तिगतंसशुक्रंमूत्रंसपित्तंपवनःकफंवा|  
 
विशोषयेद्बस्तिगतंसशुक्रंमूत्रंसपित्तंपवनःकफंवा|  
 +
 
यदातदाऽश्मर्युपजायतेतुक्रमेणपित्तेष्विवरोचनागोः||३६||
 
यदातदाऽश्मर्युपजायतेतुक्रमेणपित्तेष्विवरोचनागोः||३६||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
viśōṣayēdbastigataṁ saśukraṁ mūtraṁ sapittaṁ pavanaḥ kaphaṁ vā|  
 
viśōṣayēdbastigataṁ saśukraṁ mūtraṁ sapittaṁ pavanaḥ kaphaṁ vā|  
 +
 
yadā tadā'śmaryupajāyatē tu kramēṇa pittēṣviva rōcanā gōḥ||36||  
 
yadā tadā'śmaryupajāyatē tu kramēṇa pittēṣviva rōcanā gōḥ||36||  
    
vishoShayedbastigataM sashukraM mUtraM sapittaM pavanaH kaphaM vA |  
 
vishoShayedbastigataM sashukraM mUtraM sapittaM pavanaH kaphaM vA |  
 +
 
yadA tadA~ashmaryupajAyate tu krameNa pitteShviva rocanA goH ||36||
 
yadA tadA~ashmaryupajAyate tu krameNa pitteShviva rocanA goH ||36||
 +
</div></div>
    
===== Pathogenesis =====
 
===== Pathogenesis =====
   −
When the aggravated ''vata'' dries up semen and urine along with ''pitta'' and ''kapha'' which is located in urinary bladder the calculus is formed gradually like gallstone in cow. [36]
+
When the aggravated [[vata]] dries up semen and urine along with [[pitta]] and [[kapha]] which is located in urinary bladder the calculus is formed gradually like gallstone in cow. [36]
    
==== Signs and symptoms of urinary calculus ====
 
==== Signs and symptoms of urinary calculus ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
कदम्बपुष्पाकृतिरश्मतुल्याश्लक्ष्णात्रिपुट्यप्यथवाऽपिमृद्वी|  
 
कदम्बपुष्पाकृतिरश्मतुल्याश्लक्ष्णात्रिपुट्यप्यथवाऽपिमृद्वी|  
 +
 
मूत्रस्यचेन्मार्गमुपैतिरुद्ध्वामूत्रंरुजंतस्यकरोतिबस्तौ||३७||  
 
मूत्रस्यचेन्मार्गमुपैतिरुद्ध्वामूत्रंरुजंतस्यकरोतिबस्तौ||३७||  
    
ससेवनीमेहनबस्तिशूलंविशीर्णधारंचकरोतिमूत्रम्|  
 
ससेवनीमेहनबस्तिशूलंविशीर्णधारंचकरोतिमूत्रम्|  
 +
 
मृद्नातिमेढ्रंसतुवेदनार्तोमुहुःशकृन्मुञ्चतिमेहतेच||३८||  
 
मृद्नातिमेढ्रंसतुवेदनार्तोमुहुःशकृन्मुञ्चतिमेहतेच||३८||  
    
क्षोभात्क्षतेमूत्रयतीहसासृक्तस्याःसुखंमेहतिचव्यपायात्|३९|
 
क्षोभात्क्षतेमूत्रयतीहसासृक्तस्याःसुखंमेहतिचव्यपायात्|३९|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
kadambapuṣpākr̥tiraśmatulyā ślakṣṇā tripuṭyapyathavā'pi mr̥dvī|  
 
kadambapuṣpākr̥tiraśmatulyā ślakṣṇā tripuṭyapyathavā'pi mr̥dvī|  
 +
 
mūtrasya cēnmārgamupaiti ruddhvā mūtraṁ rujaṁ tasya karōti bastau||37||  
 
mūtrasya cēnmārgamupaiti ruddhvā mūtraṁ rujaṁ tasya karōti bastau||37||  
    
sasēvanīmēhanabastiśūlaṁ viśīrṇadhāraṁ ca karōti mūtram|  
 
sasēvanīmēhanabastiśūlaṁ viśīrṇadhāraṁ ca karōti mūtram|  
 +
 
mr̥dnāti mēḍhraṁ sa tu vēdanārtō muhuḥ śakr̥nmuñcati mēhatē ca||38||  
 
mr̥dnāti mēḍhraṁ sa tu vēdanārtō muhuḥ śakr̥nmuñcati mēhatē ca||38||  
   Line 524: Line 684:     
kadambapuShpAkRutirashmatulyA shlakShNA tripuTyapyathavA~api mRudvI |  
 
kadambapuShpAkRutirashmatulyA shlakShNA tripuTyapyathavA~api mRudvI |  
 +
 
mUtrasya cenmArgamupaiti ruddhvA mUtraM rujaM tasya karoti bastau ||37||  
 
mUtrasya cenmArgamupaiti ruddhvA mUtraM rujaM tasya karoti bastau ||37||  
    
sasevanImehanabastishUlaM vishIrNadhAraM ca karoti mUtram |  
 
sasevanImehanabastishUlaM vishIrNadhAraM ca karoti mUtram |  
 +
 
mRudnAti meDhraM sa tu vedanArto muhuH shakRunmu~jcati mehate ca ||38||  
 
mRudnAti meDhraM sa tu vedanArto muhuH shakRunmu~jcati mehate ca ||38||  
    
kShobhAt kShate mUtrayatIha sAsRuk tasyAH sukhaM mehati ca vyapAyAt |39|
 
kShobhAt kShate mUtrayatIha sAsRuk tasyAH sukhaM mehati ca vyapAyAt |39|
 +
</div></div>
    
When the calculus resembles ''kadamba'' flower, stony, smooth, prismatic (having three layers) or soft and when it comes in the urinary passage, it obstructs the flow of urine and results in pain in urinary bladder and perineum-sevani (suture below the pudendum and between two testicles), phallus and hypogastric region (region over urinary bladder). Urine is passed in divided streams and because of pain; the patient squeezes the phallus and frequently voids stool and urine. [35-38]
 
When the calculus resembles ''kadamba'' flower, stony, smooth, prismatic (having three layers) or soft and when it comes in the urinary passage, it obstructs the flow of urine and results in pain in urinary bladder and perineum-sevani (suture below the pudendum and between two testicles), phallus and hypogastric region (region over urinary bladder). Urine is passed in divided streams and because of pain; the patient squeezes the phallus and frequently voids stool and urine. [35-38]
Line 535: Line 698:  
If the passage or bladder is injured by calculus, then the urine is passed with blood (hematuria). When calculus shifts from the passage, the patient passes urine with ease. [39]
 
If the passage or bladder is injured by calculus, then the urine is passed with blood (hematuria). When calculus shifts from the passage, the patient passes urine with ease. [39]
   −
==== Dysuria caused by ''sarkara'' (graveluria)/semen ====
+
==== Dysuria caused by ''sharkara'' (graveluria)/semen ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
एषाऽश्मरीमारुतभिन्नमूर्तिःस्याच्छर्करामूत्रपथात्क्षरन्ती||३९||  
 
एषाऽश्मरीमारुतभिन्नमूर्तिःस्याच्छर्करामूत्रपथात्क्षरन्ती||३९||  
    
(रेतोऽभिघाताभिहतस्यपुंसःप्रवर्ततेयस्यतुमूत्रकृच्छ्रम्|  
 
(रेतोऽभिघाताभिहतस्यपुंसःप्रवर्ततेयस्यतुमूत्रकृच्छ्रम्|  
 +
 
स्याद्वेदनावङ्क्षणबस्तिमेढ्रेतस्यातिशूलंवृषणातिवृत्ते||४०||  
 
स्याद्वेदनावङ्क्षणबस्तिमेढ्रेतस्यातिशूलंवृषणातिवृत्ते||४०||  
    
शुक्रेणसंरुद्धगतिप्रवाहोमूत्रंसकृच्छ्रेणविमुञ्चतीह|  
 
शुक्रेणसंरुद्धगतिप्रवाहोमूत्रंसकृच्छ्रेणविमुञ्चतीह|  
 +
 
तमण्डयोःस्तब्धमितिब्रुवन्तिरेतोऽभिघातात्प्रवदन्तिकृच्छ्रम्||४१||
 
तमण्डयोःस्तब्धमितिब्रुवन्तिरेतोऽभिघातात्प्रवदन्तिकृच्छ्रम्||४१||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
ēṣā'śmarī mārutabhinnamūrtiḥ syāccharkarā mūtrapathāt kṣarantī||39||  
 
ēṣā'śmarī mārutabhinnamūrtiḥ syāccharkarā mūtrapathāt kṣarantī||39||  
    
(rētō'bhighātābhihatasya puṁsaḥ pravartatē yasya tu mūtrakr̥cchram|  
 
(rētō'bhighātābhihatasya puṁsaḥ pravartatē yasya tu mūtrakr̥cchram|  
 +
 
syādvēdanā vaṅkṣaṇabastimēḍhrē tasyātiśūlaṁ vr̥ṣaṇātivr̥ttē||40||  
 
syādvēdanā vaṅkṣaṇabastimēḍhrē tasyātiśūlaṁ vr̥ṣaṇātivr̥ttē||40||  
    
śukrēṇa saṁruddhagatipravāhō mūtraṁ sa kr̥cchrēṇa vimuñcatīha|  
 
śukrēṇa saṁruddhagatipravāhō mūtraṁ sa kr̥cchrēṇa vimuñcatīha|  
 +
 
tamaṇḍayōḥ stabdhamiti bruvanti rētō'bhighātāt pravadanti kr̥cchram ||41||  
 
tamaṇḍayōḥ stabdhamiti bruvanti rētō'bhighātāt pravadanti kr̥cchram ||41||  
   Line 556: Line 725:     
(reto~abhighAtAbhihatasya puMsaH pravartate yasya tu mUtrakRucchram |  
 
(reto~abhighAtAbhihatasya puMsaH pravartate yasya tu mUtrakRucchram |  
 +
 
syAdvedanA va~gkShaNabastimeDhre tasyAtishUlaM vRuShaNAtivRutte ||40||  
 
syAdvedanA va~gkShaNabastimeDhre tasyAtishUlaM vRuShaNAtivRutte ||40||  
    
shukreNa saMruddhagatipravAho mUtraM sa kRucchreNa vimu~jcatIha |  
 
shukreNa saMruddhagatipravAho mUtraM sa kRucchreNa vimu~jcatIha |  
 +
 
tamaNDayoH stabdhamiti bruvanti reto~abhighAtAt pravadanti kRucchram||41||
 
tamaNDayoH stabdhamiti bruvanti reto~abhighAtAt pravadanti kRucchram||41||
 +
</div></div>
   −
===== Dysuria caused by ''sarkara'' (graveluria) =====
+
When the calculus is broken into smaller particles due to [[vata]] aggravation, then such particles which comes out of the urinary passage along with urine is called as ''sharkara''.[39]
 
  −
When the calculus is broken into smaller particles due to ''vata'' aggravation, then such particles which comes out of the urinary passage along with urine is called as ''sarkara''.[39]
      
===== Blocked discharge of semen/dysuria caused by semen =====
 
===== Blocked discharge of semen/dysuria caused by semen =====
Line 572: Line 742:     
==== Dysuria caused by vitiated semen ====
 
==== Dysuria caused by vitiated semen ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
शुक्रंमलाश्चैवपृथक्पृथग्वामूत्राशयस्थाःप्रतिवारयन्ति|  
 
शुक्रंमलाश्चैवपृथक्पृथग्वामूत्राशयस्थाःप्रतिवारयन्ति|  
 +
 
तद्व्याहतंमेहनबस्तिशूलंमूत्रंसशुक्रंकुरुतेविबद्धम्||४२||  
 
तद्व्याहतंमेहनबस्तिशूलंमूत्रंसशुक्रंकुरुतेविबद्धम्||४२||  
    
स्तब्धश्चशूनोभृशवेदनश्चतुद्येतबस्तिर्वृषणौचतस्य|४३|
 
स्तब्धश्चशूनोभृशवेदनश्चतुद्येतबस्तिर्वृषणौचतस्य|४३|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
śukraṁ malāścaiva pr̥thak pr̥thagvā mūtrāśayasthāḥ prativārayanti|  
 
śukraṁ malāścaiva pr̥thak pr̥thagvā mūtrāśayasthāḥ prativārayanti|  
 +
 
tadvyāhataṁ mēhanabastiśūlaṁ mūtraṁ saśukraṁ kurutē vibaddham||42||  
 
tadvyāhataṁ mēhanabastiśūlaṁ mūtraṁ saśukraṁ kurutē vibaddham||42||  
   Line 584: Line 758:     
shukraM malAshcaiva pRuthak pRuthagvA mUtrAshayasthAH prativArayanti |  
 
shukraM malAshcaiva pRuthak pRuthagvA mUtrAshayasthAH prativArayanti |  
 +
 
tadvyAhataM mehanabastishUlaM mUtraM sashukraM kurute vibaddham ||42||  
 
tadvyAhataM mehanabastishUlaM mUtraM sashukraM kurute vibaddham ||42||  
    
stabdhashca shUno bhRushavedanashca tudyeta bastirvRuShaNau ca tasya |43|
 
stabdhashca shUno bhRushavedanashca tudyeta bastirvRuShaNau ca tasya |43|
 +
</div></div>
    
''Mala'' (aggravated ''tridosha'') located in the urinary bladder obstructs the flow of semen individually because of this seminal obstruction there is pain in the phallus and urinary bladder along with obstruction to the voiding of urine and ejaculation of semen which leads to stiffness, swelling, excessive pain and pricking pain in the  urinary bladder and testicles. [42-43]
 
''Mala'' (aggravated ''tridosha'') located in the urinary bladder obstructs the flow of semen individually because of this seminal obstruction there is pain in the phallus and urinary bladder along with obstruction to the voiding of urine and ejaculation of semen which leads to stiffness, swelling, excessive pain and pricking pain in the  urinary bladder and testicles. [42-43]
    
==== Dysuria caused by ''kshata''(trauma) ====
 
==== Dysuria caused by ''kshata''(trauma) ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
क्षताभिघातात्क्षतजंक्षयाद्वाप्रकोपितंबस्तिगतंविबद्धम्||४३||  
 
क्षताभिघातात्क्षतजंक्षयाद्वाप्रकोपितंबस्तिगतंविबद्धम्||४३||  
    
तीव्रार्तिमूत्रेणसहाश्मरीत्वमायातितस्मिन्नतिसञ्चितेच|  
 
तीव्रार्तिमूत्रेणसहाश्मरीत्वमायातितस्मिन्नतिसञ्चितेच|  
 +
 
आध्माततांविन्दतिगौरवंचबस्तेर्लघुत्वंचविनिःसृतेऽस्मिन्||४४||
 
आध्माततांविन्दतिगौरवंचबस्तेर्लघुत्वंचविनिःसृतेऽस्मिन्||४४||
 
   
 
   
Line 600: Line 778:     
अभ्यञ्जनस्नेहनिरूहबस्तिस्नेहोपनाहोत्तरबस्तिसेकान्|
 
अभ्यञ्जनस्नेहनिरूहबस्तिस्नेहोपनाहोत्तरबस्तिसेकान्|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
kṣatābhighātāt kṣatajaṁ kṣayādvā prakōpitaṁ bastigataṁ vibaddham||43||  
 
kṣatābhighātāt kṣatajaṁ kṣayādvā prakōpitaṁ bastigataṁ vibaddham||43||  
    
tīvrārti mūtrēṇa sahāśmarītvamāyāti tasminnatisañcitē ca|  
 
tīvrārti mūtrēṇa sahāśmarītvamāyāti tasminnatisañcitē ca|  
 +
 
ādhmātatāṁ vindati gauravaṁ ca bastērlaghutvaṁ ca viniḥsr̥tē'smin||44||
 
ādhmātatāṁ vindati gauravaṁ ca bastērlaghutvaṁ ca viniḥsr̥tē'smin||44||
   Line 609: Line 789:     
tIvrArti mUtreNa sahAshmarItvamAyAti tasminnatisa~jcite ca |  
 
tIvrArti mUtreNa sahAshmarItvamAyAti tasminnatisa~jcite ca |  
 +
 
AdhmAtatAM vindati gauravaM ca basterlaghutvaM ca viniHsRute~asmin ||44||  
 
AdhmAtatAM vindati gauravaM ca basterlaghutvaM ca viniHsRute~asmin ||44||  
   Line 614: Line 795:     
abhya~jjanasnehanirUhabastisnehopanAhottarabastisekAn |
 
abhya~jjanasnehanirUhabastisnehopanAhottarabastisekAn |
 +
</div></div>
    
If the vitiated blood due to ''kshata'' (trauma) or ''kshaya'' (emaciation caused by excessive discharge of semen) when accumulated in urinary bladder, it causes obstruction and severe pain in the bladder. Vitiated blood when associate with urine forms the calculus, which causes the distention of abdomen and heaviness in the region of urinary bladder however the patient feels lightness when the calculus passes out. Thus, ends the diagnosis of dysuria (''mootra krucchrara''). [43-44]
 
If the vitiated blood due to ''kshata'' (trauma) or ''kshaya'' (emaciation caused by excessive discharge of semen) when accumulated in urinary bladder, it causes obstruction and severe pain in the bladder. Vitiated blood when associate with urine forms the calculus, which causes the distention of abdomen and heaviness in the region of urinary bladder however the patient feels lightness when the calculus passes out. Thus, ends the diagnosis of dysuria (''mootra krucchrara''). [43-44]
   −
==== Treatment of ''vatika'' dsyuria ====
+
==== Treatment of [[vata]]ja dsyuria ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
स्थिरादिभिर्वातहरैश्चसिद्धान्दद्याद्रसांश्चानिलमूत्रकृच्छ्रे||४५||  
 
स्थिरादिभिर्वातहरैश्चसिद्धान्दद्याद्रसांश्चानिलमूत्रकृच्छ्रे||४५||  
    
पुनर्नवैरण्डशतावरीभिःपत्तूरवृश्चीरबलाश्मभिद्भिः|  
 
पुनर्नवैरण्डशतावरीभिःपत्तूरवृश्चीरबलाश्मभिद्भिः|  
 +
 
द्विपञ्चमूलेनकुलत्थकोलयवैश्चतोयोत्क्वथितेकषाये||४६||  
 
द्विपञ्चमूलेनकुलत्थकोलयवैश्चतोयोत्क्वथितेकषाये||४६||  
    
तैलंवराहर्क्षवसाघृतंचतैरेवकल्कैर्लवणैश्चसाध्यम्|  
 
तैलंवराहर्क्षवसाघृतंचतैरेवकल्कैर्लवणैश्चसाध्यम्|  
 +
 
तन्मात्रयाऽऽशुप्रतिहन्तिपीतंशूलान्वितंमारुतमूत्रकृच्छ्रम्||४७||  
 
तन्मात्रयाऽऽशुप्रतिहन्तिपीतंशूलान्वितंमारुतमूत्रकृच्छ्रम्||४७||  
    
एतानिचान्यानिवरौषधानिपिष्टानिशस्तान्यपिचोपनाहे|  
 
एतानिचान्यानिवरौषधानिपिष्टानिशस्तान्यपिचोपनाहे|  
 +
 
स्युर्लाभतस्तैलफलानिचैवस्नेहाम्लयुक्तानिसुखोष्णवन्ति||४८||
 
स्युर्लाभतस्तैलफलानिचैवस्नेहाम्लयुक्तानिसुखोष्णवन्ति||४८||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
sthirādibhirvātaharaiśca siddhān dadyādrasāṁścānilamūtrakr̥cchrē||45||  
 
sthirādibhirvātaharaiśca siddhān dadyādrasāṁścānilamūtrakr̥cchrē||45||  
    
punarnavairaṇḍaśatāvarībhiḥ pattūravr̥ścīrabalāśmabhidbhiḥ|  
 
punarnavairaṇḍaśatāvarībhiḥ pattūravr̥ścīrabalāśmabhidbhiḥ|  
 +
 
dvipañcamūlēna kulatthakōlayavaiśca tōyōtkvathitē kaṣāyē||46||  
 
dvipañcamūlēna kulatthakōlayavaiśca tōyōtkvathitē kaṣāyē||46||  
    
tailaṁ varāharkṣavasā ghr̥taṁ ca tairēva kalkairlavaṇaiśca sādhyam|  
 
tailaṁ varāharkṣavasā ghr̥taṁ ca tairēva kalkairlavaṇaiśca sādhyam|  
 +
 
tanmātrayā''śu pratihanti pītaṁ śūlānvitaṁ mārutamūtrakr̥cchram||47||  
 
tanmātrayā''śu pratihanti pītaṁ śūlānvitaṁ mārutamūtrakr̥cchram||47||  
    
ētāni cānyāni varauṣadhāni piṣṭāni śastānyapi cōpanāhē|  
 
ētāni cānyāni varauṣadhāni piṣṭāni śastānyapi cōpanāhē|  
 +
 
syurlābhatastailaphalāni caiva snēhāmlayuktāni sukhōṣṇavanti||48||  
 
syurlābhatastailaphalāni caiva snēhāmlayuktāni sukhōṣṇavanti||48||  
   Line 644: Line 834:     
punarnavairaNDashatAvarIbhiH pattUravRushcIrabalAshmabhidbhiH |  
 
punarnavairaNDashatAvarIbhiH pattUravRushcIrabalAshmabhidbhiH |  
 +
 
dvipa~jcamUlena kulatthakolayavaishca toyotkvathite kaShAye ||46||  
 
dvipa~jcamUlena kulatthakolayavaishca toyotkvathite kaShAye ||46||  
    
tailaM varAharkShavasA ghRutaM ca taireva kalkairlavaNaishca sAdhyam |  
 
tailaM varAharkShavasA ghRutaM ca taireva kalkairlavaNaishca sAdhyam |  
 +
 
tanmAtrayA~a~ashu pratihanti pItaM shUlAnvitaM mArutamUtrakRucchram ||47||  
 
tanmAtrayA~a~ashu pratihanti pItaM shUlAnvitaM mArutamUtrakRucchram ||47||  
    
etAni cAnyAni varauShadhAni piShTAni shastAnyapi copanAhe |  
 
etAni cAnyAni varauShadhAni piShTAni shastAnyapi copanAhe |  
 +
 
syurlAbhatastailaphalAni caiva snehAmlayuktAni sukhoShNavanti ||48||
 
syurlAbhatastailaphalAni caiva snehAmlayuktAni sukhoShNavanti ||48||
    
abhyañjanasnēhanirūhabastisnēhōpanāhōttarabastisēkān|  
 
abhyañjanasnēhanirūhabastisnēhōpanāhōttarabastisēkān|  
 +
</div></div>
   −
===== Treatment in ''vataja'' dysuria =====
+
Massage, unctuous and non-unctuous medicated enema, unctuous poultice, ''uttarabasti'' (urethral douche) and ''sekam'' (affusion) as well as the diet of soup prepared with ''sthiradi'' (''laghupanchamula'' drugs-''salaparni, prishna parni,brahati,kantakari'',and ''gokshura'') and other [[vata]]- alleviating drugs to be administered. [45]
   −
Massage, unctuous and non-unctuous medicated enema, unctuous poultice, ''uttarabasti'' (urethral douche) and ''sekam'' (affusion) as well as the diet of soup prepared with ''sthiradi'' (''laghupanchamula'' drugs-''salaparni, prishna parni,brahati,kantakari'',and ''gokshura'') and other ''vata''- alleviating drugs to be administered. [45]
+
The following formula used in right dose quickly alleviates the painful [[vata]]ja dysuria:
   −
The following formula used in right dose quickly alleviates the painful ''vataja'' dysuria:
+
Oil, fat of pig and bear and ghee cooked with the decoction and paste of- ''punarnava, eranda, shatavari, pattura, vrishchira, bala, pasanabheda, dashamula'' (''bilva, shonaka, gambhari, patala, ganikarnika, salaparni, prishnaparni, brahati, kantakari'' and ''gokshura''), ''kulattha, kola, yava,'' with five types of salt which is useful in pain associated in [[vata]]ja type of dysuria. [46-47]
 
  −
Oil, fat of pig and bear and ghee cooked with the decoction and paste of- ''punarnava, eranda, shatavari, pattura, vrishchira, bala, pasanabheda, dashamula'' (''bilva, shonaka, gambhari, patala, ganikarnika, salaparni, prishnaparni, brahati, kantakari'' and ''gokshura''), ''kulattha, kola, yava,'' with five types of salt which is useful in pain associated in ''vataja'' type of dysuria. [46-47]
      
Above said drugs and such other drugs having similar quality other good drugs may also be used in the form of ''upanaha''. Oily seeds, as available pounded with unctuous substance and sour substance may be applied warm as a poultice.
 
Above said drugs and such other drugs having similar quality other good drugs may also be used in the form of ''upanaha''. Oily seeds, as available pounded with unctuous substance and sour substance may be applied warm as a poultice.
Line 666: Line 858:  
Intake of oil seeds along with sour things in lukewarm form is also useful. [48]
 
Intake of oil seeds along with sour things in lukewarm form is also useful. [48]
   −
==== Treatment of ''paittika'' dysuria ====
+
==== Treatment of [[pitta]]ja dysuria ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
सेकावगाहाःशिशिराःप्रदेहाग्रैष्मोविधिर्बस्तिपयोविरेकाः|  
 
सेकावगाहाःशिशिराःप्रदेहाग्रैष्मोविधिर्बस्तिपयोविरेकाः|  
 +
 
द्राक्षाविदारीक्षुरसैर्घृतैश्चकृच्छ्रेषुपित्तप्रभवेषुकार्याः||४९||  
 
द्राक्षाविदारीक्षुरसैर्घृतैश्चकृच्छ्रेषुपित्तप्रभवेषुकार्याः||४९||  
    
शतावरीकाशकुशश्वदंष्ट्राविदारिशालीक्षुकशेरुकाणाम्|  
 
शतावरीकाशकुशश्वदंष्ट्राविदारिशालीक्षुकशेरुकाणाम्|  
 +
 
क्वाथंसुशीतंमधुशर्कराभ्यांयुक्तंपिबेत्पैत्तिकमूत्रकृच्छ्री||५०||  
 
क्वाथंसुशीतंमधुशर्कराभ्यांयुक्तंपिबेत्पैत्तिकमूत्रकृच्छ्री||५०||  
    
पिबेत्कषायंकमलोत्पलानांशृङ्गाटकानामथवाविदार्याः|  
 
पिबेत्कषायंकमलोत्पलानांशृङ्गाटकानामथवाविदार्याः|  
 +
 
दण्डैरकाणामथवाऽपिमूलंपूर्वेणकल्पेनतथाऽम्बुशीतम्||५१||
 
दण्डैरकाणामथवाऽपिमूलंपूर्वेणकल्पेनतथाऽम्बुशीतम्||५१||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
sēkāvagāhāḥ śiśirāḥ pradēhā graiṣmō vidhirbastipayōvirēkāḥ|  
 
sēkāvagāhāḥ śiśirāḥ pradēhā graiṣmō vidhirbastipayōvirēkāḥ|  
 +
 
drākṣāvidārīkṣurasairghr̥taiśca kr̥cchrēṣu pittaprabhavēṣu kāryāḥ||49||  
 
drākṣāvidārīkṣurasairghr̥taiśca kr̥cchrēṣu pittaprabhavēṣu kāryāḥ||49||  
    
śatāvarīkāśakuśaśvadaṁṣṭrāvidāriśālīkṣukaśērukāṇām|  
 
śatāvarīkāśakuśaśvadaṁṣṭrāvidāriśālīkṣukaśērukāṇām|  
 +
 
kvāthaṁ suśītaṁ madhuśarkarābhyāṁ yuktaṁ pibēt paittikamūtrakr̥cchrī||50||  
 
kvāthaṁ suśītaṁ madhuśarkarābhyāṁ yuktaṁ pibēt paittikamūtrakr̥cchrī||50||  
    
pibēt kaṣāyaṁ kamalōtpalānāṁ śr̥ṅgāṭakānāmathavā vidāryāḥ|  
 
pibēt kaṣāyaṁ kamalōtpalānāṁ śr̥ṅgāṭakānāmathavā vidāryāḥ|  
 +
 
daṇḍairakāṇāmathavā'pi  mūlaṁ pūrvēṇa kalpēna tathā'mbu śītam||51||  
 
daṇḍairakāṇāmathavā'pi  mūlaṁ pūrvēṇa kalpēna tathā'mbu śītam||51||  
    
sekAvagAhAH shishirAH pradehA graiShmo vidhirbastipayovirekAH |  
 
sekAvagAhAH shishirAH pradehA graiShmo vidhirbastipayovirekAH |  
 +
 
drAkShAvidArIkShurasairghRutaishca kRucchreShu pittaprabhaveShu kAryAH ||49||  
 
drAkShAvidArIkShurasairghRutaishca kRucchreShu pittaprabhaveShu kAryAH ||49||  
    
shatAvarIkAshakushashvadaMShTrAvidArishAlIkShukasherukANAm |  
 
shatAvarIkAshakushashvadaMShTrAvidArishAlIkShukasherukANAm |  
 +
 
kvAthaM sushItaM madhusharkarAbhyAM yuktaM pibet paittikamUtrakRucchrI ||50||  
 
kvAthaM sushItaM madhusharkarAbhyAM yuktaM pibet paittikamUtrakRucchrI ||50||  
    
pibet kaShAyaM kamalotpalAnAM shRu~ggATakAnAmathavA vidAryAH |  
 
pibet kaShAyaM kamalotpalAnAM shRu~ggATakAnAmathavA vidAryAH |  
 +
 
daNDairakANAmathavA~api mUlaM pUrveNa kalpena tathA~ambu shItam ||51||
 
daNDairakANAmathavA~api mUlaM pUrveNa kalpena tathA~ambu shItam ||51||
 +
</div></div>
   −
In ''paittika'' dysuria:
+
In [[pitta]]ja dysuria:
    
Cold affusion, bath, anointings, following regimen prescribed during summer season, medicated enema, milk and purgatives prepared from the juice of ''draksha'' (grapes), ''vidari'' and sugarcane juice and ghee to be administered.[49]
 
Cold affusion, bath, anointings, following regimen prescribed during summer season, medicated enema, milk and purgatives prepared from the juice of ''draksha'' (grapes), ''vidari'' and sugarcane juice and ghee to be administered.[49]
   −
The following cold decoction reduces ''paittika'' dysuria: ''Shatavari, kasa, kusha, svadamstra vidari, sali, ikshu, kaseruka'' mixed with water, honey, and sugar.[50]
+
The following cold decoction reduces [[pitta]]ja dysuria: ''Shatavari, kasa, kusha, svadamstra vidari, sali, ikshu, kaseruka'' mixed with water, honey, and sugar.[50]
   −
The decoction of ''kamala'' and ''utpala'' (water lily) or ''shringhataka'' or ''vidari'' or the root of ''danairaka'' with honey and sugar is useful in ''paittika'' type of dysuria. Simple cold water mixed with water, honey, and sugar is also helpful in ''paittika'' type of dysuria. [51]
+
The decoction of ''kamala'' and ''utpala'' (water lily) or ''shringhataka'' or ''vidari'' or the root of ''danairaka'' with honey and sugar is useful in [[pitta]]ja type of dysuria. Simple cold water mixed with water, honey, and sugar is also helpful in ''paittika'' type of dysuria. [51]
   −
==== Formula /recipes for ''paittika'' dysuria ====
+
==== Remedies for [[pitta]]ja dysuria ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
एर्वारुबीजंत्रपुषात्कुसुम्भात्सकुङ्कुमःस्याद्वृषकश्चपेयः|  
 
एर्वारुबीजंत्रपुषात्कुसुम्भात्सकुङ्कुमःस्याद्वृषकश्चपेयः|  
 +
 
द्राक्षारसेनाश्मरिशर्करासुसर्वेषुकृच्छ्रेषुप्रशस्तएषः||५२||  
 
द्राक्षारसेनाश्मरिशर्करासुसर्वेषुकृच्छ्रेषुप्रशस्तएषः||५२||  
    
एर्वारुबीजंमधुकंसदारुपैत्तेपिबेत्तण्डुलधावनेन|  
 
एर्वारुबीजंमधुकंसदारुपैत्तेपिबेत्तण्डुलधावनेन|  
 +
 
दार्वींतथैवामलकीरसेनसमाक्षिकांपित्तकृतेतुकृच्छ्रे||५३||
 
दार्वींतथैवामलकीरसेनसमाक्षिकांपित्तकृतेतुकृच्छ्रे||५३||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
ērvārubījaṁ trapuṣāt kusumbhāt sakuṅkumaḥ syādvr̥ṣakaśca pēyaḥ|  
+
ērvārubījaṁ trapuṣāt kusumbhāt sakuṅkumaḥ syādvr̥ṣakaśca pēyaḥ|
 +
 
drākṣārasēnāśmariśarkarāsu sarvēṣu kr̥cchrēṣu praśasta ēṣaḥ||52||  
 
drākṣārasēnāśmariśarkarāsu sarvēṣu kr̥cchrēṣu praśasta ēṣaḥ||52||  
    
ērvārubījaṁ madhukaṁ sadāru paittē pibēttaṇḍuladhāvanēna|  
 
ērvārubījaṁ madhukaṁ sadāru paittē pibēttaṇḍuladhāvanēna|  
 +
 
dārvīṁ tathaivāmalakīrasēna samākṣikāṁ pittakr̥tē tu kr̥cchrē||53||  
 
dārvīṁ tathaivāmalakīrasēna samākṣikāṁ pittakr̥tē tu kr̥cchrē||53||  
    
ervArubIjaM trapuShAt kusumbhAt saku~gkumaH syAdvRuShakashca peyaH |  
 
ervArubIjaM trapuShAt kusumbhAt saku~gkumaH syAdvRuShakashca peyaH |  
 +
 
drAkShArasenAshmarisharkarAsu sarveShu kRucchreShu prashasta eShaH ||52||  
 
drAkShArasenAshmarisharkarAsu sarveShu kRucchreShu prashasta eShaH ||52||  
    
ervArubIjaM madhukaM sadAru  paitte pibettaNDuladhAvanena |  
 
ervArubIjaM madhukaM sadAru  paitte pibettaNDuladhAvanena |  
 +
 
dArvIM tathaivAmalakIrasena samAkShikAM pittakRute tu kRucchre ||53||  
 
dArvIM tathaivAmalakIrasena samAkShikAM pittakRute tu kRucchre ||53||  
 +
</div></div>
   −
#The seeds of ''ervaruka''- utilissimus (Roxb.), ''trapusa''- Cucumis sativus Linn and ''kusumbha'' along with ''kumkuma''- Carthamus tinctorius Linn and ''vasa- adhatoda vasaka'' Nees mixed with grape juice(''drasha rasa'')- Vitis vinifera Linn drink is prepared out of these ingredients which is extremely beneficial in ''ashmari'' (urinary calculus), ''sharkara'' (graveluria) and all types of dysuria. [52]
+
#The seeds of ''ervaruka''- utilissimus (Roxb.), ''trapusha''- Cucumis sativus Linn and ''kusumbha'' along with ''kumkuma''- Carthamus tinctorius Linn and ''vasa- adhatoda vasaka'' Nees mixed with grape juice(''drasha rasa'')- Vitis vinifera Linn drink is prepared out of these ingredients which is extremely beneficial in ''ashmari'' (urinary calculus), ''sharkara'' (graveluria) and all types of dysuria. [52]
 
#Drink prepared out of seeds of ''ervaruka''- utilissimus (Roxb.), ''madhuka''- Madhuca indica, ''devadaru''- Cedrus deodara Loud should be taken along with ''tandulodaka'' (rice washed water)
 
#Drink prepared out of seeds of ''ervaruka''- utilissimus (Roxb.), ''madhuka''- Madhuca indica, ''devadaru''- Cedrus deodara Loud should be taken along with ''tandulodaka'' (rice washed water)
#Drink prepared out of ''daruharidra''-Berberis vulgaris L, juice of ''amalaki''-Emblica officinalis Gaertn mixed with honey is helpful in ''paittika mutra kruccra''.[53]
+
#Drink prepared out of ''daruharidra''-Berberis vulgaris L, juice of ''amalaki''-Emblica officinalis Gaertn mixed with honey is helpful in [[pitta]]ja mutra krucchra''.[53]
   −
==== Treatment of ''kaphaja'' type of dysuria ====
+
==== Treatment of [[kapha]]ja type of dysuria ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
क्षारोष्णतीक्ष्णौषधमन्नपानंस्वेदोयवान्नंवमनंनिरूहाः|  
 
क्षारोष्णतीक्ष्णौषधमन्नपानंस्वेदोयवान्नंवमनंनिरूहाः|  
 +
 
तक्रंसतिक्तौषधसिद्धतैलमभ्यङ्गपानंकफमूत्रकृच्छ्रे||५४||  
 
तक्रंसतिक्तौषधसिद्धतैलमभ्यङ्गपानंकफमूत्रकृच्छ्रे||५४||  
    
व्योषंश्वदंष्ट्रात्रुटिसारसास्थिकोलप्रमाणंमधुमूत्रयुक्तम्|  
 
व्योषंश्वदंष्ट्रात्रुटिसारसास्थिकोलप्रमाणंमधुमूत्रयुक्तम्|  
 +
 
पिबेत्त्रुटिंक्षौद्रयुतांकदल्यारसेनकैडर्यरसेनवाऽपि||५५||  
 
पिबेत्त्रुटिंक्षौद्रयुतांकदल्यारसेनकैडर्यरसेनवाऽपि||५५||  
    
तक्रेणयुक्तंशितिवारकस्यबीजंपिबेत्कृच्छ्रविनाशहेतोः|  
 
तक्रेणयुक्तंशितिवारकस्यबीजंपिबेत्कृच्छ्रविनाशहेतोः|  
 +
 
पिबेत्तथातण्डुलधावनेनप्रवालचूर्णंकफमूत्रकृच्छ्रे||५६||  
 
पिबेत्तथातण्डुलधावनेनप्रवालचूर्णंकफमूत्रकृच्छ्रे||५६||  
    
सप्तच्छदारग्वधकेबुकैलाधवंकरञ्जंकुटजंगुडूचीम्|  
 
सप्तच्छदारग्वधकेबुकैलाधवंकरञ्जंकुटजंगुडूचीम्|  
 +
 
पक्त्वाजलेतेनपिबेद्यवागूंसिद्धंकषायंमधुसंयुतंवा||५७||
 
पक्त्वाजलेतेनपिबेद्यवागूंसिद्धंकषायंमधुसंयुतंवा||५७||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
kṣārōṣṇatīkṣṇauṣadhamannapānaṁ svēdō yavānnaṁ vamanaṁ nirūhāḥ|  
 
kṣārōṣṇatīkṣṇauṣadhamannapānaṁ svēdō yavānnaṁ vamanaṁ nirūhāḥ|  
 +
 
takraṁ satiktauṣadhasiddhatailamabhyaṅgapānaṁ kaphamūtrakr̥cchrē||54||  
 
takraṁ satiktauṣadhasiddhatailamabhyaṅgapānaṁ kaphamūtrakr̥cchrē||54||  
    
vyōṣaṁ śvadaṁṣṭrātruṭisārasāsthi kōlapramāṇaṁ madhumūtrayuktam|  
 
vyōṣaṁ śvadaṁṣṭrātruṭisārasāsthi kōlapramāṇaṁ madhumūtrayuktam|  
 +
 
pibēttruṭiṁ kṣaudrayutāṁ kadalyā rasēna kaiḍaryarasēna vā'pi||55||  
 
pibēttruṭiṁ kṣaudrayutāṁ kadalyā rasēna kaiḍaryarasēna vā'pi||55||  
    
takrēṇa yuktaṁ śitivārakasya bījaṁ pibēt kr̥cchravināśahētōḥ|  
 
takrēṇa yuktaṁ śitivārakasya bījaṁ pibēt kr̥cchravināśahētōḥ|  
 +
 
pibēttathā taṇḍuladhāvanēna pravālacūrṇaṁ kaphamūtrakr̥cchrē||56||  
 
pibēttathā taṇḍuladhāvanēna pravālacūrṇaṁ kaphamūtrakr̥cchrē||56||  
    
saptacchadāragvadhakēbukailādhavaṁ karañjaṁ kuṭajaṁ guḍūcīm|  
 
saptacchadāragvadhakēbukailādhavaṁ karañjaṁ kuṭajaṁ guḍūcīm|  
 +
 
paktvā jalē tēna pibēdyavāgūṁ siddhaṁ kaṣāyaṁ madhusaṁyutaṁ vā||57||  
 
paktvā jalē tēna pibēdyavāgūṁ siddhaṁ kaṣāyaṁ madhusaṁyutaṁ vā||57||  
    
kShAroShNatIkShNauShadhamannapAnaM svedo yavAnnaM vamanaM nirUhAH |  
 
kShAroShNatIkShNauShadhamannapAnaM svedo yavAnnaM vamanaM nirUhAH |  
 +
 
takraM satiktauShadhasiddhatailamabhya~ggapAnaM kaphamUtrakRucchre ||54||  
 
takraM satiktauShadhasiddhatailamabhya~ggapAnaM kaphamUtrakRucchre ||54||  
    
vyoShaM shvadaMShTrAtruTisArasAsthi  kolapramANaM madhumUtrayuktam |  
 
vyoShaM shvadaMShTrAtruTisArasAsthi  kolapramANaM madhumUtrayuktam |  
 +
 
pibettruTiM kShaudrayutAM kadalyA rasena kaiDaryarasena vA~api ||55||  
 
pibettruTiM kShaudrayutAM kadalyA rasena kaiDaryarasena vA~api ||55||  
    
takreNa yuktaM shitivArakasya bIjaM pibet kRucchravinAshahetoH |  
 
takreNa yuktaM shitivArakasya bIjaM pibet kRucchravinAshahetoH |  
 +
 
pibettathA taNDuladhAvanena pravAlacUrNaM kaphamUtrakRucchre ||56||  
 
pibettathA taNDuladhAvanena pravAlacUrNaM kaphamUtrakRucchre ||56||  
    
saptacchadAragvadhakebukailAdhavaM kara~jjaM kuTajaM guDUcIm |  
 
saptacchadAragvadhakebukailAdhavaM kara~jjaM kuTajaM guDUcIm |  
 +
 
paktvA jale tena pibedyavAgUM siddhaM kaShAyaM madhusaMyutaM vA ||57||
 
paktvA jale tena pibedyavAgUM siddhaM kaShAyaM madhusaMyutaM vA ||57||
 +
</div></div>
   −
In ''kaphaja'' dysuria the following remedies are useful:
+
In [[kapha]]ja dysuria the following remedies are useful:
 
#Alkaline, hot and sharp medicine and diet
 
#Alkaline, hot and sharp medicine and diet
 
#Sudation (Hot fomentation therapies)
 
#Sudation (Hot fomentation therapies)
Line 774: Line 1,002:  
#Medicated oil prepared by bitter drugs is used for both massages as well as oral intake. [54]
 
#Medicated oil prepared by bitter drugs is used for both massages as well as oral intake. [54]
   −
The following recipes are useful in ''kaphaja'' type of dysuria:
+
The following recipes are useful in [[kapha]]ja type of dysuria:
    
#''Trikatu'' (''sunthi, maricha''- Piper nigrum Linn, ''pippali''- Piper longum Linn), ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn, ''truti'' (smaller cardamom)- Elettaria cardamomum Maton and bone of cranes(''sarasa'') to be taken in ''kola pramana'' along with honey and cows urine.
 
#''Trikatu'' (''sunthi, maricha''- Piper nigrum Linn, ''pippali''- Piper longum Linn), ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn, ''truti'' (smaller cardamom)- Elettaria cardamomum Maton and bone of cranes(''sarasa'') to be taken in ''kola pramana'' along with honey and cows urine.
Line 783: Line 1,011:     
==== Treatment of ''sannipataja'' dysuria ====
 
==== Treatment of ''sannipataja'' dysuria ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
सर्वंत्रिदोषप्रभवेतुवायोःस्थानानुपूर्व्याप्रसमीक्ष्यकार्यम्|  
 
सर्वंत्रिदोषप्रभवेतुवायोःस्थानानुपूर्व्याप्रसमीक्ष्यकार्यम्|  
 +
 
त्रिभ्योऽधिकेप्राग्वमनंकफेस्यात्पित्तेविरेकःपवनेतुबस्तिः||५८||  
 
त्रिभ्योऽधिकेप्राग्वमनंकफेस्यात्पित्तेविरेकःपवनेतुबस्तिः||५८||  
    
इतिमूत्रकृच्छ्रचिकित्सा|
 
इतिमूत्रकृच्छ्रचिकित्सा|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
sarvaṁ tridōṣaprabhavē tu vāyōḥ sthānānupūrvyā prasamīkṣya kāryam|  
 
sarvaṁ tridōṣaprabhavē tu vāyōḥ sthānānupūrvyā prasamīkṣya kāryam|  
 +
 
tribhyō'dhikē prāgvamanaṁ kaphē syāt pittē virēkaḥ pavanē tu bastiḥ||58||  
 
tribhyō'dhikē prāgvamanaṁ kaphē syāt pittē virēkaḥ pavanē tu bastiḥ||58||  
   Line 795: Line 1,027:     
sarvaM tridoṣhaprabhave tu vAyoH sthAnAnupUrvyA prasamIkShya kAryam |  
 
sarvaM tridoṣhaprabhave tu vAyoH sthAnAnupUrvyA prasamIkShya kAryam |  
 +
 
tribhyo~adhike prAgvamanaM kaphe syAt pitte virekaH pavane tu bastiH ||58||  
 
tribhyo~adhike prAgvamanaM kaphe syAt pitte virekaH pavane tu bastiH ||58||  
    
iti mUtrakRucchracikitsA |
 
iti mUtrakRucchracikitsA |
 +
</div></div>
   −
If the dysuria is caused due to the aggravation of all the ''tridosha'' simultaneously and equally, then the physician, should administer the therapies/ remedies to correct the aggravated vāta and there after the remaining ''dosha'' after proper examination.
+
If the dysuria is caused due to the aggravation of all the tri[[dosha]] simultaneously and equally, then the physician, should administer the therapies/ remedies to correct the aggravated vāta and there after the remaining [[dosha]] after proper examination.
   −
Incase if the ''kapha'' is aggravated in excess then medicated emesis, if ''pitta'' the therapeutic purgation and if the ''vata'' is aggravated in excess the medicated enema therapy should be administered. [58]
+
In case if the [[kapha]] is aggravated in excess then medicated emesis, if [[pitta]] the therapeutic purgation and if the [[vata]] is aggravated in excess the medicated enema therapy should be administered. [58]
    
==== Treatment of dysuria caused by calculus and gravel ====
 
==== Treatment of dysuria caused by calculus and gravel ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
क्रियाहितासाऽश्मरिशर्कराभ्यांकृच्छ्रेयथैवेहकफानिलाभ्याम्|  
 
क्रियाहितासाऽश्मरिशर्कराभ्यांकृच्छ्रेयथैवेहकफानिलाभ्याम्|  
 +
 
कार्याऽश्मरीभेदनपातनायविशेषयुक्तंशृणुकर्मसिद्धम्||५९||  
 
कार्याऽश्मरीभेदनपातनायविशेषयुक्तंशृणुकर्मसिद्धम्||५९||  
    
पाषाणभेदंवृषकंश्वदंष्ट्रापाठाभयाव्योषशटीनिकुम्भाः|  
 
पाषाणभेदंवृषकंश्वदंष्ट्रापाठाभयाव्योषशटीनिकुम्भाः|  
 +
 
हिंस्राखराश्वाशितिवारकाणामेर्वारुकाणांत्रपुषस्यबीजम्||६०||  
 
हिंस्राखराश्वाशितिवारकाणामेर्वारुकाणांत्रपुषस्यबीजम्||६०||  
    
उत्कुञ्चिकाहिङ्गुसवेतसाम्लंस्याद्द्वेबृहत्यौहपुषावचाच|  
 
उत्कुञ्चिकाहिङ्गुसवेतसाम्लंस्याद्द्वेबृहत्यौहपुषावचाच|  
 +
 
चूर्णंपिबेदश्मरिभेदपक्वंसर्पिश्चगोमूत्रचतुर्गुणंतैः||६१||  
 
चूर्णंपिबेदश्मरिभेदपक्वंसर्पिश्चगोमूत्रचतुर्गुणंतैः||६१||  
    
मूलंश्वदंष्ट्रेक्षुरकोरुबूकात्क्षीरेणपिष्टंबृहतीद्वयाच्च|  
 
मूलंश्वदंष्ट्रेक्षुरकोरुबूकात्क्षीरेणपिष्टंबृहतीद्वयाच्च|  
 +
 
आलोड्यदध्नामधुरेणपेयंदिनानिसप्ताश्मरिभेदनाय||६२||  
 
आलोड्यदध्नामधुरेणपेयंदिनानिसप्ताश्मरिभेदनाय||६२||  
    
पुनर्नवायोरजनीश्वदंष्ट्राफल्गुप्रवालाश्चसदर्भपुष्पाः|  
 
पुनर्नवायोरजनीश्वदंष्ट्राफल्गुप्रवालाश्चसदर्भपुष्पाः|  
 +
 
क्षीराम्बुमद्येक्षुरसैःसुपिष्टंपेयंभवेदश्मरिशर्करासु||६३||  
 
क्षीराम्बुमद्येक्षुरसैःसुपिष्टंपेयंभवेदश्मरिशर्करासु||६३||  
    
त्रुटिंसुराह्वंलवणानिपञ्चयवाग्रजंकुन्दुरुकाश्मभेदौ|  
 
त्रुटिंसुराह्वंलवणानिपञ्चयवाग्रजंकुन्दुरुकाश्मभेदौ|  
 +
 
कम्पिल्लकंगोक्षुरकस्यबीजमेर्वारुबीजंत्रपुषस्यबीजम्||६४||  
 
कम्पिल्लकंगोक्षुरकस्यबीजमेर्वारुबीजंत्रपुषस्यबीजम्||६४||  
    
चूर्णीकृतंचित्रकहिङ्गुमासीयवानितुल्यंत्रिफलाद्विभागम्|  
 
चूर्णीकृतंचित्रकहिङ्गुमासीयवानितुल्यंत्रिफलाद्विभागम्|  
 +
 
अम्लैरशुक्तैरसमद्ययुषैःपेयंहिगुल्माश्मरिभेदनार्थम्||६५||  
 
अम्लैरशुक्तैरसमद्ययुषैःपेयंहिगुल्माश्मरिभेदनार्थम्||६५||  
    
बिल्वप्रमाणोघृततैलभृष्टोयूषःकृतःशिग्रुकमूलकल्कात्|  
 
बिल्वप्रमाणोघृततैलभृष्टोयूषःकृतःशिग्रुकमूलकल्कात्|  
 +
 
शीतोऽश्मभित्स्याद्दधिमण्डयुक्तःपेयःप्रकामंलवणेनयुक्तः||६६||  
 
शीतोऽश्मभित्स्याद्दधिमण्डयुक्तःपेयःप्रकामंलवणेनयुक्तः||६६||  
    
जलेनशोभाञ्जनमूलकल्कःशीतोहितश्चाश्मरिशर्करासु|  
 
जलेनशोभाञ्जनमूलकल्कःशीतोहितश्चाश्मरिशर्करासु|  
 +
 
सितोपलावासमयावशूकाकृच्छ्रेषुसर्वेष्वपिभेषजंस्यात्||६७||  
 
सितोपलावासमयावशूकाकृच्छ्रेषुसर्वेष्वपिभेषजंस्यात्||६७||  
    
पीत्वाऽथमद्यंनिगदंरथेनहयेनवाशीघ्रजवेनयायात्|  
 
पीत्वाऽथमद्यंनिगदंरथेनहयेनवाशीघ्रजवेनयायात्|  
 +
 
तैःशर्कराप्रच्यवतेऽश्मरीतुशम्येन्नचेच्छल्यविदुद्धरेत्ताम्||६८||  
 
तैःशर्कराप्रच्यवतेऽश्मरीतुशम्येन्नचेच्छल्यविदुद्धरेत्ताम्||६८||  
    
रेतोभिघातप्रभवेतुकृच्छ्रेसमीक्ष्यदोषंप्रतिकर्मकुर्यात्|  
 
रेतोभिघातप्रभवेतुकृच्छ्रेसमीक्ष्यदोषंप्रतिकर्मकुर्यात्|  
 +
 
कार्पासमूलंवृषकाश्मभेदौबलास्थिरादीनिगवेधुकाच||६९||  
 
कार्पासमूलंवृषकाश्मभेदौबलास्थिरादीनिगवेधुकाच||६९||  
    
वृश्चीरऐन्द्रीचपुनर्नवाचशतावरीमध्वसनाख्यपर्ण्यौ|  
 
वृश्चीरऐन्द्रीचपुनर्नवाचशतावरीमध्वसनाख्यपर्ण्यौ|  
 +
 
तत्क्वाथसिद्धःपवनेरसःस्यात्पित्तेऽधिकेक्षीरमथापिसर्पिः||७०||  
 
तत्क्वाथसिद्धःपवनेरसःस्यात्पित्तेऽधिकेक्षीरमथापिसर्पिः||७०||  
    
कफेचयूषादिकमन्नपानंसंसर्गजेसर्वहितःक्रमःस्यात्|  
 
कफेचयूषादिकमन्नपानंसंसर्गजेसर्वहितःक्रमःस्यात्|  
 +
 
एवंनचेच्छाम्यतितस्ययुञ्ज्यात्सुरांपुराणांमधुकासवंवा||७१||  
 
एवंनचेच्छाम्यतितस्ययुञ्ज्यात्सुरांपुराणांमधुकासवंवा||७१||  
    
विहङ्गमांसानिचबृंहणायबस्तींश्चशुक्राशयशोधनार्थम्|  
 
विहङ्गमांसानिचबृंहणायबस्तींश्चशुक्राशयशोधनार्थम्|  
 +
 
शुद्धस्यतृप्तस्यचवृष्ययोगैःप्रियानुकूलाःप्रमदाविधेयाः||७२||
 
शुद्धस्यतृप्तस्यचवृष्ययोगैःप्रियानुकूलाःप्रमदाविधेयाः||७२||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
kriyā hitā sā'śmariśarkarābhyāṁ kr̥cchrē yathaivēha kaphānilābhyām|  
 
kriyā hitā sā'śmariśarkarābhyāṁ kr̥cchrē yathaivēha kaphānilābhyām|  
 +
 
kāryā'śmarībhēdanapātanāya viśēṣayuktaṁ śr̥ṇu karma siddham||59||  
 
kāryā'śmarībhēdanapātanāya viśēṣayuktaṁ śr̥ṇu karma siddham||59||  
    
pāṣāṇabhēdaṁ vr̥ṣakaṁ śvadaṁṣṭrāpāṭhābhayāvyōṣaśaṭīnikumbhāḥ|  
 
pāṣāṇabhēdaṁ vr̥ṣakaṁ śvadaṁṣṭrāpāṭhābhayāvyōṣaśaṭīnikumbhāḥ|  
 +
 
hiṁsrākharāśvāśitivārakāṇāmērvārukāṇāṁ [1] trapuṣasya bījam||60||  
 
hiṁsrākharāśvāśitivārakāṇāmērvārukāṇāṁ [1] trapuṣasya bījam||60||  
    
utkuñcikā hiṅgu savētasāmlaṁ syāddvē br̥hatyau hapuṣā vacā ca|  
 
utkuñcikā hiṅgu savētasāmlaṁ syāddvē br̥hatyau hapuṣā vacā ca|  
 +
 
cūrṇaṁ pibēdaśmaribhēdapakvaṁ sarpiśca gōmūtracaturguṇaṁ taiḥ||61||  
 
cūrṇaṁ pibēdaśmaribhēdapakvaṁ sarpiśca gōmūtracaturguṇaṁ taiḥ||61||  
    
mūlaṁ śvadaṁṣṭrēkṣurakōrubūkāt kṣīrēṇa piṣṭaṁ br̥hatīdvayācca|  
 
mūlaṁ śvadaṁṣṭrēkṣurakōrubūkāt kṣīrēṇa piṣṭaṁ br̥hatīdvayācca|  
 +
 
ālōḍya dadhnā madhurēṇa pēyaṁ dināni saptāśmaribhēdanāya||62||  
 
ālōḍya dadhnā madhurēṇa pēyaṁ dināni saptāśmaribhēdanāya||62||  
    
punarnavāyōrajanīśvadaṁṣṭrāphalgupravālāśca sadarbhapuṣpāḥ|  
 
punarnavāyōrajanīśvadaṁṣṭrāphalgupravālāśca sadarbhapuṣpāḥ|  
 +
 
kṣīrāmbumadyēkṣurasaiḥ supiṣṭaṁ pēyaṁ bhavēdaśmariśarkarāsu||63||  
 
kṣīrāmbumadyēkṣurasaiḥ supiṣṭaṁ pēyaṁ bhavēdaśmariśarkarāsu||63||  
   −
truṭiṁ surāhvaṁ lavaṇāni pañca yavāgrajaṁ kundurukāśmabhēdau|  
+
truṭiṁ surāhvaṁ lavaṇāni pañca yavāgrajaṁ kundurukāśmabhēdau|  
 +
 
 
kampillakaṁ gōkṣurakasya bījamērvārubījaṁ trapuṣasya bījam||64||  
 
kampillakaṁ gōkṣurakasya bījamērvārubījaṁ trapuṣasya bījam||64||  
    
cūrṇīkr̥taṁ citrakahiṅgumāsīyavānitulyaṁ triphalādvibhāgam|  
 
cūrṇīkr̥taṁ citrakahiṅgumāsīyavānitulyaṁ triphalādvibhāgam|  
 +
 
amlairaśuktai rasamadyayuṣaiḥ pēyaṁ hi gulmāśmaribhēdanārtham||65||  
 
amlairaśuktai rasamadyayuṣaiḥ pēyaṁ hi gulmāśmaribhēdanārtham||65||  
    
bilvapramāṇō ghr̥tatailabhr̥ṣṭō yūṣaḥ kr̥taḥ śigrukamūlakalkāt|  
 
bilvapramāṇō ghr̥tatailabhr̥ṣṭō yūṣaḥ kr̥taḥ śigrukamūlakalkāt|  
 +
 
śītō'śmabhit syāddadhimaṇḍayuktaḥ pēyaḥ prakāmaṁ lavaṇēna yuktaḥ||66||  
 
śītō'śmabhit syāddadhimaṇḍayuktaḥ pēyaḥ prakāmaṁ lavaṇēna yuktaḥ||66||  
    
jalēna śōbhāñjanamūlakalkaḥ śītō hitaścāśmariśarkarāsu|  
 
jalēna śōbhāñjanamūlakalkaḥ śītō hitaścāśmariśarkarāsu|  
 +
 
sitōpalā vā samayāvaśūkā kr̥cchrēṣu sarvēṣvapi bhēṣajaṁ syāt||67||  
 
sitōpalā vā samayāvaśūkā kr̥cchrēṣu sarvēṣvapi bhēṣajaṁ syāt||67||  
    
pītvā'tha madyaṁ nigadaṁ rathēna hayēna vā śīghrajavēna yāyāt|  
 
pītvā'tha madyaṁ nigadaṁ rathēna hayēna vā śīghrajavēna yāyāt|  
 +
 
taiḥ śarkarā pracyavatē'śmarī tu śamyēnna cēcchalyaviduddharēttām||68||  
 
taiḥ śarkarā pracyavatē'śmarī tu śamyēnna cēcchalyaviduddharēttām||68||  
    
rētōbhighātaprabhavē tu kr̥cchrē samīkṣya dōṣaṁ pratikarma kuryāt|  
 
rētōbhighātaprabhavē tu kr̥cchrē samīkṣya dōṣaṁ pratikarma kuryāt|  
 +
 
kārpāsamūlaṁ vr̥ṣakāśmabhēdau balā sthirādīni gavēdhukā ca||69||  
 
kārpāsamūlaṁ vr̥ṣakāśmabhēdau balā sthirādīni gavēdhukā ca||69||  
    
vr̥ścīra aindrī ca punarnavā ca śatāvarī madhvasanākhyaparṇyau|  
 
vr̥ścīra aindrī ca punarnavā ca śatāvarī madhvasanākhyaparṇyau|  
 +
 
tatkvāthasiddhaḥ pavanē rasaḥ syāt pittē'dhikē kṣīramathāpi sarpiḥ||70||  
 
tatkvāthasiddhaḥ pavanē rasaḥ syāt pittē'dhikē kṣīramathāpi sarpiḥ||70||  
    
kaphē ca yūṣādikamannapānaṁ saṁsargajē sarvahitaḥ kramaḥ syāt|  
 
kaphē ca yūṣādikamannapānaṁ saṁsargajē sarvahitaḥ kramaḥ syāt|  
 +
 
ēvaṁ na cēcchāmyati tasya yuñjyāt surāṁ purāṇāṁ madhukāsavaṁ vā||71||  
 
ēvaṁ na cēcchāmyati tasya yuñjyāt surāṁ purāṇāṁ madhukāsavaṁ vā||71||  
    
vihaṅgamāṁsāni ca br̥ṁhaṇāya bastīṁśca śukrāśayaśōdhanārtham|  
 
vihaṅgamāṁsāni ca br̥ṁhaṇāya bastīṁśca śukrāśayaśōdhanārtham|  
 +
 
śuddhasya tr̥ptasya ca vr̥ṣyayōgaiḥ priyānukūlāḥ pramadā vidhēyāḥ||72||  
 
śuddhasya tr̥ptasya ca vr̥ṣyayōgaiḥ priyānukūlāḥ pramadā vidhēyāḥ||72||  
    
kriyA hitA sA~ashmarisharkarAbhyAM kRucchre yathaiveha kaphAnilAbhyAm |  
 
kriyA hitA sA~ashmarisharkarAbhyAM kRucchre yathaiveha kaphAnilAbhyAm |  
 +
 
kAryA~ashmarIbhedanapAtanAya visheShayuktaM shRuNu karma siddham ||59||  
 
kAryA~ashmarIbhedanapAtanAya visheShayuktaM shRuNu karma siddham ||59||  
    
pAShANabhedaM vRuShakaM shvadaMShTrApAThAbhayAvyoShashaTInikumbhAH |  
 
pAShANabhedaM vRuShakaM shvadaMShTrApAThAbhayAvyoShashaTInikumbhAH |  
 +
 
hiMsrAkharAshvAshitivArakANAmervArukANAM [1] trapuShasya bIjam ||60||  
 
hiMsrAkharAshvAshitivArakANAmervArukANAM [1] trapuShasya bIjam ||60||  
    
utku~jcikA hi~ggu savetasAmlaM syAddve bRuhatyau hapuShA vacA ca |  
 
utku~jcikA hi~ggu savetasAmlaM syAddve bRuhatyau hapuShA vacA ca |  
 +
 
cUrNaM pibedashmaribhedapakvaM sarpishca gomUtracaturguNaM taiH ||61||  
 
cUrNaM pibedashmaribhedapakvaM sarpishca gomUtracaturguNaM taiH ||61||  
    
mUlaM shvadaMShTrekShurakorubUkAt kShIreNa piShTaM bRuhatIdvayAcca |  
 
mUlaM shvadaMShTrekShurakorubUkAt kShIreNa piShTaM bRuhatIdvayAcca |  
 +
 
AloDya dadhnA madhureNa peyaM dinAni saptAshmaribhedanAya ||62||  
 
AloDya dadhnA madhureNa peyaM dinAni saptAshmaribhedanAya ||62||  
    
punarnavAyorajanIshvadaMShTrAphalgupravAlAshca sadarbhapuShpAH |  
 
punarnavAyorajanIshvadaMShTrAphalgupravAlAshca sadarbhapuShpAH |  
 +
 
kShIrAmbumadyekShurasaiH supiShTaM peyaM bhavedashmarisharkarAsu ||63||  
 
kShIrAmbumadyekShurasaiH supiShTaM peyaM bhavedashmarisharkarAsu ||63||  
    
truTiM surAhvaM  lavaNAni pa~jca yavAgrajaM kundurukAshmabhedau |  
 
truTiM surAhvaM  lavaNAni pa~jca yavAgrajaM kundurukAshmabhedau |  
 +
 
kampillakaM gokShurakasya bIjamervArubIjaM trapuShasya bIjam ||64||  
 
kampillakaM gokShurakasya bIjamervArubIjaM trapuShasya bIjam ||64||  
    
cUrNIkRutaM citrakahi~ggumAsIyavAnitulyaM triphalAdvibhAgam |  
 
cUrNIkRutaM citrakahi~ggumAsIyavAnitulyaM triphalAdvibhAgam |  
 +
 
amlairashuktai rasamadyayuShaiH peyaM hi gulmAshmaribhedanArtham ||65||  
 
amlairashuktai rasamadyayuShaiH peyaM hi gulmAshmaribhedanArtham ||65||  
    
bilvapramANo ghRutatailabhRuShTo yUShaH kRutaH shigrukamUlakalkAt |  
 
bilvapramANo ghRutatailabhRuShTo yUShaH kRutaH shigrukamUlakalkAt |  
 +
 
shIto~ashmabhit syAddadhimaNDayuktaH peyaH prakAmaM lavaNena yuktaH ||66||  
 
shIto~ashmabhit syAddadhimaNDayuktaH peyaH prakAmaM lavaNena yuktaH ||66||  
    
jalena shobhA~jjanamUlakalkaH shIto hitashcAshmarisharkarAsu |  
 
jalena shobhA~jjanamUlakalkaH shIto hitashcAshmarisharkarAsu |  
 +
 
sitopalA vA samayAvashUkA kRucchreShu sarveShvapi bheShajaM syAt ||67||  
 
sitopalA vA samayAvashUkA kRucchreShu sarveShvapi bheShajaM syAt ||67||  
    
pItvA~atha madyaM nigadaM rathena hayena vA shIghrajavena yAyAt |  
 
pItvA~atha madyaM nigadaM rathena hayena vA shIghrajavena yAyAt |  
 +
 
taiH sharkarA pracyavate~ashmarI tu shamyenna cecchalyaviduddharettAm ||68||  
 
taiH sharkarA pracyavate~ashmarI tu shamyenna cecchalyaviduddharettAm ||68||  
    
retobhighAtaprabhave tu kRucchre samIkShya doShaM pratikarma kuryAt |  
 
retobhighAtaprabhave tu kRucchre samIkShya doShaM pratikarma kuryAt |  
 +
 
kArpAsamUlaM vRuShakAshmabhedau balA sthirAdIni gavedhukA ca ||69||  
 
kArpAsamUlaM vRuShakAshmabhedau balA sthirAdIni gavedhukA ca ||69||  
    
vRushcIra aindrI ca punarnavA ca shatAvarI madhvasanAkhyaparNyau |  
 
vRushcIra aindrI ca punarnavA ca shatAvarI madhvasanAkhyaparNyau |  
 +
 
tatkvAthasiddhaH pavane rasaH syAt pitte~adhike kShIramathApi sarpiH ||70||  
 
tatkvAthasiddhaH pavane rasaH syAt pitte~adhike kShIramathApi sarpiH ||70||  
    
kaphe ca yUShAdikamannapAnaM saMsargaje sarvahitaH kramaH syAt |  
 
kaphe ca yUShAdikamannapAnaM saMsargaje sarvahitaH kramaH syAt |  
 +
 
evaM na cecchAmyati tasya yu~jjyAt surAM purANAM madhukAsavaM vA ||71||  
 
evaM na cecchAmyati tasya yu~jjyAt surAM purANAM madhukAsavaM vA ||71||  
    
viha~ggamAMsAni ca bRuMhaNAya bastIMshca shukrAshayashodhanArtham |  
 
viha~ggamAMsAni ca bRuMhaNAya bastIMshca shukrAshayashodhanArtham |  
 +
 
shuddhasya tRuptasya ca vRuShyayogaiH priyAnukUlAH pramadA vidheyAH ||72||
 
shuddhasya tRuptasya ca vRuShyayogaiH priyAnukUlAH pramadA vidheyAH ||72||
 +
</div></div>
    
===== General treatment =====
 
===== General treatment =====
   −
If the dysuria is caused due to the ''ashmari'' (calculus) or the ''sharkara'' (gravel) then the therapies suggested for ''kaphaja'' and ''vataja'' type should be applied for physiological benefit.
+
If the dysuria is caused due to the ''ashmari'' (calculus) or the ''sharkara'' (gravel) then the therapies suggested for [[kapha]]ja and [[vata]]ja type should be applied for physiological benefit.
    
For breaking and flushing out of calculus the effective therapies are explained hereafter and listen to the tested remedy. [59]
 
For breaking and flushing out of calculus the effective therapies are explained hereafter and listen to the tested remedy. [59]
   −
====== 1.''Pashanbhedadi –kvathachurna'' ======
+
#''Pashanbhedadi kvatha churna''
 
 
 
Powder of ''pashanabheda''- Cyclea peltata (Lam) Hook.f.& Thomas, ''vasa''- ''Adhatoda vasaka'' Nees, ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn., ''patha''- Securinega leucopyrus (Willd.) Muell-Arg., ''haritaki''- Terminalia chebula Retz, ''trikatu'' (''shunthi, marica, pippali''),''sati''- Asparagus racemosus Willd., ''nikumbha''(''danti'') Baliospermum montanum Muell. Arg, seeds of ''himsra''- Capparis Sepiaria Linn., ''kharasva'' (''ajamoda'')- Apium dulceMill, ''sitivaraka''- Celosia argentea, ''ervaruka''-- utilissimus (Roxb.), and ''trapusa''- Cucumis sativus Linn, ''utkunchika''(''Krishna jiraka'')- Carum carvi Linn., ''hingu''- asafoetida Linn, ''amlavetasa''-Garcinia pedunculata Roxb., ''brhati''- Solanum indicum Linn, ''kantakari''- Garcinia morella Desr., ''hapusa''- Juniperus communis Linn.and ''vacha''- Acorus calamus Linn consuming this powder dissolves the calculus in the urinary tract.[60]
 
Powder of ''pashanabheda''- Cyclea peltata (Lam) Hook.f.& Thomas, ''vasa''- ''Adhatoda vasaka'' Nees, ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn., ''patha''- Securinega leucopyrus (Willd.) Muell-Arg., ''haritaki''- Terminalia chebula Retz, ''trikatu'' (''shunthi, marica, pippali''),''sati''- Asparagus racemosus Willd., ''nikumbha''(''danti'') Baliospermum montanum Muell. Arg, seeds of ''himsra''- Capparis Sepiaria Linn., ''kharasva'' (''ajamoda'')- Apium dulceMill, ''sitivaraka''- Celosia argentea, ''ervaruka''-- utilissimus (Roxb.), and ''trapusa''- Cucumis sativus Linn, ''utkunchika''(''Krishna jiraka'')- Carum carvi Linn., ''hingu''- asafoetida Linn, ''amlavetasa''-Garcinia pedunculata Roxb., ''brhati''- Solanum indicum Linn, ''kantakari''- Garcinia morella Desr., ''hapusa''- Juniperus communis Linn.and ''vacha''- Acorus calamus Linn consuming this powder dissolves the calculus in the urinary tract.[60]
   −
====== 2.''Pashanabhedadi ghrita'' ======
+
''Pashanabhedadi ghrita''Ghee prepared out of above mentioned drugs (four parts of ghee cooked with one part of paste of above mentioned drugs) and four parts of cows urine also helps in calculus in urinary tract. [61]
   −
Ghee prepared out of above mentioned drugs (four parts of ghee cooked with one part of paste of above mentioned drugs) and four parts of cows urine also helps in calculus in urinary tract. [61]
+
Roots of ''shvadamshtra''-Tribulus terrestris Linn, ''ikshuraka'' (kokilaksha)- Asteracantha longifiolia Nees, ''eranda''- Ricinus communis Linn, ''brhati''- Solanum indicum Linn and ''kantakari''-Garcinia morella Desr. Mixed with sweet curd and taken for 7 days helps in breaking /dissolving the calculus.[62]
   −
====== 3. Roots of ''svadamstra'' ======
+
''Punarnava''Boerhaavia diffusa Linn, ''rajani'' (''haridra'')- Curcuma longa Linn., ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn, tender leaves of ''phalgu'' (''kastodumbara'')-Ficus hispida L.Fand ''darbha'' flowers-Briza bipinnata L. are to be triturated and made paste with milk, water, alcohol, or sugarcane juice and the recipe is to be taken in calculus and gravels. [63]
   −
Tribulus terrestris Linn, ''ikshuraka'' (kokilaksha)- Asteracantha longifiolia Nees, ''eranda''- Ricinus communis Linn, ''brhati''- Solanum indicum Linn and ''kantakari''-Garcinia morella Desr. Mixed with sweet curd and taken for 7 days helps in breaking /dissolving the calculus.[62]
+
''Trityadi churna''
 
  −
====== 4. ''Punarnava'' ======
  −
 
  −
Boerhaavia diffusa Linn, ''rajani'' (''haridra'')- Curcuma longa Linn., ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn, tender leaves of ''phalgu'' (''kastodumbara'')-Ficus hispida L.Fand ''darbha'' flowers-Briza bipinnata L. are to be triturated and made paste with milk, water, alcohol, or sugarcane juice and the recipe is to be taken in calculus and gravels. [63]
  −
 
  −
====== 5. ''Trityadi churna'' ======
      
One parts of each drugs –''triti'' (smaller cardamom)- Elettaria cardamomum Maton, ''devadaru''-Cedrus deodara Loud., ''kunduru''- Boswellia serrata Roxb, ''pasanabheda''- Cyclea peltata (Lam),''Kampillaka''- Mallotus philippinensis Muell., five salts, ''yavaksara'', seeds of ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn, ''ervaru''(cucumber)- utilissimus (Roxb.), ''trapusa''- Cucumis sativus Linn, ''chitraka''- Plumbago zeylanica Linn., ''hingu''-, Ferula assafoetidaL. ''mamsi''- Nardostachys jatamansi DC, ''yavani''- Trachispermum amami Linn. Two part of ''triphala'' (''haritaki, amalaki,vibhitaki'').
 
One parts of each drugs –''triti'' (smaller cardamom)- Elettaria cardamomum Maton, ''devadaru''-Cedrus deodara Loud., ''kunduru''- Boswellia serrata Roxb, ''pasanabheda''- Cyclea peltata (Lam),''Kampillaka''- Mallotus philippinensis Muell., five salts, ''yavaksara'', seeds of ''gokshura''- Tribulus terrestris Linn, ''ervaru''(cucumber)- utilissimus (Roxb.), ''trapusa''- Cucumis sativus Linn, ''chitraka''- Plumbago zeylanica Linn., ''hingu''-, Ferula assafoetidaL. ''mamsi''- Nardostachys jatamansi DC, ''yavani''- Trachispermum amami Linn. Two part of ''triphala'' (''haritaki, amalaki,vibhitaki'').
Line 959: Line 1,232:  
Powder of all the above taken with sours (except ''saktu''- vinegar), meat soup, wine and vegetable soups helps in ''gulma'' (phantom tumor) and breaking /dissolving the calculus in the tract. [64-65]
 
Powder of all the above taken with sours (except ''saktu''- vinegar), meat soup, wine and vegetable soups helps in ''gulma'' (phantom tumor) and breaking /dissolving the calculus in the tract. [64-65]
   −
====== 6. The paste of ''shigru'' ======
+
The paste of ''shigru''Moringa oleifera Lam root which is fried in ghee or oil measuring one ''bilva'', prepared into soup and cooled. Intake of this cold soup along with ''dadhi manda'' (whey) and salt helps in dissolving / breaking the calculus. [66]
 
  −
Moringa oleifera Lam root which is fried in ghee or oil measuring one ''bilva'', prepared into soup and cooled. Intake of this cold soup along with ''dadhi manda'' (whey) and salt helps in dissolving / breaking the calculus. [66]
  −
 
  −
====== 7. Paste prepared out of root of ''shobhanjana'' ======
     −
Moringa oleiferaLam. Consumed along with water is good in calculus (''ashmari'') and gravels (''sharkara''). [67]
+
Paste prepared out of root of ''shobhanjana''Moringa oleifera Lam. Consumed along with water is good in calculus (''ashmari'') and gravels (''sharkara''). [67]
 
  −
====== 8. ''Seetopala'' ======
      
''Seetopala'' taken along with equal quantity of ''yava-ksara'' is the remedy for all types of dysuria.[67]
 
''Seetopala'' taken along with equal quantity of ''yava-ksara'' is the remedy for all types of dysuria.[67]
   −
====== 9. Method of extraction of the calculus ======
+
======Method of extraction of the calculus ======
   −
#After drinking non contaminated wine, the patient should travel on a fast chariot or a horse. Thus, gravels fall out and calculus subsides.
+
After drinking non contaminated wine, the patient should travel on a fast chariot or a horse. Thus, gravels fall out and calculus subsides.
#Otherwise it should be extracted by surgeon. [68]
+
Otherwise it should be extracted by surgeon. [68]
   −
====== 10. Treatment for dysuria caused by obstruction of semen ======
+
====== Treatment for dysuria caused by obstruction of semen ======
   −
If the cause of obstruction is due to the vitiated semen, then the remedies should be decided depending on the ''dosha'' predominant for obstruction (vitiation of semen). [69]
+
If the cause of obstruction is due to the vitiated semen, then the remedies should be decided depending on the [[dosha]] predominant for obstruction (vitiation of semen). [69]
   −
#Meat soup prepared with the decoction prepared out of ''karpasa''- Gossypium herbaceum Linn root, ''vasa''- Adhatoda vasaka Nees, ''pasanabheda''- Cyclea peltata (Lam) Hook.f.& Thomas, ''bala''-Sida cordifolia Linn., ''laghupanchamula''(''salaparna''-Desmodium gangeticum(L.)DC ''prishnaparni''-Cyperus,''brahati''- Solanum indicum Linn, ''kantakari''- Garcinia morella Desr.,''Gokshura'' - Tribulus terrestris Linn.), ''gavedhuka''- Coix lacryma-jobi Linn.,''Vrshchira''(svetha –white punarnava)- Trianthema portulacastrum Linn, ''aindri'' (red ''punarnava'')- Boerhavia diffusa Linn, ''satavari''-Asparagus rigidulusNakai, ''madhuparni''(''guduchi'')-Tinospora cordifolia(Thunb.) Miers, ''asanaparni'' (''aparajita'')- Clitoria ternatea Linn decoction may be used in case of obstructed semen which is predominated by ''vata''.[70]
+
#Meat soup prepared with the decoction prepared out of ''karpasa''- Gossypium herbaceum Linn root, ''vasa''- Adhatoda vasaka Nees, ''pashanabheda''- Cyclea peltata (Lam) Hook.f.& Thomas, ''bala''-Sida cordifolia Linn., ''laghupanchamula''(''salaparna''-Desmodium gangeticum(L.)DC ''prishnaparni''-Cyperus,''brahati''- Solanum indicum Linn, ''kantakari''- Garcinia morella Desr.,''Gokshura'' - Tribulus terrestris Linn.), ''gavedhuka''- Coix lacryma-jobi Linn.,''Vrshchira''(svetha –white punarnava)- Trianthema portulacastrum Linn, ''aindri'' (red ''punarnava'')- Boerhavia diffusa Linn, ''satavari''-Asparagus rigidulusNakai, ''madhuparni''(''guduchi'')-Tinospora cordifolia(Thunb.) Miers, ''asanaparni'' (''aparajita'')- Clitoria ternatea Linn decoction may be used in case of obstructed semen which is predominated by [[vata]].[70]
#The above mentioned decoction if taken along with milk or ghee is useful in case of ''pitta'' predominance. [70]
+
#The above mentioned decoction if taken along with milk or ghee is useful in case of [[pitta]] predominance. [70]
#Food and drinks such as soup etc. should be prepared with this decoction in case of ''kapha'' predominance. [71]
+
#Food and drinks such as soup etc. should be prepared with this decoction in case of [[kapha]] predominance. [71]
#In case of combined ''dosha'' (''sannipatika''), measures beneficial for all ''dosha'' (combined form) should be used. [71]
+
#In case of combined [[dosha]] (''sannipatika''), measures beneficial for all [[dosha]] (combined form) should be used. [71]
    
If the problem does not subside by the above mentioned therapies, then one needs be given:
 
If the problem does not subside by the above mentioned therapies, then one needs be given:
 
#Old wine or ''madhukasava'' and meat of birds to nourish /increase the body weight.
 
#Old wine or ''madhukasava'' and meat of birds to nourish /increase the body weight.
#Urethral douches (''uttara basti'') for cleaning the seat of semen (seminal vesicle).
+
#Urethral douches (uttara [[basti]]) for cleaning the seat of semen (seminal vesicle).
 
#When the patient is cleansed and refreshed with aphrodisiacs he should be offered loving and favorite women for inducing intercourse. [72]
 
#When the patient is cleansed and refreshed with aphrodisiacs he should be offered loving and favorite women for inducing intercourse. [72]
    
==== Treatment of dysuria caused by ''rakta'' (vitiated blood) ====
 
==== Treatment of dysuria caused by ''rakta'' (vitiated blood) ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
रक्तोद्भवेतूत्पलनालतालकासेक्षुबालेक्षुकशेरुकाणि|  
 
रक्तोद्भवेतूत्पलनालतालकासेक्षुबालेक्षुकशेरुकाणि|  
 +
 
पिबेत्सिताक्षौद्रयुतानिखादेदिक्षुंविदारींत्रपुषाणिचैव||७३||  
 
पिबेत्सिताक्षौद्रयुतानिखादेदिक्षुंविदारींत्रपुषाणिचैव||७३||  
    
घृतंश्वदंष्ट्रास्वरसेनसिद्धंक्षीरेणचैवाष्टगुणेनपेयम्|  
 
घृतंश्वदंष्ट्रास्वरसेनसिद्धंक्षीरेणचैवाष्टगुणेनपेयम्|  
 +
 
स्थिरादिकानांकनकादिकानामेकैकशोवाविधिनैवतेन||७४||  
 
स्थिरादिकानांकनकादिकानामेकैकशोवाविधिनैवतेन||७४||  
    
क्षीरेणबस्तिर्मधुरौषधैःस्यात्तैलेनवास्वादुफलोत्थितेन|  
 
क्षीरेणबस्तिर्मधुरौषधैःस्यात्तैलेनवास्वादुफलोत्थितेन|  
 +
 
यन्मूत्रकृच्छ्रेविहितंतुपैत्तेकार्यंतुतच्छोणितमूत्रकृच्छ्रे||७५||
 
यन्मूत्रकृच्छ्रेविहितंतुपैत्तेकार्यंतुतच्छोणितमूत्रकृच्छ्रे||७५||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
raktōdbhavē tūtpalanālatālakāsēkṣubālēkṣukaśērukāṇi|  
 
raktōdbhavē tūtpalanālatālakāsēkṣubālēkṣukaśērukāṇi|  
 +
 
pibēt sitākṣaudrayutāni khādēdikṣuṁ vidārīṁ trapuṣāṇi caiva||73||  
 
pibēt sitākṣaudrayutāni khādēdikṣuṁ vidārīṁ trapuṣāṇi caiva||73||  
    
ghr̥taṁ śvadaṁṣṭrāsvarasēna siddhaṁ kṣīrēṇa caivāṣṭaguṇēna pēyam|  
 
ghr̥taṁ śvadaṁṣṭrāsvarasēna siddhaṁ kṣīrēṇa caivāṣṭaguṇēna pēyam|  
 +
 
sthirādikānāṁ kanakādikānāmēkaikaśō vā vidhinaiva tēna||74||  
 
sthirādikānāṁ kanakādikānāmēkaikaśō vā vidhinaiva tēna||74||  
    
kṣīrēṇa bastirmadhurauṣadhaiḥ syāttailēna vā svāduphalōtthitēna|  
 
kṣīrēṇa bastirmadhurauṣadhaiḥ syāttailēna vā svāduphalōtthitēna|  
 +
 
yanmūtrakr̥cchrē vihitaṁ tu paittē kāryaṁ tu tacchōṇitamūtrakr̥cchrē||75||
 
yanmūtrakr̥cchrē vihitaṁ tu paittē kāryaṁ tu tacchōṇitamūtrakr̥cchrē||75||
    
raktodbhave tUtpalanAlatAlakAsekShubAlekShukasherukANi |  
 
raktodbhave tUtpalanAlatAlakAsekShubAlekShukasherukANi |  
 +
 
pibet sitAkShaudrayutAni khAdedikShuM vidArIM trapuShANi caiva ||73||  
 
pibet sitAkShaudrayutAni khAdedikShuM vidArIM trapuShANi caiva ||73||  
    
ghRutaM shvadaMShTrAsvarasena siddhaM kShIreNa caivAShTaguNena peyam |  
 
ghRutaM shvadaMShTrAsvarasena siddhaM kShIreNa caivAShTaguNena peyam |  
 +
 
sthirAdikAnAM kanakAdikAnAmekaikasho vA vidhinaiva tena ||74||  
 
sthirAdikAnAM kanakAdikAnAmekaikasho vA vidhinaiva tena ||74||  
    
kShIreNa bastirmadhurauShadhaiH syAttailena vA svAduphalotthitena |  
 
kShIreNa bastirmadhurauShadhaiH syAttailena vA svAduphalotthitena |  
 +
 
yanmUtrakRucchre vihitaM tu paitte kAryaM tu tacchoNitamUtrakRucchre ||75||  
 
yanmUtrakRucchre vihitaM tu paitte kAryaM tu tacchoNitamUtrakRucchre ||75||  
 +
</div></div>
    
#Drink prepared out of stalk of lily (''utpala''), ''tala, kasa, iksubala, iksu, kaseruka'' juice along with sugar, honey.
 
#Drink prepared out of stalk of lily (''utpala''), ''tala, kasa, iksubala, iksu, kaseruka'' juice along with sugar, honey.
Line 1,030: Line 1,309:     
==== Unsuitable diet and lifestyle in dysuria ====
 
==== Unsuitable diet and lifestyle in dysuria ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
व्यायामसन्धारणशुष्करूक्षपिष्टान्नवातार्ककरव्यवायान्|  
 
व्यायामसन्धारणशुष्करूक्षपिष्टान्नवातार्ककरव्यवायान्|  
 +
 
खर्जूरशालूककपित्थजम्बूबिसंकषायंनरसंभजेत||७६||  
 
खर्जूरशालूककपित्थजम्बूबिसंकषायंनरसंभजेत||७६||  
    
इत्यश्मरीचिकित्सा|
 
इत्यश्मरीचिकित्सा|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
vyāyāmasandhāraṇaśuṣkarūkṣapiṣṭānnavātārkakaravyavāyān|  
 
vyāyāmasandhāraṇaśuṣkarūkṣapiṣṭānnavātārkakaravyavāyān|  
 +
 
kharjūraśālūkakapitthajambūbisaṁ kaṣāyaṁ na rasaṁ bhajēta||76||  
 
kharjūraśālūkakapitthajambūbisaṁ kaṣāyaṁ na rasaṁ bhajēta||76||  
   Line 1,042: Line 1,325:     
vyAyAmasandhAraNashuShkarUkShapiShTAnnavAtArkakaravyavAyAn |  
 
vyAyAmasandhAraNashuShkarUkShapiShTAnnavAtArkakaravyavAyAn |  
 +
 
kharjUrashAlUkakapitthajambUbisaM kaShAyaM na rasaM bhajeta ||76||  
 
kharjUrashAlUkakapitthajambUbisaM kaShAyaM na rasaM bhajeta ||76||  
    
ityashmarIcikitsA |
 
ityashmarIcikitsA |
 +
</div></div>
    
Person suffering from ''mutrakricchra'' should avoid exercise, suppression of natural urges, dry and ununctuous food, pastries, exposure to strong wind, strong rays of sun, sexual intercourse, drugs like ''kharjura, kapittha, jambu, bisa'' and food with astringent taste. Thus ends the description of treatment of ''mutrakricchra'' (dysuria). [76]
 
Person suffering from ''mutrakricchra'' should avoid exercise, suppression of natural urges, dry and ununctuous food, pastries, exposure to strong wind, strong rays of sun, sexual intercourse, drugs like ''kharjura, kapittha, jambu, bisa'' and food with astringent taste. Thus ends the description of treatment of ''mutrakricchra'' (dysuria). [76]
Line 1,050: Line 1,335:  
==== Heart diseases ====
 
==== Heart diseases ====
 
===== Etiology and specific features of different types of ''hridroga'' =====
 
===== Etiology and specific features of different types of ''hridroga'' =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
व्यायामतीक्ष्णातिविरेकबस्तिचिन्ताभयत्रासगदातिचाराः|  
 
व्यायामतीक्ष्णातिविरेकबस्तिचिन्ताभयत्रासगदातिचाराः|  
 +
 
छर्द्यामसन्धारणकर्शनानिहृद्रोगकर्तॄणितथाऽभिघातः||७७||  
 
छर्द्यामसन्धारणकर्शनानिहृद्रोगकर्तॄणितथाऽभिघातः||७७||  
    
वैवर्ण्यमूर्च्छाज्वरकासहिक्काश्वासास्यवैरस्यतृषाप्रमोहाः|  
 
वैवर्ण्यमूर्च्छाज्वरकासहिक्काश्वासास्यवैरस्यतृषाप्रमोहाः|  
 +
 
छर्दिःकफोत्क्लेशरुजोऽरुचिश्चहृद्रोगजाःस्युर्विविधास्तथाऽन्ये||७८||  
 
छर्दिःकफोत्क्लेशरुजोऽरुचिश्चहृद्रोगजाःस्युर्विविधास्तथाऽन्ये||७८||  
    
हृच्छून्यभावद्रवशोषभेदस्तम्भाःसमोहाःपवनाद्विशेषः|  
 
हृच्छून्यभावद्रवशोषभेदस्तम्भाःसमोहाःपवनाद्विशेषः|  
 +
 
पित्तात्तमोदूयनदाहमोहाःसन्त्रासतापज्वरपीतभावाः||७९||  
 
पित्तात्तमोदूयनदाहमोहाःसन्त्रासतापज्वरपीतभावाः||७९||  
    
स्तब्धंगुरुस्यात्स्तिमितंचमर्मकफात्प्रसेकज्वरकासतन्द्राः|  
 
स्तब्धंगुरुस्यात्स्तिमितंचमर्मकफात्प्रसेकज्वरकासतन्द्राः|  
 +
 
विद्यात्त्रिदोषंत्वपिसर्वलिङ्गंतीव्रार्तितोदंकृमिजंसकण्डूम्||८०||
 
विद्यात्त्रिदोषंत्वपिसर्वलिङ्गंतीव्रार्तितोदंकृमिजंसकण्डूम्||८०||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
vyāyāmatīkṣṇātivirēkabasticintābhayatrāsagadāticārāḥ|  
 
vyāyāmatīkṣṇātivirēkabasticintābhayatrāsagadāticārāḥ|  
 +
 
chardyāmasandhāraṇakarśanāni hr̥drōgakartr̥̄ṇi tathā'bhighātaḥ||77||  
 
chardyāmasandhāraṇakarśanāni hr̥drōgakartr̥̄ṇi tathā'bhighātaḥ||77||  
    
vaivarṇyamūrcchājwarakāsahikkāśvāsāsyavairasyatr̥ṣāpramōhāḥ|  
 
vaivarṇyamūrcchājwarakāsahikkāśvāsāsyavairasyatr̥ṣāpramōhāḥ|  
 +
 
chardiḥ kaphōtklēśarujō'ruciśca hr̥drōgajāḥ syurvividhāstathā'nyē||78||  
 
chardiḥ kaphōtklēśarujō'ruciśca hr̥drōgajāḥ syurvividhāstathā'nyē||78||  
    
hr̥cchūnyabhāvadravaśōṣabhēdastambhāḥ samōhāḥ pavanādviśēṣaḥ|  
 
hr̥cchūnyabhāvadravaśōṣabhēdastambhāḥ samōhāḥ pavanādviśēṣaḥ|  
 +
 
pittāttamōdūyanadāhamōhāḥ santrāsatāpajwarapītabhāvāḥ||79||  
 
pittāttamōdūyanadāhamōhāḥ santrāsatāpajwarapītabhāvāḥ||79||  
    
stabdhaṁ guru syāt stimitaṁ ca marma kaphāt prasēkajwarakāsatandrāḥ|  
 
stabdhaṁ guru syāt stimitaṁ ca marma kaphāt prasēkajwarakāsatandrāḥ|  
 +
 
vidyāttridōṣaṁ tvapi sarvaliṅgaṁ tīvrārtitōdaṁ kr̥mijaṁ sakaṇḍūm||80||
 
vidyāttridōṣaṁ tvapi sarvaliṅgaṁ tīvrārtitōdaṁ kr̥mijaṁ sakaṇḍūm||80||
    
vyAyAmatIkShNAtivirekabasticintAbhayatrAsagadAticArAH |  
 
vyAyAmatIkShNAtivirekabasticintAbhayatrAsagadAticArAH |  
 +
 
chardyAmasandhAraNakarshanAni hRudrogakartRUNi tathA~abhighAtaH ||77||  
 
chardyAmasandhAraNakarshanAni hRudrogakartRUNi tathA~abhighAtaH ||77||  
    
vaivarNyamUrcchAjwarakAsahikkAshvAsAsyavairasyatRuShApramohAH |  
 
vaivarNyamUrcchAjwarakAsahikkAshvAsAsyavairasyatRuShApramohAH |  
 +
 
chardiH kaphotklesharujo~arucishca hRudrogajAH syurvividhAstathA~anye ||78||  
 
chardiH kaphotklesharujo~arucishca hRudrogajAH syurvividhAstathA~anye ||78||  
    
hRucchUnyabhAvadravashoShabhedastambhAH samohAH pavanAdvisheShaH |  
 
hRucchUnyabhAvadravashoShabhedastambhAH samohAH pavanAdvisheShaH |  
 +
 
pittAttamodUyanadAhamohAH santrAsatApajwarapItabhAvAH ||79||  
 
pittAttamodUyanadAhamohAH santrAsatApajwarapItabhAvAH ||79||  
    
stabdhaM guru syAt stimitaM ca marma kaphAt prasekajwarakAsatandrAH |  
 
stabdhaM guru syAt stimitaM ca marma kaphAt prasekajwarakAsatandrAH |  
 +
 
vidyAttridoṣhaM tvapi sarvali~ggaM tIvrArtitodaM kRumijaM sakaNDUm ||80||
 
vidyAttridoṣhaM tvapi sarvali~ggaM tIvrArtitodaM kRumijaM sakaNDUm ||80||
 +
</div></div>
    
====== Etiology /causative factors ======
 
====== Etiology /causative factors ======
Line 1,097: Line 1,397:  
===== Specific features of different types of ''hridrogas'' =====
 
===== Specific features of different types of ''hridrogas'' =====
   −
====== In predominance of ''vata'' (''vataja'' heart disease) ======
+
====== In predominance of [[vata]] ([[vata]]ja heart disease) ======
    
Feeling of emptiness in the cardiac region, palpitation/ tachycardia, dryness of cardiac muscles (wasting/ atrophy), pricking pain, obstructed movement and mental confusion (unconsciousness) are the specific features of ''vatika'' type of heart disease. [79]
 
Feeling of emptiness in the cardiac region, palpitation/ tachycardia, dryness of cardiac muscles (wasting/ atrophy), pricking pain, obstructed movement and mental confusion (unconsciousness) are the specific features of ''vatika'' type of heart disease. [79]
   −
====== In predominance of ''pitta'' (''pittaja'' heart disease) ======
+
====== In predominance of [[pitta]] ([[pitta]]ja heart disease) ======
    
Darkness of vision/ blackout, giddiness, distress, burning sensation, confusion/unconsciousness, heat sensation, pyrexia and yellowishness are the specific features of ''paittika hridroga'' [80]
 
Darkness of vision/ blackout, giddiness, distress, burning sensation, confusion/unconsciousness, heat sensation, pyrexia and yellowishness are the specific features of ''paittika hridroga'' [80]
   −
====== In predominance of ''kapha'' (''kaphaja'' heart disease) ======
+
====== In predominance of [[kapha]] ([[kapha]]ja heart disease) ======
   −
Bradycardia, heaviness, timidity of heart/ dullness associated with salivation, fever, cough and drowsiness are the specific features of ''kaphaja hridroga''.
+
Bradycardia, heaviness, timidity of heart/ dullness associated with salivation, fever, cough and drowsiness are the specific features of [[kapha]]ja hridroga.
   −
====== In predominance of all three ''dosha'' (''sannipata'') ======
+
====== In predominance of all three [[dosha]] (''sannipata'') ======
    
All of the above symptoms are manifested together. [80]
 
All of the above symptoms are manifested together. [80]
Line 1,117: Line 1,417:  
There is intense discomfort/acute pain and piercing pain with itching. [80]
 
There is intense discomfort/acute pain and piercing pain with itching. [80]
   −
===== Treatment of ''vatika hridroga'' =====
+
===== Treatment of [[vata]]ja hridroga =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
तैलंससौवीरकमस्तुतक्रंवातेप्रपेयंलवणंसुखोष्णम्|  
 
तैलंससौवीरकमस्तुतक्रंवातेप्रपेयंलवणंसुखोष्णम्|  
 +
 
मूत्राम्बुसिद्धंलवणैश्चतैलमानाहगुल्मार्तिहृदामयघ्नम्||८१||  
 
मूत्राम्बुसिद्धंलवणैश्चतैलमानाहगुल्मार्तिहृदामयघ्नम्||८१||  
    
पुनर्नवांदारुसपञ्चमूलंरास्नांयवान्बिल्वकुलत्थकोलम्|  
 
पुनर्नवांदारुसपञ्चमूलंरास्नांयवान्बिल्वकुलत्थकोलम्|  
 +
 
पक्त्वाजलेतेनविपाच्यतैलमभ्यङ्गपानेऽनिलहृद्गदध्नम्||८२||  
 
पक्त्वाजलेतेनविपाच्यतैलमभ्यङ्गपानेऽनिलहृद्गदध्नम्||८२||  
    
हरीतकीनागरपुष्कराह्वैर्वयःकयस्थालवणैश्चकल्कैः|  
 
हरीतकीनागरपुष्कराह्वैर्वयःकयस्थालवणैश्चकल्कैः|  
 +
 
सहिङ्गुभिःसाधितमग्र्यसर्पिर्गुल्मेसहृत्पार्श्वगदेऽनिलोत्थे||८३||  
 
सहिङ्गुभिःसाधितमग्र्यसर्पिर्गुल्मेसहृत्पार्श्वगदेऽनिलोत्थे||८३||  
    
सपुष्कराह्वंफलपूरमूलंमहौषधंशट्यभयाचकल्काः|  
 
सपुष्कराह्वंफलपूरमूलंमहौषधंशट्यभयाचकल्काः|  
 +
 
क्षाराम्बुसर्पिर्लवणैर्विमिश्राःस्युर्वातहृद्रोगविकर्तिकाघ्नाः||८४||  
 
क्षाराम्बुसर्पिर्लवणैर्विमिश्राःस्युर्वातहृद्रोगविकर्तिकाघ्नाः||८४||  
    
क्वाथःकृतःपौष्करमातुलुङ्गपलाशभूतीकशटीसुराह्वैः|  
 
क्वाथःकृतःपौष्करमातुलुङ्गपलाशभूतीकशटीसुराह्वैः|  
 +
 
सनागराजाजिवचायवानीक्षारःसुखोष्णोलवणश्चपेयः||८५||  
 
सनागराजाजिवचायवानीक्षारःसुखोष्णोलवणश्चपेयः||८५||  
    
पथ्याशटीपौष्करपञ्चकोलात्समातुलुङ्गाद्यमकेनकल्कः|  
 
पथ्याशटीपौष्करपञ्चकोलात्समातुलुङ्गाद्यमकेनकल्कः|  
 +
 
गुडप्रसन्नालवणैश्चभृष्टोहृत्पार्श्वपृष्ठोदरयोनिशूले||८६||  
 
गुडप्रसन्नालवणैश्चभृष्टोहृत्पार्श्वपृष्ठोदरयोनिशूले||८६||  
    
स्यात्त्र्यूषणंद्वेत्रिफलेसपाठेनिदिग्धिकागोक्षुरकौबलेद्वे|  
 
स्यात्त्र्यूषणंद्वेत्रिफलेसपाठेनिदिग्धिकागोक्षुरकौबलेद्वे|  
 +
 
ऋद्धिस्त्रुटिस्तामलकीस्वगुप्तामेदेमधूकंमधुकंस्थिराच||८७||  
 
ऋद्धिस्त्रुटिस्तामलकीस्वगुप्तामेदेमधूकंमधुकंस्थिराच||८७||  
    
शतावरीजीवकपृश्निपर्ण्यौद्रव्यैरिमैरक्षसमैःसुपिष्टैः|  
 
शतावरीजीवकपृश्निपर्ण्यौद्रव्यैरिमैरक्षसमैःसुपिष्टैः|  
 +
 
प्रस्थंघृतस्येहपचेद्विधिज्ञःप्रस्थेनदध्नात्वथमाहिषेण||८८||  
 
प्रस्थंघृतस्येहपचेद्विधिज्ञःप्रस्थेनदध्नात्वथमाहिषेण||८८||  
    
मात्रांपलंचार्धपलंपिचुंवाप्रयोजयेन्माक्षिकसम्प्रयुक्ताम्|  
 
मात्रांपलंचार्धपलंपिचुंवाप्रयोजयेन्माक्षिकसम्प्रयुक्ताम्|  
 +
 
श्वासेसकासेत्वथपाण्डुरोगेहलीमकेहृद्ग्रहणीप्रदोषे||८९||
 
श्वासेसकासेत्वथपाण्डुरोगेहलीमकेहृद्ग्रहणीप्रदोषे||८९||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
tailaṁ sasauvīrakamastutakraṁ vātē prapēyaṁ lavaṇaṁ sukhōṣṇam|  
 
tailaṁ sasauvīrakamastutakraṁ vātē prapēyaṁ lavaṇaṁ sukhōṣṇam|  
 +
 
mūtrāmbusiddhaṁ lavaṇaiśca tailamānāhagulmārtihr̥dāmayaghnam||81||  
 
mūtrāmbusiddhaṁ lavaṇaiśca tailamānāhagulmārtihr̥dāmayaghnam||81||  
    
punarnavāṁ dāru sapañcamūlaṁ rāsnāṁ yavān bilvakulatthakōlam|  
 
punarnavāṁ dāru sapañcamūlaṁ rāsnāṁ yavān bilvakulatthakōlam|  
 +
 
paktvā jalē tēna vipācya tailamabhyaṅgapānē'nilahr̥dgadadhnam||82||  
 
paktvā jalē tēna vipācya tailamabhyaṅgapānē'nilahr̥dgadadhnam||82||  
    
harītakīnāgarapuṣkarāhvairvayaḥkayasthālavaṇaiśca kalkaiḥ|  
 
harītakīnāgarapuṣkarāhvairvayaḥkayasthālavaṇaiśca kalkaiḥ|  
 +
 
sahiṅgubhiḥ sādhitamagryasarpirgulmē sahr̥tpārśvagadē'nilōtthē||83||  
 
sahiṅgubhiḥ sādhitamagryasarpirgulmē sahr̥tpārśvagadē'nilōtthē||83||  
    
sapuṣkarāhvaṁ phalapūramūlaṁ mahauṣadhaṁ śaṭyabhayā ca kalkāḥ|  
 
sapuṣkarāhvaṁ phalapūramūlaṁ mahauṣadhaṁ śaṭyabhayā ca kalkāḥ|  
 +
 
kṣārāmbusarpirlavaṇairvimiśrāḥ syurvātahr̥drōgavikartikāghnāḥ||84||  
 
kṣārāmbusarpirlavaṇairvimiśrāḥ syurvātahr̥drōgavikartikāghnāḥ||84||  
    
kvāthaḥ kr̥taḥ pauṣkaramātuluṅgapalāśabhūtīkaśaṭīsurāhvaiḥ|  
 
kvāthaḥ kr̥taḥ pauṣkaramātuluṅgapalāśabhūtīkaśaṭīsurāhvaiḥ|  
 +
 
sanāgarājājivacāyavānīkṣāraḥ sukhōṣṇō lavaṇaśca pēyaḥ||85||  
 
sanāgarājājivacāyavānīkṣāraḥ sukhōṣṇō lavaṇaśca pēyaḥ||85||  
    
pathyāśaṭīpauṣkarapañcakōlāt samātuluṅgādyamakēna kalkaḥ|  
 
pathyāśaṭīpauṣkarapañcakōlāt samātuluṅgādyamakēna kalkaḥ|  
 +
 
guḍaprasannālavaṇaiśca bhr̥ṣṭō hr̥tpārśvapr̥ṣṭhōdarayōniśūlē||86||  
 
guḍaprasannālavaṇaiśca bhr̥ṣṭō hr̥tpārśvapr̥ṣṭhōdarayōniśūlē||86||  
    
syāttryūṣaṇaṁ dvē triphalē sapāṭhē nidigdhikāgōkṣurakau balē dvē|  
 
syāttryūṣaṇaṁ dvē triphalē sapāṭhē nidigdhikāgōkṣurakau balē dvē|  
 +
 
r̥ddhistruṭistāmalakī svaguptā mēdē madhūkaṁ madhukaṁ sthirā ca||87||
 
r̥ddhistruṭistāmalakī svaguptā mēdē madhūkaṁ madhukaṁ sthirā ca||87||
 
   
 
   
 
śatāvarī jīvakapr̥śniparṇyau dravyairimairakṣasamaiḥ supiṣṭaiḥ|  
 
śatāvarī jīvakapr̥śniparṇyau dravyairimairakṣasamaiḥ supiṣṭaiḥ|  
 +
 
prasthaṁ ghr̥tasyēha pacēdvidhijñaḥ prasthēna dadhnā tvatha māhiṣēṇa||88||  
 
prasthaṁ ghr̥tasyēha pacēdvidhijñaḥ prasthēna dadhnā tvatha māhiṣēṇa||88||  
    
mātrāṁ palaṁ cārdhapalaṁ picuṁ vā prayōjayēnmākṣikasamprayuktām|  
 
mātrāṁ palaṁ cārdhapalaṁ picuṁ vā prayōjayēnmākṣikasamprayuktām|  
 +
 
śvāsē sakāsē tvatha pāṇḍurōgē halīmakē hr̥dgrahaṇīpradōṣē||89||
 
śvāsē sakāsē tvatha pāṇḍurōgē halīmakē hr̥dgrahaṇīpradōṣē||89||
    
tailaM sasauvIrakamastutakraM vAte prapeyaM lavaNaM sukhoShNam |  
 
tailaM sasauvIrakamastutakraM vAte prapeyaM lavaNaM sukhoShNam |  
 +
 
mUtrAmbusiddhaM lavaNaishca tailamAnAhagulmArtihRudAmayaghnam ||81||  
 
mUtrAmbusiddhaM lavaNaishca tailamAnAhagulmArtihRudAmayaghnam ||81||  
    
punarnavAM dAru sapa~jcamUlaM rAsnAM yavAn bilvakulatthakolam |  
 
punarnavAM dAru sapa~jcamUlaM rAsnAM yavAn bilvakulatthakolam |  
 +
 
paktvA jale tena vipAcya tailamabhya~ggapAne~anilahRudgadadhnam ||82||  
 
paktvA jale tena vipAcya tailamabhya~ggapAne~anilahRudgadadhnam ||82||  
    
harItakInAgarapuShkarAhvairvayaHkayasthAlavaNaishca kalkaiH |  
 
harItakInAgarapuShkarAhvairvayaHkayasthAlavaNaishca kalkaiH |  
 +
 
sahi~ggubhiH sAdhitamagryasarpirgulme sahRutpArshvagade~anilotthe ||83||  
 
sahi~ggubhiH sAdhitamagryasarpirgulme sahRutpArshvagade~anilotthe ||83||  
    
sapuShkarAhvaM phalapUramUlaM mahauShadhaM shaTyabhayA ca kalkAH |  
 
sapuShkarAhvaM phalapUramUlaM mahauShadhaM shaTyabhayA ca kalkAH |  
 +
 
kShArAmbusarpirlavaNairvimishrAH syurvAtahRudrogavikartikAghnAH ||84||  
 
kShArAmbusarpirlavaNairvimishrAH syurvAtahRudrogavikartikAghnAH ||84||  
    
kvAthaH kRutaH pauShkaramAtulu~ggapalAshabhUtIkashaTIsurAhvaiH |  
 
kvAthaH kRutaH pauShkaramAtulu~ggapalAshabhUtIkashaTIsurAhvaiH |  
 +
 
sanAgarAjAjivacAyavAnIkShAraH sukhoShNo lavaNashca peyaH ||85||  
 
sanAgarAjAjivacAyavAnIkShAraH sukhoShNo lavaNashca peyaH ||85||  
    
pathyAshaTIpauShkarapa~jcakolAt samAtulu~ggAdyamakena kalkaH |  
 
pathyAshaTIpauShkarapa~jcakolAt samAtulu~ggAdyamakena kalkaH |  
 +
 
guDaprasannAlavaNaishca bhRuShTo hRutpArshvapRuShThodarayonishUle ||86||  
 
guDaprasannAlavaNaishca bhRuShTo hRutpArshvapRuShThodarayonishUle ||86||  
    
syAttryUShaNaM dve triphale sapAThe nidigdhikAgokShurakau bale dve |  
 
syAttryUShaNaM dve triphale sapAThe nidigdhikAgokShurakau bale dve |  
 +
 
RuddhistruTistAmalakI svaguptA mede madhUkaM madhukaM sthirA ca ||87||  
 
RuddhistruTistAmalakI svaguptA mede madhUkaM madhukaM sthirA ca ||87||  
    
shatAvarI jIvakapRushniparNyau dravyairimairakShasamaiH supiShTaiH |  
 
shatAvarI jIvakapRushniparNyau dravyairimairakShasamaiH supiShTaiH |  
 +
 
prasthaM ghRutasyeha pacedvidhij~jaH prasthena dadhnA tvatha mAhiSheNa ||88||  
 
prasthaM ghRutasyeha pacedvidhij~jaH prasthena dadhnA tvatha mAhiSheNa ||88||  
    
mAtrAM palaM cArdhapalaM picuM vA prayojayenmAkShikasamprayuktAm |  
 
mAtrAM palaM cArdhapalaM picuM vA prayojayenmAkShikasamprayuktAm |  
 +
 
shvAse sakAse tvatha pANDuroge halImake hRudgrahaNIpradoShe ||89||
 
shvAse sakAse tvatha pANDuroge halImake hRudgrahaNIpradoShe ||89||
 +
</div></div>
 
   
 
   
 
#Oil, ''sauviraka, mastu'' (curd water/whey), buttermilk, along with salt to be consumed in lukewarm form.
 
#Oil, ''sauviraka, mastu'' (curd water/whey), buttermilk, along with salt to be consumed in lukewarm form.
Line 1,211: Line 1,541:  
One ''prasta'' of ghee and buffalo’s curd to be added and cook all the above together and taken in dose of one ''pala'', mixed with half ''pala'' of honey. It useful in dyspnea, cough, anemia, ''halimaka'' (type of jaundice), heart disease and disorders of ''grahani'' (malabsorption syndrome) [86-89]
 
One ''prasta'' of ghee and buffalo’s curd to be added and cook all the above together and taken in dose of one ''pala'', mixed with half ''pala'' of honey. It useful in dyspnea, cough, anemia, ''halimaka'' (type of jaundice), heart disease and disorders of ''grahani'' (malabsorption syndrome) [86-89]
   −
===== Treatment of ''paittika hridroga'' =====
+
===== Treatment of [[pitta]]ja hridroga =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
शीताःप्रदेहाःपरिषेचनानितथाविरेकोहृदिपित्तदुष्टे|  
 
शीताःप्रदेहाःपरिषेचनानितथाविरेकोहृदिपित्तदुष्टे|  
 +
 
द्राक्षासिताक्षौद्रपरूषकैःस्याच्छुद्धेतुपित्तापहमन्नपानम्||९०||  
 
द्राक्षासिताक्षौद्रपरूषकैःस्याच्छुद्धेतुपित्तापहमन्नपानम्||९०||  
    
यष्ट्याह्विकातिक्तकरोहिणीभ्यांकल्कंपिबेच्चापिसिताजलेन|  
 
यष्ट्याह्विकातिक्तकरोहिणीभ्यांकल्कंपिबेच्चापिसिताजलेन|  
 +
 
क्षतेचसर्पींषिहितानिसर्पिर्गुडाश्चयेतान्प्रसमीक्ष्यसम्यक्||९१||  
 
क्षतेचसर्पींषिहितानिसर्पिर्गुडाश्चयेतान्प्रसमीक्ष्यसम्यक्||९१||  
    
दद्याद्भिषग्धन्वरसांश्चगव्यक्षीराशिनांपित्तहृदामयेषु|  
 
दद्याद्भिषग्धन्वरसांश्चगव्यक्षीराशिनांपित्तहृदामयेषु|  
 +
 
तैरेवसर्वेप्रशमंप्रयान्तिपित्तामयाःशोणितसंश्रयाये||९२||  
 
तैरेवसर्वेप्रशमंप्रयान्तिपित्तामयाःशोणितसंश्रयाये||९२||  
    
द्राक्षाबलाश्रेयसिशर्कराभिःखर्जूरवीरर्षभकोत्पलैश्च|  
 
द्राक्षाबलाश्रेयसिशर्कराभिःखर्जूरवीरर्षभकोत्पलैश्च|  
 +
 
काकोलिमेदायुगजीवकैश्चक्षीरेणसिद्धंमहिषीघृतंस्यात्||९३||  
 
काकोलिमेदायुगजीवकैश्चक्षीरेणसिद्धंमहिषीघृतंस्यात्||९३||  
    
कशेरुकाशैवलशृङ्गवेरप्रपौण्डरीकंमधुकंबिसस्य|  
 
कशेरुकाशैवलशृङ्गवेरप्रपौण्डरीकंमधुकंबिसस्य|  
 +
 
ग्रन्थिश्चसर्पिःपयसापचेत्तैःक्षौद्रान्वितंपित्तहृदामयघ्नम्||९४||  
 
ग्रन्थिश्चसर्पिःपयसापचेत्तैःक्षौद्रान्वितंपित्तहृदामयघ्नम्||९४||  
    
स्थिरादिकल्कैःपयसाचसिद्धंद्राक्षारसेनेक्षुरसेनवाऽपि|  
 
स्थिरादिकल्कैःपयसाचसिद्धंद्राक्षारसेनेक्षुरसेनवाऽपि|  
 +
 
सर्पिर्हितंस्वादुफलेक्षुजाश्चरसाःसुशीताहृदिपित्तदुष्टे||९५||
 
सर्पिर्हितंस्वादुफलेक्षुजाश्चरसाःसुशीताहृदिपित्तदुष्टे||९५||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
śītāḥ pradēhāḥ pariṣēcanāni tathā virēkō hr̥di pittaduṣṭē|  
 
śītāḥ pradēhāḥ pariṣēcanāni tathā virēkō hr̥di pittaduṣṭē|  
 +
 
drākṣāsitākṣaudraparūṣakaiḥ syācchuddhē tu pittāpahamannapānam||90||  
 
drākṣāsitākṣaudraparūṣakaiḥ syācchuddhē tu pittāpahamannapānam||90||  
    
yaṣṭyāhvikātiktakarōhiṇībhyāṁ  kalkaṁ pibēccāpi sitājalēna|  
 
yaṣṭyāhvikātiktakarōhiṇībhyāṁ  kalkaṁ pibēccāpi sitājalēna|  
 +
 
kṣatē ca sarpīṁṣi hitāni sarpirguḍāśca yē tān prasamīkṣya samyak||91||  
 
kṣatē ca sarpīṁṣi hitāni sarpirguḍāśca yē tān prasamīkṣya samyak||91||  
    
dadyādbhiṣagdhanvarasāṁśca gavyakṣīrāśināṁ pittahr̥dāmayēṣu|  
 
dadyādbhiṣagdhanvarasāṁśca gavyakṣīrāśināṁ pittahr̥dāmayēṣu|  
 +
 
tairēva sarvē praśamaṁ prayānti pittāmayāḥ śōṇitasaṁśrayā yē||92||  
 
tairēva sarvē praśamaṁ prayānti pittāmayāḥ śōṇitasaṁśrayā yē||92||  
    
drākṣābalāśrēyasiśarkarābhiḥ kharjūravīrarṣabhakōtpalaiśca|  
 
drākṣābalāśrēyasiśarkarābhiḥ kharjūravīrarṣabhakōtpalaiśca|  
 +
 
kākōlimēdāyugajīvakaiśca kṣīrēṇa siddhaṁ mahiṣīghr̥taṁ syāt||93||  
 
kākōlimēdāyugajīvakaiśca kṣīrēṇa siddhaṁ mahiṣīghr̥taṁ syāt||93||  
    
kaśērukāśaivalaśr̥ṅgavēraprapauṇḍarīkaṁ madhukaṁ bisasya|  
 
kaśērukāśaivalaśr̥ṅgavēraprapauṇḍarīkaṁ madhukaṁ bisasya|  
 +
 
granthiśca sarpiḥ payasā pacēttaiḥ kṣaudrānvitaṁ pittahr̥dāmayaghnam||94||  
 
granthiśca sarpiḥ payasā pacēttaiḥ kṣaudrānvitaṁ pittahr̥dāmayaghnam||94||  
    
sthirādikalkaiḥ payasā ca siddhaṁ drākṣārasēnēkṣurasēna vā'pi|  
 
sthirādikalkaiḥ payasā ca siddhaṁ drākṣārasēnēkṣurasēna vā'pi|  
 +
 
sarpirhitaṁ svāduphalēkṣujāśca rasāḥ suśītā hr̥di pittaduṣṭē||95||  
 
sarpirhitaṁ svāduphalēkṣujāśca rasāḥ suśītā hr̥di pittaduṣṭē||95||  
    
shItAH pradehAH pariShecanAni tathA vireko hRudi pittaduShTe |  
 
shItAH pradehAH pariShecanAni tathA vireko hRudi pittaduShTe |  
 +
 
drAkShAsitAkShaudraparUShakaiH syAcchuddhe tu pittApahamannapAnam ||90||  
 
drAkShAsitAkShaudraparUShakaiH syAcchuddhe tu pittApahamannapAnam ||90||  
    
yaShTyAhvikAtiktakarohiNIbhyAM kalkaM pibeccApi sitAjalena |  
 
yaShTyAhvikAtiktakarohiNIbhyAM kalkaM pibeccApi sitAjalena |  
 +
 
kShate ca sarpIMShi hitAni sarpirguDAshca ye tAn prasamIkShya samyak ||91||  
 
kShate ca sarpIMShi hitAni sarpirguDAshca ye tAn prasamIkShya samyak ||91||  
    
dadyAdbhiShagdhanvarasAMshca gavyakShIrAshinAM pittahRudAmayeShu |  
 
dadyAdbhiShagdhanvarasAMshca gavyakShIrAshinAM pittahRudAmayeShu |  
 +
 
taireva sarve prashamaM prayAnti pittAmayAH shoNitasaMshrayA ye ||92||  
 
taireva sarve prashamaM prayAnti pittAmayAH shoNitasaMshrayA ye ||92||  
    
drAkShAbalAshreyasisharkarAbhiH kharjUravIrarShabhakotpalaishca |  
 
drAkShAbalAshreyasisharkarAbhiH kharjUravIrarShabhakotpalaishca |  
 +
 
kAkolimedAyugajIvakaishca kShIreNa siddhaM mahiShIghRutaM syAt ||93||  
 
kAkolimedAyugajIvakaishca kShIreNa siddhaM mahiShIghRutaM syAt ||93||  
    
kasherukAshaivalashRu~ggaveraprapauNDarIkaM madhukaM bisasya |  
 
kasherukAshaivalashRu~ggaveraprapauNDarIkaM madhukaM bisasya |  
 +
 
granthishca sarpiH payasA pacettaiH kShaudrAnvitaM pittahRudAmayaghnam ||94||  
 
granthishca sarpiH payasA pacettaiH kShaudrAnvitaM pittahRudAmayaghnam ||94||  
    
sthirAdikalkaiH payasA ca siddhaM drAkShArasenekShurasena vA~api |  
 
sthirAdikalkaiH payasA ca siddhaM drAkShArasenekShurasena vA~api |  
 +
 
sarpirhitaM svAduphalekShujAshca rasAH sushItA hRudi pittaduShTe ||95||
 
sarpirhitaM svAduphalekShujAshca rasAH sushItA hRudi pittaduShTe ||95||
 +
</div></div>
   −
In case of aggravated ''pitta dosha'':
+
In case of aggravated [[pitta]] [[dosha]]:
   −
#Cold anointings, affusion and purgation therapy is indicated. After purgation the patient is advised, ''pitta'' -alleviating diet combined with ''draksha'', sugar,honey and ''parusaka''. [90]
+
#Cold anointings, affusion and purgation therapy is indicated. After purgation the patient is advised, [[pitta]] -alleviating diet combined with ''draksha'', sugar,honey and ''parusaka''. [90]
 
#Patient can also consume the paste of ''yastimadhu'' and ''katu rohini'' along with sugar water.
 
#Patient can also consume the paste of ''yastimadhu'' and ''katu rohini'' along with sugar water.
 
#In case of chest wound after proper examination the medicated ''ghrita'' and the recipes of ''sarpirguda'' are used [91]
 
#In case of chest wound after proper examination the medicated ''ghrita'' and the recipes of ''sarpirguda'' are used [91]
#In ''pittaja hridroga'', the patient should be kept on diet of soup of wild animals prepared out of cow’s milk.By this all ''pittaja'' disorders located blood (diseases pertaining to the bloodstream) get pacified.[92]
+
#In [[pitta]]ja hridroga, the patient should be kept on diet of soup of wild animals prepared out of cow’s milk.By this all [[pitta]]ja disorders located blood (diseases pertaining to the bloodstream) get pacified.[92]
#Formulas useful in ''pittaja'' heart disease: medicated ghee prepared by buffalo’s ghee and milk
+
#Formulas useful in [[pitta]]ja heart disease: medicated ghee prepared by buffalo’s ghee and milk
 
#Buffalo’s ghee along with milk and Paste of ''draksha, bala, sreyasi'' (''rasna'') and ''sarkara''
 
#Buffalo’s ghee along with milk and Paste of ''draksha, bala, sreyasi'' (''rasna'') and ''sarkara''
 
#Buffalo’s ghee along with milk, ''kharjura, vira, rishabhaka'' and ''utpala''
 
#Buffalo’s ghee along with milk, ''kharjura, vira, rishabhaka'' and ''utpala''
Line 1,281: Line 1,632:  
#Cold juice of sweet fruits or sugar cane is useful in ''paittika hridroga''.[95]
 
#Cold juice of sweet fruits or sugar cane is useful in ''paittika hridroga''.[95]
   −
===== Treatment of ''kaphaja hridroga'' =====
+
===== Treatment of [[kapha]]ja hridroga =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
स्विन्नस्यवान्तस्यविलङ्घितस्यक्रियाकफघ्नीकफमर्मरोगे|  
 
स्विन्नस्यवान्तस्यविलङ्घितस्यक्रियाकफघ्नीकफमर्मरोगे|  
 +
 
कौलत्थधान्यैश्चरसैर्ववान्नंपानानितीक्ष्णानिचशङ्कराणि||९६||  
 
कौलत्थधान्यैश्चरसैर्ववान्नंपानानितीक्ष्णानिचशङ्कराणि||९६||  
    
मूत्रेशृताःकट्फलशृङ्गवेरपीतद्रुपथ्यातिविषाःप्रदेयाः|  
 
मूत्रेशृताःकट्फलशृङ्गवेरपीतद्रुपथ्यातिविषाःप्रदेयाः|  
 +
 
कृष्णाशटीपुष्करमूलरास्नावचाभयानागरचूर्णकं[च||९७||  
 
कृष्णाशटीपुष्करमूलरास्नावचाभयानागरचूर्णकं[च||९७||  
    
उदुम्बराश्वत्थवटार्जुनाख्येपालाशरौहीतकखादिरेच|  
 
उदुम्बराश्वत्थवटार्जुनाख्येपालाशरौहीतकखादिरेच|  
 +
 
क्वाथेत्रिवृत्त्र्यूषणचूर्णसिद्धोलेहःकफघ्नोऽशिशिराम्बुयुक्तः||९८||  
 
क्वाथेत्रिवृत्त्र्यूषणचूर्णसिद्धोलेहःकफघ्नोऽशिशिराम्बुयुक्तः||९८||  
   −
शिलाह्वयंवाभिषगप्रमत्तःप्रयोजयेत्कल्पविधानदिष्टम्|प्राशं तथाऽऽगस्त्यमथापि लेहं रसायनं ब्राह्ममथामलक्याः||९९||  
+
शिलाह्वयंवाभिषगप्रमत्तःप्रयोजयेत्कल्पविधानदिष्टम्|
 +
 
 +
प्राशं तथाऽऽगस्त्यमथापि लेहं रसायनं ब्राह्ममथामलक्याः||९९||  
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
svinnasya vāntasya vilaṅghitasya kriyā kaphaghnī kaphamarmarōgē|  
 
svinnasya vāntasya vilaṅghitasya kriyā kaphaghnī kaphamarmarōgē|  
 +
 
kaulatthadhānyaiśca rasairvavānnaṁ pānāni tīkṣṇāni ca [1] śaṅkarāṇi||96||  
 
kaulatthadhānyaiśca rasairvavānnaṁ pānāni tīkṣṇāni ca [1] śaṅkarāṇi||96||  
    
mūtrē śr̥tāḥ kaṭphalaśr̥ṅgavērapītadrupathyātiviṣāḥ pradēyāḥ|  
 
mūtrē śr̥tāḥ kaṭphalaśr̥ṅgavērapītadrupathyātiviṣāḥ pradēyāḥ|  
 +
 
kr̥ṣṇāśaṭīpuṣkaramūlarāsnāvacābhayānāgaracūrṇakaṁ [2] ca||97||  
 
kr̥ṣṇāśaṭīpuṣkaramūlarāsnāvacābhayānāgaracūrṇakaṁ [2] ca||97||  
    
udumbarāśvatthavaṭārjunākhyē pālāśarauhītakakhādirē ca|  
 
udumbarāśvatthavaṭārjunākhyē pālāśarauhītakakhādirē ca|  
 +
 
kvāthē trivr̥ttryūṣaṇacūrṇasiddhō lēhaḥ kaphaghnō'śiśirāmbuyuktaḥ||98||  
 
kvāthē trivr̥ttryūṣaṇacūrṇasiddhō lēhaḥ kaphaghnō'śiśirāmbuyuktaḥ||98||  
    
śilāhvayaṁ vā bhiṣagapramattaḥ prayōjayēt kalpavidhānadiṣṭam|  
 
śilāhvayaṁ vā bhiṣagapramattaḥ prayōjayēt kalpavidhānadiṣṭam|  
 +
 
prāśaṁ tathā''gastyamathāpi lēhaṁ rasāyanaṁ brāhmamathāmalakyāḥ||99||  
 
prāśaṁ tathā''gastyamathāpi lēhaṁ rasāyanaṁ brāhmamathāmalakyāḥ||99||  
    
svinnasya vAntasya vila~gghitasya kriyA kaphaghnI kaphamarmaroge |  
 
svinnasya vAntasya vila~gghitasya kriyA kaphaghnI kaphamarmaroge |  
 +
 
kaulatthadhAnyaishca rasairvavAnnaM pAnAni tIkShNAni ca [1] sha~gkarANi ||96||  
 
kaulatthadhAnyaishca rasairvavAnnaM pAnAni tIkShNAni ca [1] sha~gkarANi ||96||  
    
mUtre shRutAH kaTphalashRu~ggaverapItadrupathyAtiviShAH pradeyAH |  
 
mUtre shRutAH kaTphalashRu~ggaverapItadrupathyAtiviShAH pradeyAH |  
 +
 
kRuShNAshaTIpuShkaramUlarAsnAvacAbhayAnAgaracUrNakaM [2] ca ||97||  
 
kRuShNAshaTIpuShkaramUlarAsnAvacAbhayAnAgaracUrNakaM [2] ca ||97||  
    
udumbarAshvatthavaTArjunAkhye pAlAsharauhItakakhAdire ca |  
 
udumbarAshvatthavaTArjunAkhye pAlAsharauhItakakhAdire ca |  
 +
 
kvAthe trivRuttryUShaNacUrNasiddho lehaH kaphaghno~ashishirAmbuyuktaH ||98||  
 
kvAthe trivRuttryUShaNacUrNasiddho lehaH kaphaghno~ashishirAmbuyuktaH ||98||  
    
shilAhvayaM vA bhiShagapramattaH prayojayet kalpavidhAnadiShTam |  
 
shilAhvayaM vA bhiShagapramattaH prayojayet kalpavidhAnadiShTam |  
 +
 
prAshaM tathA~a~agastyamathApi lehaM rasAyanaM brAhmamathAmalakyAH ||99||
 
prAshaM tathA~a~agastyamathApi lehaM rasAyanaM brAhmamathAmalakyAH ||99||
 +
</div></div>
    
Treatment should be done after the administration of fomentation/ sudation, therapeutic emesis and fasting therapies.
 
Treatment should be done after the administration of fomentation/ sudation, therapeutic emesis and fasting therapies.
Line 1,324: Line 1,691:  
Drinks with sharp (''tikshna'') attribute are wholesome. [96]
 
Drinks with sharp (''tikshna'') attribute are wholesome. [96]
   −
Formulas useful in ''kaphaja'' heart disease:
+
Formulas useful in [[kapha]]ja heart disease:
    
#Boil together ''katphala, sunthi, daruharidra, haritaki, ativisha'' and cow’s urine.
 
#Boil together ''katphala, sunthi, daruharidra, haritaki, ativisha'' and cow’s urine.
 
#Powder of ''pippali, sati, puskaramula, rasna, vacha, haritaki, sunthi'' [97]
 
#Powder of ''pippali, sati, puskaramula, rasna, vacha, haritaki, sunthi'' [97]
#Decoction (three part) of ''udumbara, asvattha, vata, arjuna, palasa, rohitaka, khadira'' and powder of ''trivrita, trikatu''(''shunti ,maricha, pippali'') and made into a linctus (''lehya'').Taken with warm water cures ''kaphaja hridroga''. [98]
+
#Decoction (three part) of ''udumbara, asvattha, vata, arjuna, palasa, rohitaka, khadira'' and powder of ''trivrita, trikatu''(''shunti ,maricha, pippali'') and made into a linctus (''lehya'').Taken with warm water cures [[kapha]]ja hridroga''. [98]
   −
====== ''Rasayanas'' for ''kaphaja hridroga'' ======
+
====== ''Rasayanas'' for [[kapha]]ja hridroga ======
   −
An expert physician may also administer ''silajatu'' according to the method prescribed in ''rasayana'' section to get its rejuvenating effect. ''Chyavanaprasha, agastyaharitaki, brahma rasayana'' or ''amalaki rasayana'' may also be used for the patient suffering from ''kaphaja'' type of ''hridroga''. [99]
+
An expert physician may also administer ''silajatu'' according to the method prescribed in [[rasayana]] section to get its rejuvenating effect. ''Chyavanaprasha, agastyaharitaki, brahma rasayana'' or ''amalaki rasayana'' may also be used for the patient suffering from [[kapha]]ja type of ''hridroga''. [99]
   −
===== Treatment of ''tridoshja/sannipatika hridroga'' =====
+
===== Treatment of tri[[dosha]]ja/sannipatika hridroga =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
त्रिदोषजेलङ्घनमादितःस्यादन्नंचसर्वेषुहितंविधेयम्|  
 
त्रिदोषजेलङ्घनमादितःस्यादन्नंचसर्वेषुहितंविधेयम्|  
 +
 
हीनातिमध्यत्वमवेक्ष्यचैवकार्यंत्रयाणामपिकर्मशस्तम्||१००||
 
हीनातिमध्यत्वमवेक्ष्यचैवकार्यंत्रयाणामपिकर्मशस्तम्||१००||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
tridōṣajē laṅghanamāditaḥ syādannaṁ ca sarvēṣu hitaṁ vidhēyam|  
 
tridōṣajē laṅghanamāditaḥ syādannaṁ ca sarvēṣu hitaṁ vidhēyam|  
 +
 
hīnātimadhyatvamavēkṣya caiva kāryaṁ trayāṇāmapi karma śastam||100||
 
hīnātimadhyatvamavēkṣya caiva kāryaṁ trayāṇāmapi karma śastam||100||
    
tridoṣhaje la~gghanamAditaH syAdannaM ca sarveShu hitaM vidheyam |  
 
tridoṣhaje la~gghanamAditaH syAdannaM ca sarveShu hitaM vidheyam |  
 +
 
hInAtimadhyatvamavekShya caiva kAryaM trayANAmapi karma shastam ||100||
 
hInAtimadhyatvamavekShya caiva kAryaM trayANAmapi karma shastam ||100||
 +
</div></div>
   −
#Firstly ''langhana'' (fasting therapy)
+
#Firstly [[langhana]] (fasting therapy)
#Diet which alleviates all the three ''dosha'' to be advised.
+
#Diet which alleviates all the three [[dosha]] to be advised.
#Treatment of the three ''dosha'' should be done after determining their relative degree (mild, moderate or severe aggravation) and appropriate therapeutic measures should be adopted depending on predominance to eliminate them. [100]
+
#Treatment of the three [[dosha]] should be done after determining their relative degree (mild, moderate or severe aggravation) and appropriate therapeutic measures should be adopted depending on predominance to eliminate them. [100]
    
===== Treatment of non-cardiac chest pain =====
 
===== Treatment of non-cardiac chest pain =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
भुक्तेऽधिकंजीर्यतिशूलमल्पंजीर्णेस्थितंचेत्सुरदारुकुष्ठम्|  
 
भुक्तेऽधिकंजीर्यतिशूलमल्पंजीर्णेस्थितंचेत्सुरदारुकुष्ठम्|  
 +
 
सतिल्वकंद्वेलवणेविडङ्गमुष्णाम्बुनासातिविषंपिबेत्सः||१०१||
 
सतिल्वकंद्वेलवणेविडङ्गमुष्णाम्बुनासातिविषंपिबेत्सः||१०१||
 
   
 
   
 
जीर्णेऽधिकेस्नेहविरेचनंस्यात्फलैर्विरेच्योयदिजीर्यतिस्यात्|  
 
जीर्णेऽधिकेस्नेहविरेचनंस्यात्फलैर्विरेच्योयदिजीर्यतिस्यात्|  
 +
 
त्रिष्वेवकालेष्वधिकेतुशूलेतीक्ष्णंहितंमूलविरेचनंस्यात्||१०२||  
 
त्रिष्वेवकालेष्वधिकेतुशूलेतीक्ष्णंहितंमूलविरेचनंस्यात्||१०२||  
    
प्रायोऽनिलोरुद्धगतिःप्रकुप्यत्यामाशयेशोधनमेवतस्मात्|  
 
प्रायोऽनिलोरुद्धगतिःप्रकुप्यत्यामाशयेशोधनमेवतस्मात्|  
 +
 
कार्यंतथालङ्घनपाचनंच..... |१०३|
 
कार्यंतथालङ्घनपाचनंच..... |१०३|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
bhuktē'dhikaṁ jīryati śūlamalpaṁ jīrṇē sthitaṁ cēt suradārukuṣṭham|  
 
bhuktē'dhikaṁ jīryati śūlamalpaṁ jīrṇē sthitaṁ cēt suradārukuṣṭham|  
 +
 
satilvakaṁ dvē lavaṇē viḍaṅgamuṣṇāmbunā sātiviṣaṁ pibēt saḥ||101||  
 
satilvakaṁ dvē lavaṇē viḍaṅgamuṣṇāmbunā sātiviṣaṁ pibēt saḥ||101||  
    
jīrṇē'dhikē snēhavirēcanaṁ syāt phalairvirēcyō yadi jīryati syāt|  
 
jīrṇē'dhikē snēhavirēcanaṁ syāt phalairvirēcyō yadi jīryati syāt|  
 +
 
triṣvēva kālēṣvadhikē tu śūlē tīkṣṇaṁ hitaṁ mūlavirēcanaṁ syāt||102||
 
triṣvēva kālēṣvadhikē tu śūlē tīkṣṇaṁ hitaṁ mūlavirēcanaṁ syāt||102||
 
   
 
   
 
prāyō'nilō ruddhagatiḥ prakupyatyāmāśayē śōdhanamēva tasmāt|  
 
prāyō'nilō ruddhagatiḥ prakupyatyāmāśayē śōdhanamēva tasmāt|  
 +
 
kāryaṁ tathā laṅghanapācanaṁ ca ...|103|  
 
kāryaṁ tathā laṅghanapācanaṁ ca ...|103|  
    
bhukte~adhikaM jIryati shUlamalpaM jIrNe sthitaM cet suradArukuShTham |  
 
bhukte~adhikaM jIryati shUlamalpaM jIrNe sthitaM cet suradArukuShTham |  
 +
 
satilvakaM dve lavaNe viDa~ggamuShNAmbunA sAtiviShaM pibet saH ||101||  
 
satilvakaM dve lavaNe viDa~ggamuShNAmbunA sAtiviShaM pibet saH ||101||  
    
jIrNe~adhike snehavirecanaM syAt phalairvirecyo yadi jIryati syAt |  
 
jIrNe~adhike snehavirecanaM syAt phalairvirecyo yadi jIryati syAt |  
 +
 
triShveva kAleShvadhike tu shUle tIkShNaM hitaM mUlavirecanaM syAt ||102||  
 
triShveva kAleShvadhike tu shUle tIkShNaM hitaM mUlavirecanaM syAt ||102||  
    
prAyo~anilo ruddhagatiH prakupyatyAmAshaye shodhanameva tasmAt |  
 
prAyo~anilo ruddhagatiH prakupyatyAmAshaye shodhanameva tasmAt |  
 +
 
kAryaM tathA la~gghanapAcanaM ca..... |103|
 
kAryaM tathA la~gghanapAcanaM ca..... |103|
 +
</div></div>
    
If pain (in the cardiac region) aggravates on consumption of food, demises during digestion and relieved on empty stomach, the patient should be given (powder of) ''devadaru, kustha, tilvaka,'' two salts (''saindhava, sauvarchala''), ''vidanga'' and ''ativisha'' along with hot water. [101]
 
If pain (in the cardiac region) aggravates on consumption of food, demises during digestion and relieved on empty stomach, the patient should be given (powder of) ''devadaru, kustha, tilvaka,'' two salts (''saindhava, sauvarchala''), ''vidanga'' and ''ativisha'' along with hot water. [101]
Line 1,382: Line 1,767:  
If pain aggravates on empty stomach (on digestion of food) unctuous purgative therapy should be administered. If pain aggravates during digestion then patient should be purgated with fruits. If the pain is intense and appears in all the periods (before, during and after digestion) then, the patient should be given strong (''tiksna'') purgation/drastic purgation therapy containing roots [102]
 
If pain aggravates on empty stomach (on digestion of food) unctuous purgative therapy should be administered. If pain aggravates during digestion then patient should be purgated with fruits. If the pain is intense and appears in all the periods (before, during and after digestion) then, the patient should be given strong (''tiksna'') purgation/drastic purgation therapy containing roots [102]
   −
Often ''vata'' gets aggravated due to the obstruction in its movement in the ''amashaya'' (stomach including small intestine). Hence purgative measures should be adopted along with ''langhana'' (fasting therapy) and ''pachana'' (carminative therapy). [103]
+
Often [[vata]] gets aggravated due to the obstruction in its movement in the ''amashaya'' (stomach including small intestine). Hence purgative measures should be adopted along with [[langhana]] (fasting therapy) and [[pachana]] (carminative therapy). [103]
    
===== Treatment of ''krimija hridroga'' =====
 
===== Treatment of ''krimija hridroga'' =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
... सर्वंकृमिघ्नंकृमिहृद्गदेच||१०३||
 
... सर्वंकृमिघ्नंकृमिहृद्गदेच||१०३||
 
   
 
   
 
इतिहृद्रोगचिकित्सा|
 
इतिहृद्रोगचिकित्सा|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
... sarvaM kRumighnaM kRumihRudgade ca ||103||  
 
... sarvaM kRumighnaM kRumihRudgade ca ||103||  
Line 1,397: Line 1,784:     
iti hr̥drōgacikitsā|  
 
iti hr̥drōgacikitsā|  
 +
</div></div>
    
General Treatment for ''krimi hridroga'' (heart disease caused by micro organisms): all anthelmintic measures (all measures of destruction of these micro-organisms) should be applied.
 
General Treatment for ''krimi hridroga'' (heart disease caused by micro organisms): all anthelmintic measures (all measures of destruction of these micro-organisms) should be applied.
Line 1,403: Line 1,791:     
==== Diseases of Head and neck ====
 
==== Diseases of Head and neck ====
===== (Nasal disorders) =====
+
===== Diseases of nose =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
सन्धारणाजीर्णरजोतिभाष्यक्रोधर्तुवैषम्यशिरोभितापैः|  
 
सन्धारणाजीर्णरजोतिभाष्यक्रोधर्तुवैषम्यशिरोभितापैः|  
 +
 
प्रजागरातिस्वपनाम्बुशीतैरवश्ययामैथुनबाष्पधूमैः||१०४||  
 
प्रजागरातिस्वपनाम्बुशीतैरवश्ययामैथुनबाष्पधूमैः||१०४||  
    
संस्त्यानदोषेशिरसिप्रवृद्धोवायुःप्रतिश्यायमुदीरयेत्तु|  
 
संस्त्यानदोषेशिरसिप्रवृद्धोवायुःप्रतिश्यायमुदीरयेत्तु|  
 +
 
घ्राणार्तितोदौक्षवथुर्जलाभःस्रावोऽनिलात्सस्वरमूर्धरोगः||१०५||  
 
घ्राणार्तितोदौक्षवथुर्जलाभःस्रावोऽनिलात्सस्वरमूर्धरोगः||१०५||  
    
नासाग्रपाकज्वरवक्त्रशोषतृष्णोष्णपीतस्रवणानिपित्तात्|  
 
नासाग्रपाकज्वरवक्त्रशोषतृष्णोष्णपीतस्रवणानिपित्तात्|  
 +
 
कासारुचिस्रावघनप्रसेकाःकफाद्गुरुःस्रोतसिचापिकण्डूः||१०६||  
 
कासारुचिस्रावघनप्रसेकाःकफाद्गुरुःस्रोतसिचापिकण्डूः||१०६||  
    
सर्वाणिरूपाणितुसन्निपातात्स्युःपीनसेतीव्ररुजेऽतिदुःखे|१०७|
 
सर्वाणिरूपाणितुसन्निपातात्स्युःपीनसेतीव्ररुजेऽतिदुःखे|१०७|
 +
 
सर्वोऽतिवृद्धोऽहितभोजनात्तुदुष्टप्रतिश्यायउपेक्षितःस्यात्||१०७||  
 
सर्वोऽतिवृद्धोऽहितभोजनात्तुदुष्टप्रतिश्यायउपेक्षितःस्यात्||१०७||  
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
sandhāraṇājīrṇarajōtibhāṣyakrōdhartuvaiṣamyaśirōbhitāpaiḥ|  
 
sandhāraṇājīrṇarajōtibhāṣyakrōdhartuvaiṣamyaśirōbhitāpaiḥ|  
 +
 
prajāgarātisvapanāmbuśītairavaśyayā maithunabāṣpadhūmaiḥ||104||  
 
prajāgarātisvapanāmbuśītairavaśyayā maithunabāṣpadhūmaiḥ||104||  
    
saṁstyānadōṣē śirasi pravr̥ddhō vāyuḥ pratiśyāyamudīrayēttu|  
 
saṁstyānadōṣē śirasi pravr̥ddhō vāyuḥ pratiśyāyamudīrayēttu|  
 +
 
ghrāṇārtitōdau kṣavathurjalābhaḥ srāvō'nilāt sasvaramūrdharōgaḥ||105||  
 
ghrāṇārtitōdau kṣavathurjalābhaḥ srāvō'nilāt sasvaramūrdharōgaḥ||105||  
    
nāsāgrapākajwaravaktraśōṣatr̥ṣṇōṣṇapītasravaṇāni pittāt|  
 
nāsāgrapākajwaravaktraśōṣatr̥ṣṇōṣṇapītasravaṇāni pittāt|  
 +
 
kāsārucisrāvaghanaprasēkāḥ kaphādguruḥ srōtasi cāpi kaṇḍūḥ||106||  
 
kāsārucisrāvaghanaprasēkāḥ kaphādguruḥ srōtasi cāpi kaṇḍūḥ||106||  
   Line 1,429: Line 1,826:     
sandhAraNAjIrNarajotibhAShyakrodhartuvaiShamyashirobhitApaiH |  
 
sandhAraNAjIrNarajotibhAShyakrodhartuvaiShamyashirobhitApaiH |  
 +
 
prajAgarAtisvapanAmbushItairavashyayA maithunabAShpadhUmaiH ||104||  
 
prajAgarAtisvapanAmbushItairavashyayA maithunabAShpadhUmaiH ||104||  
    
saMstyAnadoShe shirasi pravRuddho vAyuH pratishyAyamudIrayettu |  
 
saMstyAnadoShe shirasi pravRuddho vAyuH pratishyAyamudIrayettu |  
 +
 
ghrANArtitodau kShavathurjalAbhaH srAvo~anilAt sasvaramUrdharogaH ||105||  
 
ghrANArtitodau kShavathurjalAbhaH srAvo~anilAt sasvaramUrdharogaH ||105||  
    
nAsAgrapAkajwaravaktrashoShatRuShNoShNapItasravaNAni pittAt |  
 
nAsAgrapAkajwaravaktrashoShatRuShNoShNapItasravaNAni pittAt |  
 +
 
kAsArucisrAvaghanaprasekAH kaphAdguruH srotasi cApi kaNDUH ||106||  
 
kAsArucisrAvaghanaprasekAH kaphAdguruH srotasi cApi kaNDUH ||106||  
    
sarvANi rUpANi tu sannipAtAt syuH pInase tIvraruje~atiduHkhe |107|
 
sarvANi rUpANi tu sannipAtAt syuH pInase tIvraruje~atiduHkhe |107|
 +
</div></div>
    
====== Etiology and pathogenesis of ''Pratishyaya'' (coryza/Rhinitis)======
 
====== Etiology and pathogenesis of ''Pratishyaya'' (coryza/Rhinitis)======
   −
Suppression of natural urges, indigestion, exposure to dust, excessive speech, anger, seasonal irregularity, excessive exposure of head to the heat, awakening at night, excessive day sleep, and exposure to cold water and frost, excessive coitus, excessive weeping, exposure to smoky atmosphere. These factors lead to the manifestation of ''dosha'' in the head by aggravating ''vata'', gives rise to ''pratishyaya''. [104]
+
Suppression of natural urges, indigestion, exposure to dust, excessive speech, anger, seasonal irregularity, excessive exposure of head to the heat, awakening at night, excessive day sleep, and exposure to cold water and frost, excessive coitus, excessive weeping, exposure to smoky atmosphere. These factors lead to the manifestation of [[dosha]] in the head by aggravating [[vata]], gives rise to ''pratishyaya''. [104]
    
====== Classification and signs and symptoms of ''pratishyaya'' ======
 
====== Classification and signs and symptoms of ''pratishyaya'' ======
   −
Signs of ''vataja''-type ''pratishyaya'':
+
Signs of [[vata]]ja-type ''pratishyaya'':
    
Severe piercing pain in nostrils, sneezing, watery discharge, hoarseness of voice and ''murdharoga'' (manifestation of various disease related to head and brain).[105]
 
Severe piercing pain in nostrils, sneezing, watery discharge, hoarseness of voice and ''murdharoga'' (manifestation of various disease related to head and brain).[105]
   −
Signs of ''pittaja''-type ''pratishyaya'':
+
Signs of [[pitta]]ja-type ''pratishyaya'':
    
Inflammation of the tip of nose, fever, dryness of mouth, thirst, hot and yellow discharge.[106]
 
Inflammation of the tip of nose, fever, dryness of mouth, thirst, hot and yellow discharge.[106]
   −
Signs of ''kaphaja''-type ''pratishyaya'':
+
Signs of [[kapha]]ja-type ''pratishyaya'':
    
Cough anorexia, thick discharge, excessive salivation, heaviness and itching in nasal passage. [106]
 
Cough anorexia, thick discharge, excessive salivation, heaviness and itching in nasal passage. [106]
   −
Signs of ''sannipatika pratishyaya'' (caused by aggregation of three ''dosha''):
+
Signs of ''sannipatika pratishyaya'' (caused by aggregation of three [[dosha]]):
    
All the above symptoms along with intense pain and distress. [107]
 
All the above symptoms along with intense pain and distress. [107]
    
====== ''Dushtapratishyaya'' (persistent rhinitis) ======
 
====== ''Dushtapratishyaya'' (persistent rhinitis) ======
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
ततस्तुरोगाःक्षवथुश्चनासाशोषःप्रतीनाहपरिस्रवौच|  
 
ततस्तुरोगाःक्षवथुश्चनासाशोषःप्रतीनाहपरिस्रवौच|  
 +
 
घ्राणस्यपूतित्वमपीनसश्चसपाकशोथार्बुदपूयरक्ताः||१०८||  
 
घ्राणस्यपूतित्वमपीनसश्चसपाकशोथार्बुदपूयरक्ताः||१०८||  
    
अरूंषिशीर्षश्रवणाक्षिरोगखालित्यहर्यर्जुनलोमभावाः|  
 
अरूंषिशीर्षश्रवणाक्षिरोगखालित्यहर्यर्जुनलोमभावाः|  
 +
 
तृट्श्वासकासज्वररक्तपित्तवैस्वर्यशोषाश्चततोभवन्ति||१०९||
 
तृट्श्वासकासज्वररक्तपित्तवैस्वर्यशोषाश्चततोभवन्ति||१०९||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
sarvō'tivr̥ddhō'hitabhōjanāttu duṣṭapratiśyāya upēkṣitaḥ syāt||107||  
 
sarvō'tivr̥ddhō'hitabhōjanāttu duṣṭapratiśyāya upēkṣitaḥ syāt||107||  
    
tatastu rōgāḥ kṣavathuśca nāsāśōṣaḥ pratīnāhaparisravau ca|  
 
tatastu rōgāḥ kṣavathuśca nāsāśōṣaḥ pratīnāhaparisravau ca|  
 +
 
ghrāṇasya pūtitvamapīnasaśca sapākaśōthārbudapūyaraktāḥ||108||  
 
ghrāṇasya pūtitvamapīnasaśca sapākaśōthārbudapūyaraktāḥ||108||  
    
arūṁṣi śīrṣaśravaṇākṣirōgakhālityaharyarjunalōmabhāvāḥ|  
 
arūṁṣi śīrṣaśravaṇākṣirōgakhālityaharyarjunalōmabhāvāḥ|  
 +
 
tr̥ṭśvāsakāsajwararaktapittavaisvaryaśōṣāśca tatō bhavanti||109||  
 
tr̥ṭśvāsakāsajwararaktapittavaisvaryaśōṣāśca tatō bhavanti||109||  
   Line 1,480: Line 1,887:     
tatastu rogAH kShavathushca nAsAshoShaH pratInAhaparisravau ca |  
 
tatastu rogAH kShavathushca nAsAshoShaH pratInAhaparisravau ca |  
 +
 
ghrANasya pUtitvamapInasashca sapAkashothArbudapUyaraktAH ||108||  
 
ghrANasya pUtitvamapInasashca sapAkashothArbudapUyaraktAH ||108||  
    
arUMShi shIrShashravaNAkShirogakhAlityaharyarjunalomabhAvAH |  
 
arUMShi shIrShashravaNAkShirogakhAlityaharyarjunalomabhAvAH |  
 +
 
tRuTshvAsakAsajwararaktapittavaisvaryashoShAshca tato bhavanti ||109||
 
tRuTshvAsakAsajwararaktapittavaisvaryashoShAshca tato bhavanti ||109||
 +
</div></div>
    
Each of the above types will turn into ''dushtapratishyaya'' if the patient neglect appropriate treatment and continues unwholesome diet, all the ''dosha'' get excessively aggravated and as a result this disease is caused.
 
Each of the above types will turn into ''dushtapratishyaya'' if the patient neglect appropriate treatment and continues unwholesome diet, all the ''dosha'' get excessively aggravated and as a result this disease is caused.
Line 1,490: Line 1,900:     
Sneezing, dryness of nasal mucosa, ''pratinaha'' (nasal obstruction), ''parisrava'' (excessive discharge from nose), foul smell in nostrils (ozena), ''apinasa'' (chronic rhinitis), inflammation (suppurative rhinitis), swelling (edematous rhinitis), ''nasarbuda'' (growth/nasal tumor),  ''puya rakta'' (purulent and sanguineous rhinitis), ''arumsi'' (furunculosis), disorders of head, ear and eye, baldness, graying of hair or whitening of body hairs, thirst, dyspnea, cough, fever, internal hemorrhage, hoarseness of voice and cachexia. [107-109]
 
Sneezing, dryness of nasal mucosa, ''pratinaha'' (nasal obstruction), ''parisrava'' (excessive discharge from nose), foul smell in nostrils (ozena), ''apinasa'' (chronic rhinitis), inflammation (suppurative rhinitis), swelling (edematous rhinitis), ''nasarbuda'' (growth/nasal tumor),  ''puya rakta'' (purulent and sanguineous rhinitis), ''arumsi'' (furunculosis), disorders of head, ear and eye, baldness, graying of hair or whitening of body hairs, thirst, dyspnea, cough, fever, internal hemorrhage, hoarseness of voice and cachexia. [107-109]
 +
 +
====== Etiopathogenesis and clinical features of other disorders of nose ======
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
रोधाभिघातस्रवशोषपाकैर्घ्राणंयुतंयश्चनवेत्तिगन्धम्|  
 
रोधाभिघातस्रवशोषपाकैर्घ्राणंयुतंयश्चनवेत्तिगन्धम्|  
 +
 
दुर्गन्धिचास्यंबहुशःप्रकोपिदुष्टप्रतिश्यायमुदाहरेत्तम्||११०||  
 
दुर्गन्धिचास्यंबहुशःप्रकोपिदुष्टप्रतिश्यायमुदाहरेत्तम्||११०||  
    
संस्पृश्यमर्माण्यनिलस्तुमूर्ध्निविष्वक्पथस्थःक्षवथुंकरोति|  
 
संस्पृश्यमर्माण्यनिलस्तुमूर्ध्निविष्वक्पथस्थःक्षवथुंकरोति|  
 +
 
क्रुद्धःससंशोष्यकफंतुनासाशृङ्गाटकघ्राणविशोषणंच||१११||  
 
क्रुद्धःससंशोष्यकफंतुनासाशृङ्गाटकघ्राणविशोषणंच||१११||  
    
उच्छ्वासमार्गंतुकफःसवातोरुन्ध्यात्प्रतीनाहमुदाहरेत्तम्|  
 
उच्छ्वासमार्गंतुकफःसवातोरुन्ध्यात्प्रतीनाहमुदाहरेत्तम्|  
 +
 
योमस्तुलुङ्गाद्घनपीतपक्वःकफःस्रवेदेषपरिस्रवस्तु||११२||  
 
योमस्तुलुङ्गाद्घनपीतपक्वःकफःस्रवेदेषपरिस्रवस्तु||११२||  
    
वैवर्ण्यदौर्गन्ध्यमुपेक्षयातुस्यात्पूतिनस्यंश्वयथुर्भ्रमश्च|  
 
वैवर्ण्यदौर्गन्ध्यमुपेक्षयातुस्यात्पूतिनस्यंश्वयथुर्भ्रमश्च|  
 +
 
आनह्यतेयस्यविशुष्यतेचप्रक्लिद्यतेधूप्यतिचापिनासा||११३||  
 
आनह्यतेयस्यविशुष्यतेचप्रक्लिद्यतेधूप्यतिचापिनासा||११३||  
    
नवेत्तियोगन्धरसांश्चजन्तुर्जुष्टंव्यवस्येत्तमपीनसेन|  
 
नवेत्तियोगन्धरसांश्चजन्तुर्जुष्टंव्यवस्येत्तमपीनसेन|  
 +
 
तंचानिलश्लेष्मभवंविकारंब्रूयात्प्रतिश्यायसमानलिङ्गम्||११४||  
 
तंचानिलश्लेष्मभवंविकारंब्रूयात्प्रतिश्यायसमानलिङ्गम्||११४||  
    
सदाहरागःश्वयथुःसपाकःस्याद्घ्राणपाकोऽपिचरक्तपित्तात्|  
 
सदाहरागःश्वयथुःसपाकःस्याद्घ्राणपाकोऽपिचरक्तपित्तात्|  
 +
 
घ्राणाश्रितासृक्प्रभृतीन्प्रदूष्यकुर्वन्तिनासाश्वयथुंमलाश्च||११५||  
 
घ्राणाश्रितासृक्प्रभृतीन्प्रदूष्यकुर्वन्तिनासाश्वयथुंमलाश्च||११५||  
    
घ्राणेतथोच्छ्वासगतिंनिरुध्यमांसास्रदोषादपिचार्बुदानि|  
 
घ्राणेतथोच्छ्वासगतिंनिरुध्यमांसास्रदोषादपिचार्बुदानि|  
 +
 
घ्राणात्स्रवेद्वाश्रवणान्मुखाद्वापित्ताक्तमस्रंत्वपिपूयरक्तम्||११६||  
 
घ्राणात्स्रवेद्वाश्रवणान्मुखाद्वापित्ताक्तमस्रंत्वपिपूयरक्तम्||११६||  
    
कुर्यात्सपित्तःपवनस्त्वगादीन्सन्दूष्यचारूंषिसपाकवन्ति|  
 
कुर्यात्सपित्तःपवनस्त्वगादीन्सन्दूष्यचारूंषिसपाकवन्ति|  
 +
 
नासाप्रदीप्तेवनरस्ययस्यदीप्तंतुतंरोगमुदाहरन्ति||११७||  
 
नासाप्रदीप्तेवनरस्ययस्यदीप्तंतुतंरोगमुदाहरन्ति||११७||  
    
इतिनासारोगनिदानम्|
 
इतिनासारोगनिदानम्|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
rōdhābhighātasravaśōṣapākairghrāṇaṁ yutaṁ yaśca na vētti gandham|  
 
rōdhābhighātasravaśōṣapākairghrāṇaṁ yutaṁ yaśca na vētti gandham|  
 +
 
durgandhi cāsyaṁ bahuśaḥprakōpi duṣṭapratiśyāyamudāharēttam||110||  
 
durgandhi cāsyaṁ bahuśaḥprakōpi duṣṭapratiśyāyamudāharēttam||110||  
    
saṁspr̥śya marmāṇyanilastu mūrdhni viṣvakpathasthaḥ kṣavathuṁ karōti|  
 
saṁspr̥śya marmāṇyanilastu mūrdhni viṣvakpathasthaḥ kṣavathuṁ karōti|  
 +
 
kruddhaḥ sa saṁśōṣya kaphaṁ tu nāsāśr̥ṅgāṭakaghrāṇaviśōṣaṇaṁ ca||111||  
 
kruddhaḥ sa saṁśōṣya kaphaṁ tu nāsāśr̥ṅgāṭakaghrāṇaviśōṣaṇaṁ ca||111||  
    
ucchvāsamārgaṁ tu kaphaḥ savātō rundhyāt pratīnāhamudāharēttam|  
 
ucchvāsamārgaṁ tu kaphaḥ savātō rundhyāt pratīnāhamudāharēttam|  
 +
 
yō mastuluṅgādghanapītapakvaḥ kaphaḥ sravēdēṣa  parisravastu||112||  
 
yō mastuluṅgādghanapītapakvaḥ kaphaḥ sravēdēṣa  parisravastu||112||  
    
vaivarṇyadaurgandhyamupēkṣayā tu syāt pūtinasyaṁ śvayathurbhramaśca|  
 
vaivarṇyadaurgandhyamupēkṣayā tu syāt pūtinasyaṁ śvayathurbhramaśca|  
 +
 
ānahyatē yasya viśuṣyatē ca praklidyatē dhūpyati cāpi nāsā||113||  
 
ānahyatē yasya viśuṣyatē ca praklidyatē dhūpyati cāpi nāsā||113||  
    
na vētti yō gandharasāṁśca janturjuṣṭaṁ vyavasyēttamapīnasēna|  
 
na vētti yō gandharasāṁśca janturjuṣṭaṁ vyavasyēttamapīnasēna|  
 +
 
taṁ cānilaślēṣmabhavaṁ vikāraṁ brūyāt pratiśyāyasamānaliṅgam||114||  
 
taṁ cānilaślēṣmabhavaṁ vikāraṁ brūyāt pratiśyāyasamānaliṅgam||114||  
    
sadāharāgaḥ śvayathuḥ sapākaḥ syād ghrāṇapākō'pi ca raktapittāt|  
 
sadāharāgaḥ śvayathuḥ sapākaḥ syād ghrāṇapākō'pi ca raktapittāt|  
 +
 
ghrāṇāśritāsr̥kprabhr̥tīn pradūṣya kurvanti nāsāśvayathuṁ malāśca||115||  
 
ghrāṇāśritāsr̥kprabhr̥tīn pradūṣya kurvanti nāsāśvayathuṁ malāśca||115||  
    
ghrāṇē tathōcchvāsagatiṁ nirudhya māṁsāsradōṣādapi cārbudāni|  
 
ghrāṇē tathōcchvāsagatiṁ nirudhya māṁsāsradōṣādapi cārbudāni|  
 +
 
ghrāṇāt sravēdvā śravaṇānmukhādvā pittāktamasraṁ tvapi pūyaraktam||116||  
 
ghrāṇāt sravēdvā śravaṇānmukhādvā pittāktamasraṁ tvapi pūyaraktam||116||  
    
kuryāt sapittaḥ pavanastvagādīn sandūṣya cārūṁṣi sapākavanti|  
 
kuryāt sapittaḥ pavanastvagādīn sandūṣya cārūṁṣi sapākavanti|  
 +
 
nāsā pradīptēva narasya yasya dīptaṁ tu taṁ rōgamudāharanti||117||  
 
nāsā pradīptēva narasya yasya dīptaṁ tu taṁ rōgamudāharanti||117||  
   Line 1,544: Line 1,974:     
rodhAbhighAtasravashoShapAkairghrANaM yutaM yashca na vetti gandham |  
 
rodhAbhighAtasravashoShapAkairghrANaM yutaM yashca na vetti gandham |  
 +
 
durgandhi cAsyaM bahushaHprakopi duShTapratishyAyamudAharettam ||110||  
 
durgandhi cAsyaM bahushaHprakopi duShTapratishyAyamudAharettam ||110||  
    
saMspRushya marmANyanilastu mUrdhni viShvakpathasthaH kShavathuM karoti |  
 
saMspRushya marmANyanilastu mUrdhni viShvakpathasthaH kShavathuM karoti |  
 +
 
kruddhaH sa saMshoShya kaphaM tu nAsAshRu~ggATakaghrANavishoShaNaM ca ||111||  
 
kruddhaH sa saMshoShya kaphaM tu nAsAshRu~ggATakaghrANavishoShaNaM ca ||111||  
    
ucchvAsamArgaM tu kaphaH savAto rundhyAt pratInAhamudAharettam |  
 
ucchvAsamArgaM tu kaphaH savAto rundhyAt pratInAhamudAharettam |  
 +
 
yo mastulu~ggAdghanapItapakvaH kaphaH sravedeSha parisravastu ||112||  
 
yo mastulu~ggAdghanapItapakvaH kaphaH sravedeSha parisravastu ||112||  
    
vaivarNyadaurgandhyamupekShayA tu syAt pUtinasyaM shvayathurbhramashca |  
 
vaivarNyadaurgandhyamupekShayA tu syAt pUtinasyaM shvayathurbhramashca |  
 +
 
Anahyate yasya vishuShyate ca praklidyate dhUpyati cApi nAsA ||113||  
 
Anahyate yasya vishuShyate ca praklidyate dhUpyati cApi nAsA ||113||  
    
na vetti yo gandharasAMshca janturjuShTaM vyavasyettamapInasena |  
 
na vetti yo gandharasAMshca janturjuShTaM vyavasyettamapInasena |  
 +
 
taM cAnilashleShmabhavaM vikAraM brUyAt pratishyAyasamAnali~ggam ||114||  
 
taM cAnilashleShmabhavaM vikAraM brUyAt pratishyAyasamAnali~ggam ||114||  
    
sadAharAgaH shvayathuH sapAkaH syAd ghrANapAko~api ca raktapittAt |  
 
sadAharAgaH shvayathuH sapAkaH syAd ghrANapAko~api ca raktapittAt |  
 +
 
ghrANAshritAsRukprabhRutIn pradUShya kurvanti nAsAshvayathuM malAshca ||115||
 
ghrANAshritAsRukprabhRutIn pradUShya kurvanti nAsAshvayathuM malAshca ||115||
 
   
 
   
 
ghrANe tathocchvAsagatiM nirudhya mAMsAsradoShAdapi cArbudAni |  
 
ghrANe tathocchvAsagatiM nirudhya mAMsAsradoShAdapi cArbudAni |  
 +
 
ghrANAt sravedvA shravaNAnmukhAdvA pittAktamasraM tvapi pUyaraktam ||116||  
 
ghrANAt sravedvA shravaNAnmukhAdvA pittAktamasraM tvapi pUyaraktam ||116||  
    
kuryAt sapittaH pavanastvagAdIn sandUShya cArUMShi sapAkavanti |  
 
kuryAt sapittaH pavanastvagAdIn sandUShya cArUMShi sapAkavanti |  
 +
 
nAsA pradIpteva narasya yasya dIptaM tu taM rogamudAharanti ||117||  
 
nAsA pradIpteva narasya yasya dIptaM tu taM rogamudAharanti ||117||  
    
iti nAsAroganidAnam |
 
iti nAsAroganidAnam |
 +
</div></div>
    
Definition of ''dushtapratishyaya'':
 
Definition of ''dushtapratishyaya'':
Line 1,575: Line 2,014:  
Pathogenesis of sneezing (''ksavathu''):
 
Pathogenesis of sneezing (''ksavathu''):
   −
''Vata'' afflicting the vital organs and moving in random directions causes sneezing.[111]
+
[[Vata]] afflicting the vital organs and moving in random directions causes sneezing.[111]
    
Pathogenesis of dryness of nasal mucosa (''nasa shosha''):
 
Pathogenesis of dryness of nasal mucosa (''nasa shosha''):
 
    
 
    
Aggravated ''vata'' dries up ''kapha'' in the junction of nose with forehead (''shranghataka marma'') causes dry nose and results in loss of sense of smell. [111]
+
Aggravated [[vata]] dries up [[kapha]] in the junction of nose with forehead (''shranghataka marma'') causes dry nose and results in loss of sense of smell. [111]
    
Pathogenesis of ''pratinaha'' (nasal obstruction):
 
Pathogenesis of ''pratinaha'' (nasal obstruction):
   −
Condition where ''kapha'' along with ''vata'' blocks/obstructs the channel of expiration is called ''pratinaha''. [112]
+
Condition where [[kapha]] along with [[vata]] blocks/obstructs the channel of expiration is called ''pratinaha''. [112]
    
Pathogenesis of ''parisrava'' (nasal discharge):
 
Pathogenesis of ''parisrava'' (nasal discharge):
   −
The condition where thick, yellow and mature ''kapha'' (mucus) discharge comes out from the brain is called as ''parisrava''.[112]
+
The condition where thick, yellow and mature [[kapha]] (mucus) discharge comes out from the brain is called as ''parisrava''.[112]
    
Pathogenesis of ''putinasya'' (ozena):
 
Pathogenesis of ''putinasya'' (ozena):
Line 1,595: Line 2,034:  
Signs and symptoms of ''apinasa'' (chronic rhinitis):
 
Signs and symptoms of ''apinasa'' (chronic rhinitis):
   −
The condition where the patient’s nose is obstructed, dryness exist, sticky and fuming sensation in the nose and one does not perceive smell and taste is called ''apinasa''. It is caused by ''vata'' and ''kapha'', and has symptoms similar to those of ''pratishyaya''. [114]
+
The condition where the patient’s nose is obstructed, dryness exist, sticky and fuming sensation in the nose and one does not perceive smell and taste is called ''apinasa''. It is caused by [[vata]] and [[kapha]], and has symptoms similar to those of ''pratishyaya''. [114]
   −
''Granhapaka'' / ''nasa paka'' (suppurative rhinitis):
+
''Ghranapaka'' / ''nasa paka'' (suppurative rhinitis):
    
It is caused by the vitiation of ''rakta-pitta'' where burning sensation, redness, swelling and inflammation/ suppuration occur. [115]
 
It is caused by the vitiation of ''rakta-pitta'' where burning sensation, redness, swelling and inflammation/ suppuration occur. [115]
Line 1,603: Line 2,042:  
''Nasa-shotha'' (edematous rhinitis):
 
''Nasa-shotha'' (edematous rhinitis):
   −
The aggravated ''dosha'' vitiate blood etc. located in the nose gives rise to ''nasa shotha''.[115]
+
The aggravated [[dosha]] vitiate blood etc. located in the nose gives rise to ''nasa shotha''.[115]
    
''Nasa arbuda'' (nasal tumor/ polyps):
 
''Nasa arbuda'' (nasal tumor/ polyps):
Line 1,611: Line 2,050:  
''Puya-rakta'' (purulent and sanguinous rhinitis):
 
''Puya-rakta'' (purulent and sanguinous rhinitis):
   −
The condition where blood mixed with pus (''pitta'') is discharged from nose, ear, or mouth. [116]
+
The condition where blood mixed with pus ([[pitta]]) is discharged from nose, ear, or mouth. [116]
   −
''Arumsi'' (furunculosis):
+
''Arumshi'' (furunculosis):
   −
Caused by aggravated ''vata'' along with ''pitta'' which vitiate skin, etc. in the nose and which is associated with suppuration is called as furunculosis. [117]
+
Caused by aggravated [[vata]] along with [[pitta]] which vitiate skin, etc. in the nose and which is associated with suppuration is called as furunculosis. [117]
    
''Nasa dipta'' (burnt nose):
 
''Nasa dipta'' (burnt nose):
    
The condition where the person feels as if his nose is burnt.
 
The condition where the person feels as if his nose is burnt.
 +
 
Thus ends the description of diagnosis of nasal ailments.[117]
 
Thus ends the description of diagnosis of nasal ailments.[117]
   −
===== Diseases of Head =====
+
===== Diseases of Head region and scalp=====
====== Diagnosis of ''shiro-roga''(Diseases of Head) ======
     −
भृशार्तिशूलंस्फुरतीहवातात्पित्तात्सदाहार्तिकफाद्गुरुस्यात्|  
+
====== Diagnosis of ''shiro-roga''(diseases of Head) ======
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
 +
 
 +
भृशार्तिशूलंस्फुरतीहवातात्पित्तात्सदाहार्तिकफाद्गुरुस्यात्| <br />
 
सर्वैस्त्रिदोषंक्रिमिभिस्तुकण्डूर्दौर्गन्ध्यतोदार्तियुतंशिरःस्यात्||११८||  
 
सर्वैस्त्रिदोषंक्रिमिभिस्तुकण्डूर्दौर्गन्ध्यतोदार्तियुतंशिरःस्यात्||११८||  
    
इतिशिरोरोगनिदानम्|  
 
इतिशिरोरोगनिदानम्|  
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
bhr̥śārtiśūlaṁ sphuratīha vātāt pittāt sadāhārti kaphādguru syāt|  
+
bhr̥śārtiśūlaṁ sphuratīha vātāt pittāt sadāhārti kaphādguru syāt| <br />
 
sarvaistridōṣaṁ krimibhistu kaṇḍūrdaurgandhyatōdārtiyutaṁ śiraḥ syāt||118||  
 
sarvaistridōṣaṁ krimibhistu kaṇḍūrdaurgandhyatōdārtiyutaṁ śiraḥ syāt||118||  
    
iti śirōrōganidānam|  
 
iti śirōrōganidānam|  
   −
bhRushArtishUlaM sphuratIha vAtAt pittAt sadAhArti kaphAdguru syAt |  
+
bhRushArtishUlaM sphuratIha vAtAt pittAt sadAhArti kaphAdguru syAt | <br />
 
sarvaistridoṣhaM krimibhistu kaNDUrdaurgandhyatodArtiyutaM shiraH syAt ||118||  
 
sarvaistridoṣhaM krimibhistu kaNDUrdaurgandhyatodArtiyutaM shiraH syAt ||118||  
    
iti shiroroganidAnam |
 
iti shiroroganidAnam |
 +
</div></div>
   −
In ''vata''-predominant ''shiro-roga'':Excruciating pain, severe head ache, and has pulsating throbbing sensation.
+
In [[vata]]-predominant ''shiro-roga'':Excruciating pain, severe head ache, and has pulsating throbbing sensation.
   −
In ''pitta''-predominant ''shiro-roga'': burning sensation and discomfort.
+
In [[pitta]]-predominant ''shiro-roga'': burning sensation and discomfort.
   −
In ''kapha''-predominant ''shiro-roga'': It is associated with heaviness in the head  
+
In [[kapha]]-predominant ''shiro-roga'': It is associated with heaviness in the head  
   −
In ''sannipatika''-predominant head disease caused by three ''dosha'': All the symptoms mentioned above are present.
+
In ''sannipatika''-predominant head disease caused by three [[dosha]]: All the symptoms mentioned above are present.
    
In ''krimija shiro-roga'' due to parasitic infestation: There is itching, foul smell, pricking pain and head ache. Thus ends the description of diagnosis of diseases of head (''shiro-roga'').[118]
 
In ''krimija shiro-roga'' due to parasitic infestation: There is itching, foul smell, pricking pain and head ache. Thus ends the description of diagnosis of diseases of head (''shiro-roga'').[118]
    
===== Oral diseases =====
 
===== Oral diseases =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
मुखामयेमारुतजेतुशोषकार्कश्यरौक्ष्याणिचलारुजश्च|  
 
मुखामयेमारुतजेतुशोषकार्कश्यरौक्ष्याणिचलारुजश्च|  
 +
 
कृष्णारुणंनिष्पतनंसशीतंप्रस्रंसनस्पन्दनतोदभेदाः||११९||  
 
कृष्णारुणंनिष्पतनंसशीतंप्रस्रंसनस्पन्दनतोदभेदाः||११९||  
    
तृष्णाज्वरस्फोटकतालुदाहाधूमायनंचाप्यवदीर्णताच|  
 
तृष्णाज्वरस्फोटकतालुदाहाधूमायनंचाप्यवदीर्णताच|  
 +
 
पित्तात्समूर्च्छाविविधारुजश्चवर्णाश्चशुक्लारुणवर्णवर्ज्याः||१२०||  
 
पित्तात्समूर्च्छाविविधारुजश्चवर्णाश्चशुक्लारुणवर्णवर्ज्याः||१२०||  
    
कण्डूर्गुरुत्वंसितविज्जलत्वंस्नेहोऽरुचिर्जाड्यकफप्रसेकौ|  
 
कण्डूर्गुरुत्वंसितविज्जलत्वंस्नेहोऽरुचिर्जाड्यकफप्रसेकौ|  
 +
 
उत्क्लेशमन्दानलताचतन्द्रारुजश्चमन्दाःकफवक्ररोगे||१२१||  
 
उत्क्लेशमन्दानलताचतन्द्रारुजश्चमन्दाःकफवक्ररोगे||१२१||  
    
सर्वाणिरूपाणितुवक्ररोगेभवन्तियस्मिन्सतुसर्वजःस्यात्|  
 
सर्वाणिरूपाणितुवक्ररोगेभवन्तियस्मिन्सतुसर्वजःस्यात्|  
 +
 
संस्थानदूष्याकृतिनामभेदाच्चैतेचतुःषष्टिविधाभवन्ति||१२२||  
 
संस्थानदूष्याकृतिनामभेदाच्चैतेचतुःषष्टिविधाभवन्ति||१२२||  
    
शालाक्यतन्त्रेऽभिहितानितेषांनिमित्तरूपाकृतिभेषजानि|  
 
शालाक्यतन्त्रेऽभिहितानितेषांनिमित्तरूपाकृतिभेषजानि|  
 +
 
यथाप्रदेशंतुचतुर्विधस्यक्रियांप्रवक्ष्यामिमुखामयस्य||१२३||  
 
यथाप्रदेशंतुचतुर्विधस्यक्रियांप्रवक्ष्यामिमुखामयस्य||१२३||  
    
इतिमुखरोगनिदानम्|  
 
इतिमुखरोगनिदानम्|  
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
mukhāmayē mārutajē tu śōṣakārkaśyaraukṣyāṇi calā rujaśca|  
 
mukhāmayē mārutajē tu śōṣakārkaśyaraukṣyāṇi calā rujaśca|  
 +
 
kr̥ṣṇāruṇaṁ niṣpatanaṁ saśītaṁ prasraṁsanaspandanatōdabhēdāḥ||119||  
 
kr̥ṣṇāruṇaṁ niṣpatanaṁ saśītaṁ prasraṁsanaspandanatōdabhēdāḥ||119||  
    
tr̥ṣṇājwarasphōṭakatāludāhā dhūmāyanaṁ cāpyavadīrṇatā ca|  
 
tr̥ṣṇājwarasphōṭakatāludāhā dhūmāyanaṁ cāpyavadīrṇatā ca|  
 +
 
pittāt samūrcchā vividhā rujaśca varṇāśca śuklāruṇavarṇavarjyāḥ||120||  
 
pittāt samūrcchā vividhā rujaśca varṇāśca śuklāruṇavarṇavarjyāḥ||120||  
    
kaṇḍūrgurutvaṁ sitavijjalatvaṁ snēhō'rucirjāḍyakaphaprasēkau|  
 
kaṇḍūrgurutvaṁ sitavijjalatvaṁ snēhō'rucirjāḍyakaphaprasēkau|  
 +
 
utklēśamandānalatā ca tandrā rujaśca mandāḥ kaphavakrarōgē||121||  
 
utklēśamandānalatā ca tandrā rujaśca mandāḥ kaphavakrarōgē||121||  
    
sarvāṇi rūpāṇi tu vakrarōgē bhavanti yasmin sa tu sarvajaḥ syāt|  
 
sarvāṇi rūpāṇi tu vakrarōgē bhavanti yasmin sa tu sarvajaḥ syāt|  
 +
 
saṁsthānadūṣyākr̥tināmabhēdāccaitē catuḥṣaṣṭividhā bhavanti||122||  
 
saṁsthānadūṣyākr̥tināmabhēdāccaitē catuḥṣaṣṭividhā bhavanti||122||  
    
śālākyatantrē'bhihitāni tēṣāṁ nimittarūpākr̥tibhēṣajāni|  
 
śālākyatantrē'bhihitāni tēṣāṁ nimittarūpākr̥tibhēṣajāni|  
 +
 
yathāpradēśaṁ tu caturvidhasya kriyāṁ pravakṣyāmi mukhāmayasya||123||  
 
yathāpradēśaṁ tu caturvidhasya kriyāṁ pravakṣyāmi mukhāmayasya||123||  
   Line 1,687: Line 2,143:     
mukhAmaye mArutaje tu shoShakArkashyaraukShyANi calA rujashca |  
 
mukhAmaye mArutaje tu shoShakArkashyaraukShyANi calA rujashca |  
 +
 
kRuShNAruNaM niShpatanaM sashItaM prasraMsanaspandanatodabhedAH ||119||  
 
kRuShNAruNaM niShpatanaM sashItaM prasraMsanaspandanatodabhedAH ||119||  
   Line 1,693: Line 2,150:     
kaNDUrgurutvaM sitavijjalatvaM sneho~arucirjADyakaphaprasekau |  
 
kaNDUrgurutvaM sitavijjalatvaM sneho~arucirjADyakaphaprasekau |  
 +
 
utkleshamandAnalatA ca tandrA rujashca mandAH kaphavakraroge ||121||  
 
utkleshamandAnalatA ca tandrA rujashca mandAH kaphavakraroge ||121||  
    
sarvANi rUpANi tu vakraroge bhavanti yasmin sa tu sarvajaH syAt |  
 
sarvANi rUpANi tu vakraroge bhavanti yasmin sa tu sarvajaH syAt |  
 +
 
saMsthAnadUShyAkRutinAmabhedAccaite catuHShaShTividhA bhavanti ||122||  
 
saMsthAnadUShyAkRutinAmabhedAccaite catuHShaShTividhA bhavanti ||122||  
    
shAlAkyatantre~abhihitAni teShAM nimittarUpAkRutibheShajAni |  
 
shAlAkyatantre~abhihitAni teShAM nimittarUpAkRutibheShajAni |  
 +
 
yathApradeshaM tu caturvidhasya kriyAM pravakShyAmi mukhAmayasya ||123||
 
yathApradeshaM tu caturvidhasya kriyAM pravakShyAmi mukhAmayasya ||123||
 
   
 
   
 
iti mukharoganidAnam |
 
iti mukharoganidAnam |
 +
</div></div>
    
====== Diagnosis of oral diseases ======
 
====== Diagnosis of oral diseases ======
   −
''Vāta''-predominant oral disease:
+
[[Vata]]-predominant oral disease:
    
There is dryness, roughness, ununctuousness, shifting pain, black, reddish discoloration, salivation and coldness, loosening of teeth, pulsation/throbbing sensation, piercing and tearing pain.[119]
 
There is dryness, roughness, ununctuousness, shifting pain, black, reddish discoloration, salivation and coldness, loosening of teeth, pulsation/throbbing sensation, piercing and tearing pain.[119]
   −
''Pitta''-predominant oral disease:
+
[[Pitta]]-predominant oral disease:
    
It is characterized by thirst, fever, eruptions, burning sensation in the palate, feeling of fumes in oral cavity, inflammations/ ulceration, different types of pain and various type of discoloration except white and redddish. [120]
 
It is characterized by thirst, fever, eruptions, burning sensation in the palate, feeling of fumes in oral cavity, inflammations/ ulceration, different types of pain and various type of discoloration except white and redddish. [120]
   −
''Kapha''-predominant oral disease:
+
[[Kapha]]-predominant oral disease:
    
Itching, heaviness, pallor, sliminess, unctuousness, anorexia, stiffness, excessive salivation, nausea, poor digestion, drowsiness and dull ache. [121]
 
Itching, heaviness, pallor, sliminess, unctuousness, anorexia, stiffness, excessive salivation, nausea, poor digestion, drowsiness and dull ache. [121]
   −
''Tri-doshaja'' oral disease:
+
Tri-[[dosha]]ja oral disease:
   −
All the above signs and symptoms may be seen which are caused by the simultaneous aggravation of all the three ''doshas''.
+
All the above signs and symptoms may be seen which are caused by the simultaneous aggravation of all the three [[dosha]].
 
These oral-diseases are classified to be of sixty-four types, depending upon the location, pathogenic substratum/ tissue element, signs and symptoms and their names. [122]
 
These oral-diseases are classified to be of sixty-four types, depending upon the location, pathogenic substratum/ tissue element, signs and symptoms and their names. [122]
   −
Which are described in Salakyatantra with reference to their etiology, signs, symptoms and treatment however, here I will describe the treatment of the above-mentioned four types of the oral disorders. Thus, ends description of diagnosis of oral diseases. [123]
+
Which are described in Shalakyatantra with reference to their etiology, signs, symptoms and treatment however, here I will describe the treatment of the above-mentioned four types of the oral disorders. Thus, ends description of diagnosis of oral diseases. [123]
    
===== ''Arochaka'' (anorexia) =====
 
===== ''Arochaka'' (anorexia) =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    +
वातादिभिःशोकभयातिलोभक्रोधैर्मनोघ्नाशनगन्धरूपैः|
   −
वातादिभिःशोकभयातिलोभक्रोधैर्मनोघ्नाशनगन्धरूपैः|
   
अरोचकाःस्युःपरिहृष्टदन्तःकषायवक्रश्चमतोऽनिलेन||१२४||  
 
अरोचकाःस्युःपरिहृष्टदन्तःकषायवक्रश्चमतोऽनिलेन||१२४||  
    
कट्वम्लमुष्णंविरसंचपूतिपित्तेनविद्याल्लवणंचवक्रम्|  
 
कट्वम्लमुष्णंविरसंचपूतिपित्तेनविद्याल्लवणंचवक्रम्|  
 +
 
माधुर्यपैच्छिल्यगुरुत्वशैत्यविबद्धसम्बद्धयुतंकफेन||१२५||  
 
माधुर्यपैच्छिल्यगुरुत्वशैत्यविबद्धसम्बद्धयुतंकफेन||१२५||  
    
अरोचकेशोकभयानिलोभक्रोधाद्यहृद्याशनगन्धजेस्यात्|  
 
अरोचकेशोकभयानिलोभक्रोधाद्यहृद्याशनगन्धजेस्यात्|  
 +
 
स्वाभाविकंवक्रमथारुचिश्चत्रिदोषजेनैकरसंभवेत्तु||१२६||
 
स्वाभाविकंवक्रमथारुचिश्चत्रिदोषजेनैकरसंभवेत्तु||१२६||
 
   
 
   
 
इत्यरोचकनिदानम्|  
 
इत्यरोचकनिदानम्|  
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
vātādibhiḥ śōkabhayātilōbhakrōdhairmanōghnāśanagandharūpaiḥ|  
 
vātādibhiḥ śōkabhayātilōbhakrōdhairmanōghnāśanagandharūpaiḥ|  
 +
 
arōcakāḥ syuḥ parihr̥ṣṭadantaḥ kaṣāyavakraśca matō'nilēna||124||  
 
arōcakāḥ syuḥ parihr̥ṣṭadantaḥ kaṣāyavakraśca matō'nilēna||124||  
    
kaṭvamlamuṣṇaṁ virasaṁ ca pūti pittēna vidyāllavaṇaṁ ca vakram|  
 
kaṭvamlamuṣṇaṁ virasaṁ ca pūti pittēna vidyāllavaṇaṁ ca vakram|  
 +
 
mādhuryapaicchilyagurutvaśaityavibaddhasambaddhayutaṁ [1] kaphēna||125||  
 
mādhuryapaicchilyagurutvaśaityavibaddhasambaddhayutaṁ [1] kaphēna||125||  
    
arōcakē śōkabhayānilōbhakrōdhādyahr̥dyāśanagandhajē syāt|  
 
arōcakē śōkabhayānilōbhakrōdhādyahr̥dyāśanagandhajē syāt|  
 +
 
svābhāvikaṁ vakramathāruciśca tridōṣajē naikarasaṁ bhavēttu||126||
 
svābhāvikaṁ vakramathāruciśca tridōṣajē naikarasaṁ bhavēttu||126||
   Line 1,750: Line 2,218:     
vAtAdibhiH shokabhayAtilobhakrodhairmanoghnAshanagandharUpaiH |  
 
vAtAdibhiH shokabhayAtilobhakrodhairmanoghnAshanagandharUpaiH |  
 +
 
arocakAH syuH parihRuShTadantaH kaShAyavakrashca mato~anilena ||124||  
 
arocakAH syuH parihRuShTadantaH kaShAyavakrashca mato~anilena ||124||  
    
kaTvamlamuShNaM virasaM ca pUti pittena vidyAllavaNaM ca vakram |  
 
kaTvamlamuShNaM virasaM ca pUti pittena vidyAllavaNaM ca vakram |  
 +
 
mAdhuryapaicchilyagurutvashaityavibaddhasambaddhayutaM [1] kaphena ||125||  
 
mAdhuryapaicchilyagurutvashaityavibaddhasambaddhayutaM [1] kaphena ||125||  
    
arocake shokabhayAnilobhakrodhAdyahRudyAshanagandhaje syAt |  
 
arocake shokabhayAnilobhakrodhAdyahRudyAshanagandhaje syAt |  
 +
 
svAbhAvikaM vakramathArucishca tridoṣhaje naikarasaM bhavettu ||126||  
 
svAbhAvikaM vakramathArucishca tridoṣhaje naikarasaM bhavettu ||126||  
    
ityarocakanidAnam |
 
ityarocakanidAnam |
 +
</div></div>
    
====== Etiology, Diagnosis/ signs and symptoms of ''arochaka'' (anorexia) ======
 
====== Etiology, Diagnosis/ signs and symptoms of ''arochaka'' (anorexia) ======
Line 1,764: Line 2,236:  
General Cause of Anorexia:
 
General Cause of Anorexia:
   −
''Vatadi dosha'' and grief, fear, over greed, anger, unpleasant food, smell and sights are in general causes.
+
[[Vata]]di [[dosha]] and grief, fear, over greed, anger, unpleasant food, smell and sights are in general causes.
   −
Signs of ''vataja'' anorexia:
+
Signs of [[vata]]ja anorexia:
    
Patient teeth become sensitive and get astringent taste in mouth. [124]
 
Patient teeth become sensitive and get astringent taste in mouth. [124]
   −
Signs of ''pittaja'' anorexia:
+
Signs of [[pitta]]ja anorexia:
    
Mouth becomes pungent, sour, and hot, with abnormal taste, foul smell and saline taste.
 
Mouth becomes pungent, sour, and hot, with abnormal taste, foul smell and saline taste.
   −
Signs of ''kaphaja'' anorexia:
+
Signs of [[kapha]]ja anorexia:
    
Mouth is affected with sweetness, sliminess, heaviness, coldness and stickiness [125]
 
Mouth is affected with sweetness, sliminess, heaviness, coldness and stickiness [125]
Line 1,782: Line 2,254:  
Grief, fear, over-greed, anger etc. and unpleasant food and smell leads to loss of desire for food even though the condition of mouth is normal.
 
Grief, fear, over-greed, anger etc. and unpleasant food and smell leads to loss of desire for food even though the condition of mouth is normal.
   −
Signs of ''tridoshaja/ sannipatika'' anorexia:
+
Signs of tri[[dosha]]ja/ sannipatika anorexia:
    
Several types of tastes appear in mouth. [126]
 
Several types of tastes appear in mouth. [126]
Line 1,789: Line 2,261:     
===== Ear diseases =====
 
===== Ear diseases =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
नादोऽतिरुक्कर्णमलस्यशोषःस्रावस्तनुश्चाश्रवणंचवातात्|  
 
नादोऽतिरुक्कर्णमलस्यशोषःस्रावस्तनुश्चाश्रवणंचवातात्|  
 +
 
शोफःसरागोदरणंविदाहःसपीतपूतिश्रवणंचपित्तात्||१२७||  
 
शोफःसरागोदरणंविदाहःसपीतपूतिश्रवणंचपित्तात्||१२७||  
    
वैश्रुत्यकण्डूस्थिरशोफशुक्लस्निग्धश्रुतिःश्लेष्मभवेऽल्परुक्च|  
 
वैश्रुत्यकण्डूस्थिरशोफशुक्लस्निग्धश्रुतिःश्लेष्मभवेऽल्परुक्च|  
 +
 
सर्वाणिरूपाणितुसन्निपातात्स्रावश्चतत्राधिकदोषवर्णः||१२८||  
 
सर्वाणिरूपाणितुसन्निपातात्स्रावश्चतत्राधिकदोषवर्णः||१२८||  
    
इतिकर्णरोगनिदानम्|
 
इतिकर्णरोगनिदानम्|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
nādō'tirukkarṇamalasya śōṣaḥ srāvastanuścāśravaṇaṁ ca vātāt|  
 
nādō'tirukkarṇamalasya śōṣaḥ srāvastanuścāśravaṇaṁ ca vātāt|  
 +
 
śōphaḥ sarāgō daraṇaṁ vidāhaḥ sapītapūtiśravaṇaṁ ca pittāt||127||  
 
śōphaḥ sarāgō daraṇaṁ vidāhaḥ sapītapūtiśravaṇaṁ ca pittāt||127||  
    
vaiśrutyakaṇḍūsthiraśōphaśuklasnigdhaśrutiḥ ślēṣmabhavē'lparuk ca|  
 
vaiśrutyakaṇḍūsthiraśōphaśuklasnigdhaśrutiḥ ślēṣmabhavē'lparuk ca|  
 +
 
sarvāṇi rūpāṇi tu sannipātāt srāvaśca tatrādhikadōṣavarṇaḥ||128||  
 
sarvāṇi rūpāṇi tu sannipātāt srāvaśca tatrādhikadōṣavarṇaḥ||128||  
   Line 1,807: Line 2,285:     
nAdo~atirukkarNamalasya shoShaH srAvastanushcAshravaNaM ca vAtAt |  
 
nAdo~atirukkarNamalasya shoShaH srAvastanushcAshravaNaM ca vAtAt |  
 +
 
shophaH sarAgo daraNaM vidAhaH sapItapUtishravaNaM ca pittAt ||127||  
 
shophaH sarAgo daraNaM vidAhaH sapItapUtishravaNaM ca pittAt ||127||  
    
vaishrutyakaNDUsthirashophashuklasnigdhashrutiH shleShmabhave~alparuk ca |  
 
vaishrutyakaNDUsthirashophashuklasnigdhashrutiH shleShmabhave~alparuk ca |  
 +
 
sarvANi rUpANi tu sannipAtAt srAvashca tatrAdhikadoShavarNaH ||128||  
 
sarvANi rUpANi tu sannipAtAt srAvashca tatrAdhikadoShavarNaH ||128||  
    
iti karNaroganidAnam |
 
iti karNaroganidAnam |
 +
</div></div>
    
====== Diagnosis/ signs and symptoms of ear diseases ======
 
====== Diagnosis/ signs and symptoms of ear diseases ======
   −
Signs of ''vataja'' ear disease:
+
Signs of [[vata]]ja ear disease:
    
Tinnitus, severe pain, dried ear wax, thin discharge, deafness/ inability to hear.
 
Tinnitus, severe pain, dried ear wax, thin discharge, deafness/ inability to hear.
   −
Signs of ''pittaja'' ear disease:
+
Signs of [[pitta]]ja ear disease:
    
Edema, redness, ulceration, burning sensation, yellow and purulent discharge. [127]
 
Edema, redness, ulceration, burning sensation, yellow and purulent discharge. [127]
   −
Signs of ''kaphaja'' ear disease:
+
Signs of [[kapha]]ja ear disease:
    
Defective hearing, itching, stiffness, swelling, white and unctuous discharge and dull pain.
 
Defective hearing, itching, stiffness, swelling, white and unctuous discharge and dull pain.
   −
Signs of ''tridoshaja/sannipatika'' ear diseases:
+
Signs of tri[[dosha]]ja/sannipatika ear diseases:
   −
With all the above symptoms there is extreme purulent discharge containing different colours according to the predominant ''dosha''. [128]
+
With all the above symptoms there is extreme purulent discharge containing different colors according to the predominant [[dosha]]. [128]
    
Thus, ends description of diagnosis of ear diseases.
 
Thus, ends description of diagnosis of ear diseases.
+
 
 
===== Eye diseases =====
 
===== Eye diseases =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
अल्पस्तुरागोऽनुपदेहवांश्चसतोदभेदोऽनिलजाक्षिरोगे|  
 
अल्पस्तुरागोऽनुपदेहवांश्चसतोदभेदोऽनिलजाक्षिरोगे|  
 +
 
पित्तात्सदाहोऽतिरुजःसरागःपीतोपदेहःसुभृशोष्णवाही||१२९||  
 
पित्तात्सदाहोऽतिरुजःसरागःपीतोपदेहःसुभृशोष्णवाही||१२९||  
    
शुक्लोपदेहंबहुपिच्छिलाश्रुनेत्रंकफात्स्याद्गुरुतासकण्डुः|  
 
शुक्लोपदेहंबहुपिच्छिलाश्रुनेत्रंकफात्स्याद्गुरुतासकण्डुः|  
 +
 
सर्वाणिरूपाणितुसन्निपातान्नेत्रामयाःषण्णवतिस्तुभेदात्||१३०||  
 
सर्वाणिरूपाणितुसन्निपातान्नेत्रामयाःषण्णवतिस्तुभेदात्||१३०||  
    
तेषामभिव्यक्तिरभिप्रदिष्टाशालाक्यतन्त्रेषुचिकित्सितंच|  
 
तेषामभिव्यक्तिरभिप्रदिष्टाशालाक्यतन्त्रेषुचिकित्सितंच|  
 +
 
पराधिकारेतुनविस्तरोक्तिःशस्तेतितेनात्रननःप्रयासः||१३१||  
 
पराधिकारेतुनविस्तरोक्तिःशस्तेतितेनात्रननःप्रयासः||१३१||  
    
इतिनेत्ररोगनिदानम्|
 
इतिनेत्ररोगनिदानम्|
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
alpastu rāgō'nupadēhavāṁśca satōdabhēdō'nilajākṣirōgē|  
 
alpastu rāgō'nupadēhavāṁśca satōdabhēdō'nilajākṣirōgē|  
 +
 
pittāt sadāhō'tirujaḥ sarāgaḥ pītōpadēhaḥ subhr̥śōṣṇavāhī||129||  
 
pittāt sadāhō'tirujaḥ sarāgaḥ pītōpadēhaḥ subhr̥śōṣṇavāhī||129||  
    
śuklōpadēhaṁ bahupicchilāśru nētraṁ kaphāt syādgurutā sakaṇḍuḥ|  
 
śuklōpadēhaṁ bahupicchilāśru nētraṁ kaphāt syādgurutā sakaṇḍuḥ|  
 +
 
sarvāṇi rūpāṇi tu sannipātānnētrāmayāḥ ṣaṇṇavatistu bhēdāt||130||  
 
sarvāṇi rūpāṇi tu sannipātānnētrāmayāḥ ṣaṇṇavatistu bhēdāt||130||  
    
tēṣāmabhivyaktirabhipradiṣṭā śālākyatantrēṣu cikitsitaṁ ca|  
 
tēṣāmabhivyaktirabhipradiṣṭā śālākyatantrēṣu cikitsitaṁ ca|  
 +
 
parādhikārē tu na vistarōktiḥ śastēti tēnātra na naḥ prayāsaḥ||131||
 
parādhikārē tu na vistarōktiḥ śastēti tēnātra na naḥ prayāsaḥ||131||
 
   
 
   
Line 1,859: Line 2,348:     
alpastu rAgo~anupadehavAMshca satodabhedo~anilajAkShiroge |  
 
alpastu rAgo~anupadehavAMshca satodabhedo~anilajAkShiroge |  
 +
 
pittAt sadAho~atirujaH sarAgaH pItopadehaH subhRushoShNavAhI ||129||  
 
pittAt sadAho~atirujaH sarAgaH pItopadehaH subhRushoShNavAhI ||129||  
    
shuklopadehaM bahupicchilAshru netraM kaphAt syAdgurutA sakaNDuH |  
 
shuklopadehaM bahupicchilAshru netraM kaphAt syAdgurutA sakaNDuH |  
 +
 
sarvANi rUpANi tu sannipAtAnnetrAmayAH ShaNNavatistu bhedAt ||130||  
 
sarvANi rUpANi tu sannipAtAnnetrAmayAH ShaNNavatistu bhedAt ||130||  
    
teShAmabhivyaktirabhipradiShTA shAlAkyatantreShu cikitsitaM ca |  
 
teShAmabhivyaktirabhipradiShTA shAlAkyatantreShu cikitsitaM ca |  
 +
 
parAdhikAre tu na vistaroktiH shasteti tenAtra na naH prayAsaH ||131||  
 
parAdhikAre tu na vistaroktiH shasteti tenAtra na naH prayAsaH ||131||  
    
iti netraroganidAnam |
 
iti netraroganidAnam |
 +
</div></div>
    
====== Diagnosis of eye diseases ======
 
====== Diagnosis of eye diseases ======
Signs of ''vataja'' eye disease:
+
 
 +
Signs of [[vata]]ja eye disease:
    
Redness, scanty or absence of lacrimation and sticky discharge, cutting and piercing pain.
 
Redness, scanty or absence of lacrimation and sticky discharge, cutting and piercing pain.
   −
Signs of ''pittaja'' eye disease:
+
Signs of [[pitta]]ja eye disease:
    
Burning sensation, intense pain, redness, yellow discharge and excessive hot lacrimation. [129]
 
Burning sensation, intense pain, redness, yellow discharge and excessive hot lacrimation. [129]
   −
Signs of ''kaphaja'' eye disease:
+
Signs of [[kapha]]ja eye disease:
    
Whitish discharge, excessive slimy lacrimation, heaviness and itching in the eye.
 
Whitish discharge, excessive slimy lacrimation, heaviness and itching in the eye.
   −
Signs of ''tridoshaja/sannipataja'' eye disease:
+
Signs of tri[[dosha]]ja/sannipataja eye disease:
    
All the above characters are observed. [130]
 
All the above characters are observed. [130]
Line 1,891: Line 2,385:     
===== Hair diseases =====
 
===== Hair diseases =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
तेजोऽनिलाद्यैःसहकेशभूमिंदग्ध्वाऽऽशुकुर्यात्खलतिंनरस्य|  
 
तेजोऽनिलाद्यैःसहकेशभूमिंदग्ध्वाऽऽशुकुर्यात्खलतिंनरस्य|  
 +
 
किञ्चित्तुदग्ध्वापलितानिकुर्याद्धरिप्रभत्वंचशिरोरुहाणाम्||१३२||  
 
किञ्चित्तुदग्ध्वापलितानिकुर्याद्धरिप्रभत्वंचशिरोरुहाणाम्||१३२||  
    
इत्यूर्ध्वजत्रूत्थगदैकदेशस्तन्त्रेनिबद्धोऽयमशून्यतार्थम्|  
 
इत्यूर्ध्वजत्रूत्थगदैकदेशस्तन्त्रेनिबद्धोऽयमशून्यतार्थम्|  
 +
 
अतःपरंभेषजसङ्ग्रहंतुनिबोधसङ्क्षेपतउच्यमानम्||१३३||  
 
अतःपरंभेषजसङ्ग्रहंतुनिबोधसङ्क्षेपतउच्यमानम्||१३३||  
    
इतिखालित्यरोगनिदानम्|  
 
इतिखालित्यरोगनिदानम्|  
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
tejo~anilAdyaiH saha keshabhUmiM dagdhvA~a~ashu kuryAt khalatiM narasya |  
+
tejo~anilAdyaiH saha keshabhUmiM dagdhvA~a~ashu kuryAt khalatiM narasya |
 +
 
ki~jcittu dagdhvA palitAni kuryAddhariprabhatvaM ca shiroruhANAm ||132||  
 
ki~jcittu dagdhvA palitAni kuryAddhariprabhatvaM ca shiroruhANAm ||132||  
    
ityUrdhvajatrUtthagadaikadeshastantre nibaddho~ayamashUnyatArtham |  
 
ityUrdhvajatrUtthagadaikadeshastantre nibaddho~ayamashUnyatArtham |  
 +
 
ataH paraM bheShajasa~ggrahaM tu nibodha sa~gkShepata ucyamAnam ||133||  
 
ataH paraM bheShajasa~ggrahaM tu nibodha sa~gkShepata ucyamAnam ||133||  
   Line 1,909: Line 2,409:     
tējō'nilādyaiḥ saha kēśabhūmiṁ dagdhvā''śu kuryāt khalatiṁ narasya|  
 
tējō'nilādyaiḥ saha kēśabhūmiṁ dagdhvā''śu kuryāt khalatiṁ narasya|  
 +
 
kiñcittu dagdhvā palitāni kuryāddhariprabhatvaṁ ca śirōruhāṇām||132||  
 
kiñcittu dagdhvā palitāni kuryāddhariprabhatvaṁ ca śirōruhāṇām||132||  
    
ityūrdhvajatrūtthagadaikadēśastantrē nibaddhō'yamaśūnyatārtham|  
 
ityūrdhvajatrūtthagadaikadēśastantrē nibaddhō'yamaśūnyatārtham|  
 +
 
ataḥ paraṁ bhēṣajasaṅgrahaṁ tu nibōdha saṅkṣēpata ucyamānam||133||  
 
ataḥ paraṁ bhēṣajasaṅgrahaṁ tu nibōdha saṅkṣēpata ucyamānam||133||  
    
iti khālityarōganidānam|  
 
iti khālityarōganidānam|  
 +
</div></div>
    
Pathogenesis of alopecia:
 
Pathogenesis of alopecia:
   −
The body heat along with ''vatadi dosha'' burns the hair root (scalp) instantaneously and thus causes alopecia in men. If there is slight burning of hair root, it produces whiteness or greying of head hairs. [132]
+
The body heat along with [[vata]]di [[dosha]] burns the hair root (scalp) instantaneously and thus causes alopecia in men. If there is slight burning of hair root, it produces whiteness or greying of head hairs. [132]
    
Only some of the ailments affecting the organs of head and neck are described here, in order to prevent the allegation of absolute omission of these ailments in this text. Thus, ends description of diagnosis of disease of alopecia. [133]
 
Only some of the ailments affecting the organs of head and neck are described here, in order to prevent the allegation of absolute omission of these ailments in this text. Thus, ends description of diagnosis of disease of alopecia. [133]
    
===== Treatment of supra-clavicular diseases (''urdhva jatrugata roga'') =====
 
===== Treatment of supra-clavicular diseases (''urdhva jatrugata roga'') =====
 +
 +
===== Treatment of [[vata]]ja pinasa  =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
वातात्सकासवैस्वर्येसक्षारंपीनसेवृतम्|  
 
वातात्सकासवैस्वर्येसक्षारंपीनसेवृतम्|  
 +
 
पिबेद्रसंपयश्चोष्णंस्नैहिकंधूममेववा||१३४||  
 
पिबेद्रसंपयश्चोष्णंस्नैहिकंधूममेववा||१३४||  
    
शताह्वात्वग्बलामूलंस्योनाकैरण्डबिल्वजम्|  
 
शताह्वात्वग्बलामूलंस्योनाकैरण्डबिल्वजम्|  
 +
 
सारग्वधंपिबेद्वर्तिंमधूच्छिष्टवसाघृतैः||१३५||  
 
सारग्वधंपिबेद्वर्तिंमधूच्छिष्टवसाघृतैः||१३५||  
    
अथवासघृतान्सक्तून्कृत्वामल्लकसम्पुटे|  
 
अथवासघृतान्सक्तून्कृत्वामल्लकसम्पुटे|  
 +
 
नवप्रतिश्यायवतांधूमंवैद्यःप्रयोजयेत्||१३६||  
 
नवप्रतिश्यायवतांधूमंवैद्यःप्रयोजयेत्||१३६||  
    
शङ्खमूर्धललाटार्तौपाणिस्वेदोपनाहनम्|  
 
शङ्खमूर्धललाटार्तौपाणिस्वेदोपनाहनम्|  
 +
 
स्वभ्यक्तेक्षवथुस्रावरोधादौसङ्करादयः||१३७||  
 
स्वभ्यक्तेक्षवथुस्रावरोधादौसङ्करादयः||१३७||  
    
घ्रेयाश्चरोहिषाजाजीवचातर्कारिचोरकाः|  
 
घ्रेयाश्चरोहिषाजाजीवचातर्कारिचोरकाः|  
 +
 
त्वक्पत्रमरिचैलानांचूर्णावासोपकुञ्चिकाः||१३८||  
 
त्वक्पत्रमरिचैलानांचूर्णावासोपकुञ्चिकाः||१३८||  
    
स्रोतःशृङ्गाटनासाक्षिशोषेतैलंचनावनम्|  
 
स्रोतःशृङ्गाटनासाक्षिशोषेतैलंचनावनम्|  
 +
 
प्रभाव्याजेतिलान्क्षीरेतेनपिष्टांस्तदुष्मणा||१३९||  
 
प्रभाव्याजेतिलान्क्षीरेतेनपिष्टांस्तदुष्मणा||१३९||  
    
मन्दस्विन्नान्सयष्ट्याह्वचूर्णांस्तेनैवपीडयेत्|  
 
मन्दस्विन्नान्सयष्ट्याह्वचूर्णांस्तेनैवपीडयेत्|  
 +
 
दशमूलस्यनिष्क्वाथेरास्नामधुककल्कवत्||१४०||  
 
दशमूलस्यनिष्क्वाथेरास्नामधुककल्कवत्||१४०||  
    
सिद्धंससैन्धवंतैलंदशकृत्वोऽणुतत्स्मृतम्|  
 
सिद्धंससैन्धवंतैलंदशकृत्वोऽणुतत्स्मृतम्|  
 +
 
स्निग्धस्यास्थापनैर्दोषंनिर्हरेद्वातपीनसे||१४१||  
 
स्निग्धस्यास्थापनैर्दोषंनिर्हरेद्वातपीनसे||१४१||  
    
स्निग्धाम्लोष्णैश्चलघ्वन्नंग्राम्यादीनांरसैर्हितम्|  
 
स्निग्धाम्लोष्णैश्चलघ्वन्नंग्राम्यादीनांरसैर्हितम्|  
 +
 
उष्णाम्बुनास्नानपानेनिवातोष्णप्रतिश्रयः||१४२||  
 
उष्णाम्बुनास्नानपानेनिवातोष्णप्रतिश्रयः||१४२||  
    
चिन्ताव्यायामवाक्चेष्टाव्यवायविरतोभवेत्|  
 
चिन्ताव्यायामवाक्चेष्टाव्यवायविरतोभवेत्|  
 +
 
वातजेपीनसेधीमानिच्छन्नेवात्मनोहितम्||१४३||  
 
वातजेपीनसेधीमानिच्छन्नेवात्मनोहितम्||१४३||  
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
vātāt sakāsavaisvaryē sakṣāraṁ pīnasē vr̥tam|  
 
vātāt sakāsavaisvaryē sakṣāraṁ pīnasē vr̥tam|  
 +
 
pibēdrasaṁ payaścōṣṇaṁ snaihikaṁ dhūmamēva vā||134||  
 
pibēdrasaṁ payaścōṣṇaṁ snaihikaṁ dhūmamēva vā||134||  
    
śatāhvā tvagbalā mūlaṁ syōnākairaṇḍabilvajam|  
 
śatāhvā tvagbalā mūlaṁ syōnākairaṇḍabilvajam|  
 +
 
sāragvadhaṁ pibēdvartiṁ madhūcchiṣṭavasāghr̥taiḥ||135||  
 
sāragvadhaṁ pibēdvartiṁ madhūcchiṣṭavasāghr̥taiḥ||135||  
    
athavā saghr̥tān saktūn kr̥tvā mallakasampuṭē|  
 
athavā saghr̥tān saktūn kr̥tvā mallakasampuṭē|  
 +
 
navapratiśyāyavatāṁ dhūmaṁ vaidyaḥ prayōjayēt||136||  
 
navapratiśyāyavatāṁ dhūmaṁ vaidyaḥ prayōjayēt||136||  
    
śaṅkhamūrdhalalāṭārtau pāṇisvēdōpanāhanam|  
 
śaṅkhamūrdhalalāṭārtau pāṇisvēdōpanāhanam|  
 +
 
svabhyaktē kṣavathusrāvarōdhādau saṅkarādayaḥ||137||  
 
svabhyaktē kṣavathusrāvarōdhādau saṅkarādayaḥ||137||  
    
ghrēyāśca rōhiṣājājīvacātarkāricōrakāḥ|  
 
ghrēyāśca rōhiṣājājīvacātarkāricōrakāḥ|  
 +
 
tvakpatramaricailānāṁ cūrṇā vā sōpakuñcikāḥ||138||  
 
tvakpatramaricailānāṁ cūrṇā vā sōpakuñcikāḥ||138||  
    
srōtaḥśr̥ṅgāṭanāsākṣiśōṣē tailaṁ ca nāvanam|  
 
srōtaḥśr̥ṅgāṭanāsākṣiśōṣē tailaṁ ca nāvanam|  
 +
 
prabhāvyājē tilān kṣīrē tēna piṣṭāṁstaduṣmaṇā||139||  
 
prabhāvyājē tilān kṣīrē tēna piṣṭāṁstaduṣmaṇā||139||  
    
mandasvinnān sayaṣṭyāhvacūrṇāṁstēnaiva pīḍayēt|  
 
mandasvinnān sayaṣṭyāhvacūrṇāṁstēnaiva pīḍayēt|  
 +
 
daśamūlasya niṣkvāthē rāsnāmadhukakalkavat||140||  
 
daśamūlasya niṣkvāthē rāsnāmadhukakalkavat||140||  
    
siddhaṁ sasaindhavaṁ tailaṁ daśakr̥tvō'ṇu tat smr̥tam|  
 
siddhaṁ sasaindhavaṁ tailaṁ daśakr̥tvō'ṇu tat smr̥tam|  
 +
 
snigdhasyāsthāpanairdōṣaṁ nirharēdvātapīnasē||141||  
 
snigdhasyāsthāpanairdōṣaṁ nirharēdvātapīnasē||141||  
    
snigdhāmlōṣṇaiśca laghvannaṁ grāmyādīnāṁ rasairhitam|  
 
snigdhāmlōṣṇaiśca laghvannaṁ grāmyādīnāṁ rasairhitam|  
 +
 
uṣṇāmbunā snānapānē nivātōṣṇapratiśrayaḥ||142||  
 
uṣṇāmbunā snānapānē nivātōṣṇapratiśrayaḥ||142||  
    
cintāvyāyāmavākcēṣṭāvyavāyaviratō bhavēt|  
 
cintāvyāyāmavākcēṣṭāvyavāyaviratō bhavēt|  
 +
 
vātajē pīnasē dhīmānicchannēvātmanō hitam||143||  
 
vātajē pīnasē dhīmānicchannēvātmanō hitam||143||  
    
vAtAt sakAsavaisvarye sakShAraM pInase vRutam |  
 
vAtAt sakAsavaisvarye sakShAraM pInase vRutam |  
 +
 
pibedrasaM payashcoShNaM snaihikaM dhUmameva vA ||134||  
 
pibedrasaM payashcoShNaM snaihikaM dhUmameva vA ||134||  
    
shatAhvA tvagbalA mUlaM syonAkairaNDabilvajam |  
 
shatAhvA tvagbalA mUlaM syonAkairaNDabilvajam |  
 +
 
sAragvadhaM pibedvartiM madhUcchiShTavasAghRutaiH ||135||  
 
sAragvadhaM pibedvartiM madhUcchiShTavasAghRutaiH ||135||  
    
athavA saghRutAn saktUn kRutvA mallakasampuTe |  
 
athavA saghRutAn saktUn kRutvA mallakasampuTe |  
 +
 
navapratishyAyavatAM dhUmaM vaidyaH prayojayet ||136||  
 
navapratishyAyavatAM dhUmaM vaidyaH prayojayet ||136||  
    
sha~gkhamUrdhalalATArtau pANisvedopanAhanam |  
 
sha~gkhamUrdhalalATArtau pANisvedopanAhanam |  
 +
 
svabhyakte kShavathusrAvarodhAdau sa~gkarAdayaH ||137||  
 
svabhyakte kShavathusrAvarodhAdau sa~gkarAdayaH ||137||  
    
ghreyAshca rohiShAjAjIvacAtarkAricorakAH |  
 
ghreyAshca rohiShAjAjIvacAtarkAricorakAH |  
 +
 
tvakpatramaricailAnAM cUrNA vA sopaku~jcikAH ||138||  
 
tvakpatramaricailAnAM cUrNA vA sopaku~jcikAH ||138||  
    
srotaHshRu~ggATanAsAkShishoShe tailaM ca nAvanam |  
 
srotaHshRu~ggATanAsAkShishoShe tailaM ca nAvanam |  
 +
 
prabhAvyAje tilAn kShIre tena piShTAMstaduShmaNA ||139||  
 
prabhAvyAje tilAn kShIre tena piShTAMstaduShmaNA ||139||  
    
mandasvinnAn sayaShTyAhvacUrNAMstenaiva pIDayet |  
 
mandasvinnAn sayaShTyAhvacUrNAMstenaiva pIDayet |  
 +
 
dashamUlasya niShkvAthe rAsnAmadhukakalkavat ||140||  
 
dashamUlasya niShkvAthe rAsnAmadhukakalkavat ||140||  
    
siddhaM sasaindhavaM tailaM dashakRutvo~aNu tat smRutam |  
 
siddhaM sasaindhavaM tailaM dashakRutvo~aNu tat smRutam |  
 +
 
snigdhasyAsthApanairdoShaM nirharedvAtapInase ||141||  
 
snigdhasyAsthApanairdoShaM nirharedvAtapInase ||141||  
    
snigdhAmloShNaishca laghvannaM grAmyAdInAM rasairhitam |  
 
snigdhAmloShNaishca laghvannaM grAmyAdInAM rasairhitam |  
 +
 
uShNAmbunA snAnapAne nivAtoShNapratishrayaH ||142||  
 
uShNAmbunA snAnapAne nivAtoShNapratishrayaH ||142||  
    
cintAvyAyAmavAkceShTAvyavAyavirato bhavet |  
 
cintAvyAyAmavAkceShTAvyavAyavirato bhavet |  
 +
 
vAtaje pInase dhImAnicchannevAtmano hitam ||143||
 
vAtaje pInase dhImAnicchannevAtmano hitam ||143||
 +
</div></div>
   −
Treatment of ''vatika pinasa'' (''vata'' dominant chronic rhinitis) if associated with cough and abnormal voice (hoarseness of voice):
+
Treatment of [[vata]]ja pinasa ([[vata]] dominant chronic rhinitis) if associated with cough and abnormal voice (hoarseness of voice):
    
#Consume ghee and yavakshara
 
#Consume ghee and yavakshara
Line 2,030: Line 2,568:  
Sesame seeds are impregnated in goat’s milk paste is prepared and triturated with goat’s milk again. Add ''madhuka'' and heat this paste on mild fire. Extract the oil and add decoction of ''dashamula'' and paste of ''rasna, madhuka'' and ''saindhava''. Cook the above repeatedly for ten times. The processed in this manner is called ''anu-tailam''. [139-140]
 
Sesame seeds are impregnated in goat’s milk paste is prepared and triturated with goat’s milk again. Add ''madhuka'' and heat this paste on mild fire. Extract the oil and add decoction of ''dashamula'' and paste of ''rasna, madhuka'' and ''saindhava''. Cook the above repeatedly for ten times. The processed in this manner is called ''anu-tailam''. [139-140]
   −
Treatment of ''vataja- pinasa'':
+
Treatment of [[vata]]ja- pinasa:
   −
After oleation therapy, one should be given ''asthapana'' type of enema therapy to eliminate the ''dosha''[141]
+
After oleation therapy, one should be given ''asthapana'' type of enema therapy to eliminate the [[dosha]][141]
   −
Dietary treatment in ''vataja-pinasa'':
+
Dietary treatment in [[vata]]ja-pinasa:
    
One should consume unctuous, sour, hot, and light food along with the meat soup of domestic animals. Should use hot water for bath and drinking. [142]
 
One should consume unctuous, sour, hot, and light food along with the meat soup of domestic animals. Should use hot water for bath and drinking. [142]
Line 2,040: Line 2,578:  
Patient should live in wind-free warm room and avoid anxiety, exertion, excessive speech and sexual intercourse considering once own well being. [143]
 
Patient should live in wind-free warm room and avoid anxiety, exertion, excessive speech and sexual intercourse considering once own well being. [143]
   −
===== Treatment of ''pittaja pinasa'' =====
+
===== Treatment of [[pitta]]ja pinasa =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
पैत्तेसर्पिःपिबेत्सिद्धंशृङ्गवेरशृतंपयः|  
 
पैत्तेसर्पिःपिबेत्सिद्धंशृङ्गवेरशृतंपयः|  
 +
 
पाचनार्थंपिबेत्पक्वेकार्यंमूर्धविरेचनम्||१४४||  
 
पाचनार्थंपिबेत्पक्वेकार्यंमूर्धविरेचनम्||१४४||  
    
पाठाद्विरजनीमूर्वापिप्पलीजातिपल्लवैः|  
 
पाठाद्विरजनीमूर्वापिप्पलीजातिपल्लवैः|  
 +
 
दन्त्याचसाधितंतैलंनस्यंस्यात्पक्वपीनसे||१४५||  
 
दन्त्याचसाधितंतैलंनस्यंस्यात्पक्वपीनसे||१४५||  
    
पूयास्रेरक्तपित्तघ्नाःकषायानावनानिच|  
 
पूयास्रेरक्तपित्तघ्नाःकषायानावनानिच|  
 +
 
पाकदाहाढ्यरूक्षेषुशीतालेपाःससेचनाः||१४६||  
 
पाकदाहाढ्यरूक्षेषुशीतालेपाःससेचनाः||१४६||  
    
घ्रेयनस्योपचाराश्चकषायाःस्वादुशीतलाः|  
 
घ्रेयनस्योपचाराश्चकषायाःस्वादुशीतलाः|  
 +
 
मन्दपित्तेप्रतिश्यायेस्निग्धैःकुर्याद्विरेचनम्||१४७||  
 
मन्दपित्तेप्रतिश्यायेस्निग्धैःकुर्याद्विरेचनम्||१४७||  
    
घृतंक्षीरंयवाःशालिर्गोधूमाजाङ्गलारसाः|  
 
घृतंक्षीरंयवाःशालिर्गोधूमाजाङ्गलारसाः|  
 +
 
शीताम्लास्तिक्तशाकानियूषामुद्गादिभिर्हिताः||१४८||  
 
शीताम्लास्तिक्तशाकानियूषामुद्गादिभिर्हिताः||१४८||  
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
paittē sarpiḥ pibēt siddhaṁ [1] śr̥ṅgavēraśr̥taṁ payaḥ|  
 
paittē sarpiḥ pibēt siddhaṁ [1] śr̥ṅgavēraśr̥taṁ payaḥ|  
 +
 
pācanārthaṁ pibēt pakvē kāryaṁ mūrdhavirēcanam||144||  
 
pācanārthaṁ pibēt pakvē kāryaṁ mūrdhavirēcanam||144||  
    
pāṭhādvirajanīmūrvāpippalījātipallavaiḥ|  
 
pāṭhādvirajanīmūrvāpippalījātipallavaiḥ|  
 +
 
dantyā ca sādhitaṁ tailaṁ nasyaṁ syāt pakvapīnasē||145||  
 
dantyā ca sādhitaṁ tailaṁ nasyaṁ syāt pakvapīnasē||145||  
    
pūyāsrē raktapittaghnāḥ kaṣāyā nāvanāni ca|  
 
pūyāsrē raktapittaghnāḥ kaṣāyā nāvanāni ca|  
 +
 
pākadāhāḍhyarūkṣēṣu [2] śītā lēpāḥ [3] sasēcanāḥ||146||  
 
pākadāhāḍhyarūkṣēṣu [2] śītā lēpāḥ [3] sasēcanāḥ||146||  
    
ghrēyanasyōpacārāśca  kaṣāyāḥ svāduśītalāḥ|  
 
ghrēyanasyōpacārāśca  kaṣāyāḥ svāduśītalāḥ|  
 +
 
mandapittē pratiśyāyē snigdhaiḥ kuryādvirēcanam||147||  
 
mandapittē pratiśyāyē snigdhaiḥ kuryādvirēcanam||147||  
    
ghr̥taṁ kṣīraṁ yavāḥ śālirgōdhūmā jāṅgalā rasāḥ|  
 
ghr̥taṁ kṣīraṁ yavāḥ śālirgōdhūmā jāṅgalā rasāḥ|  
 +
 
śītāmlāstiktaśākāni yūṣā mudgādibhirhitāḥ||148||  
 
śītāmlāstiktaśākāni yūṣā mudgādibhirhitāḥ||148||  
    
paitte sarpiH pibet siddhaM [1] shRu~ggaverashRutaM payaH |  
 
paitte sarpiH pibet siddhaM [1] shRu~ggaverashRutaM payaH |  
 +
 
pAcanArthaM pibet pakve kAryaM mUrdhavirecanam ||144||  
 
pAcanArthaM pibet pakve kAryaM mUrdhavirecanam ||144||  
    
pAThAdvirajanImUrvApippalIjAtipallavaiH |  
 
pAThAdvirajanImUrvApippalIjAtipallavaiH |  
 +
 
dantyA ca sAdhitaM tailaM nasyaM syAt pakvapInase ||145||  
 
dantyA ca sAdhitaM tailaM nasyaM syAt pakvapInase ||145||  
    
pUyAsre raktapittaghnAH kaShAyA nAvanAni ca |  
 
pUyAsre raktapittaghnAH kaShAyA nAvanAni ca |  
 +
 
pAkadAhADhyarUkSheShu [2] shItA lepAH [3] sasecanAH ||146||  
 
pAkadAhADhyarUkSheShu [2] shItA lepAH [3] sasecanAH ||146||  
    
ghreyanasyopacArAshcakaShAyAH svAdushItalAH |  
 
ghreyanasyopacArAshcakaShAyAH svAdushItalAH |  
 +
 
mandapitte pratishyAye snigdhaiH kuryAdvirecanam ||147||  
 
mandapitte pratishyAye snigdhaiH kuryAdvirecanam ||147||  
    
ghRutaM kShIraM yavAH shAlirgodhUmA jA~ggalA rasAH |  
 
ghRutaM kShIraM yavAH shAlirgodhUmA jA~ggalA rasAH |  
 +
 
shItAmlAstiktashAkAni yUShA mudgAdibhirhitAH ||148||
 
shItAmlAstiktashAkAni yUShA mudgAdibhirhitAH ||148||
 +
</div></div>
   −
General Treatment of ''pittaja pinasa'':
+
General Treatment of [[pitta]]ja pinasa:
    
#One should be given ghee prepared with ''shringavera'' or milk boiled with ''shringavera'' for digestion of morbid matter.
 
#One should be given ghee prepared with ''shringavera'' or milk boiled with ''shringavera'' for digestion of morbid matter.
 
#There after, when the morbidity is ripened, head evacuation/errhines should be administered. [144]
 
#There after, when the morbidity is ripened, head evacuation/errhines should be administered. [144]
   −
Errhines formulas:
+
Errhine formulas:
    
#Formula for ripened type of rhinitis/ ''Pakva-pinasa'': Oil prepared out of ''patha, haridra, daruharidra, murva, pippali,'' tender leaves of ''jati'' and ''danti''. [145]
 
#Formula for ripened type of rhinitis/ ''Pakva-pinasa'': Oil prepared out of ''patha, haridra, daruharidra, murva, pippali,'' tender leaves of ''jati'' and ''danti''. [145]
 
#Treatment of ''puya-rakta'' (purulent and sanguinous rhinitis): Decoctions and snuffs/ inhalation therapies prescribed in ''raktapitta'' should be administered.
 
#Treatment of ''puya-rakta'' (purulent and sanguinous rhinitis): Decoctions and snuffs/ inhalation therapies prescribed in ''raktapitta'' should be administered.
 
#Treatment of inflammation, burning sensation and boils etc: Cooling ointments and affusions should be applied. [146]
 
#Treatment of inflammation, burning sensation and boils etc: Cooling ointments and affusions should be applied. [146]
#In ''pittaja'' type of rhinitis inhalations and the decoctions used should be sweet in taste and cooling.
+
#In [[pitta]]ja type of rhinitis inhalations and the decoctions used should be sweet in taste and cooling.
 
#In case of rhinitis of less aggravated pitta, purgation with unctuous drugs should be administered. [147]
 
#In case of rhinitis of less aggravated pitta, purgation with unctuous drugs should be administered. [147]
#Diet in case of coryza having mild ''pitta'' involvement: ghee, milk, barley, rice, wheat, meat soup of wild animals, cooling, sour and bitter vegetables and soup of ''mudga'' etc. are useful. [148]
+
#Diet in case of coryza having mild [[pitta]] involvement: ghee, milk, barley, rice, wheat, meat soup of wild animals, cooling, sour and bitter vegetables and soup of ''mudga'' etc. are useful. [148]
   −
===== Treatment of ''kaphaja pinasa'' and ''dushtapratishyaya'' =====
+
===== Treatment of [[kapha]]ja pinasa and ''dushtapratishyaya'' =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
गौरवारोचकेष्वादौ लङ्घनं कफपीनसे |
+
गौरवारोचकेष्वादौ लङ्घनं कफपीनसे |<br />
स्वेदाःसेकाश्चपाकार्थंलिप्तेशिरसिसर्पिषा||१४९||  
+
स्वेदाःसेकाश्चपाकार्थंलिप्तेशिरसिसर्पिषा||१४९|| <br />
   −
लशुनंमुद्गचूर्णेनव्योषक्षारघृतैर्युतम्|  
+
लशुनंमुद्गचूर्णेनव्योषक्षारघृतैर्युतम्| <br />
देयंकफघ्नवमनमुत्क्लिष्टश्लेष्मणेहितम्||१५०||  
+
देयंकफघ्नवमनमुत्क्लिष्टश्लेष्मणेहितम्||१५०|| <br />
   −
अपीनसेपूतिनस्येव्राणस्रावेसकण्डुके|  
+
अपीनसेपूतिनस्येव्राणस्रावेसकण्डुके| <br />
धूमःशस्तोऽवपीडश्चकटुभिःकफपीनसे||१५१||  
+
धूमःशस्तोऽवपीडश्चकटुभिःकफपीनसे||१५१||<br />
   −
मनःशिलावचाव्योषंविडङ्गंहिङ्गुगुग्गुलुः|  
+
मनःशिलावचाव्योषंविडङ्गंहिङ्गुगुग्गुलुः| <br />
चूर्णोघ्रेयःप्रधमनंकटुभिश्चफलैस्तथा||१५२||  
+
चूर्णोघ्रेयःप्रधमनंकटुभिश्चफलैस्तथा||१५२|| <br />
   −
भार्गीमदनतर्कारीसुरसादिविपाचिते|  
+
भार्गीमदनतर्कारीसुरसादिविपाचिते| <br />
मूत्रेलाक्षावचालम्बाविडङ्गंकुष्ठपिप्पली||१५३||  
+
मूत्रेलाक्षावचालम्बाविडङ्गंकुष्ठपिप्पली||१५३|| <br />
   −
कृत्वाकल्कंकरञ्जंचतैलंतैःसार्षपंपचेत्|  
+
कृत्वाकल्कंकरञ्जंचतैलंतैःसार्षपंपचेत्| <br />
पाकान्मुक्तेघनेनस्यमेतन्मेदोनिभेकफे||१५४||  
+
पाकान्मुक्तेघनेनस्यमेतन्मेदोनिभेकफे||१५४|| <br />
   −
स्निग्धस्यव्याहतेवेगेच्छर्दनंकफपीनसे|  
+
स्निग्धस्यव्याहतेवेगेच्छर्दनंकफपीनसे| <br />
वमनीयशृतक्षीरतिलमाषयवागुना||१५५||  
+
वमनीयशृतक्षीरतिलमाषयवागुना||१५५|| <br />
   −
वार्ताककुलकव्योषकुलत्थाढकिमुद्गजाः|  
+
वार्ताककुलकव्योषकुलत्थाढकिमुद्गजाः| <br />
यूषाःकफघ्नमन्नंचशस्तमुष्णाम्बुसेच(व)नम्||१५६||  
+
यूषाःकफघ्नमन्नंचशस्तमुष्णाम्बुसेच(व)नम्||१५६|| <br />
   −
सर्वजित्पीनसेदुष्टेकार्यंशोफेचशोफजित्|  
+
सर्वजित्पीनसेदुष्टेकार्यंशोफेचशोफजित्| <br />
क्षारोऽर्बुदाधिमांसेषुक्रियाशेषेष्ववेक्ष्यच||१५७||  
+
क्षारोऽर्बुदाधिमांसेषुक्रियाशेषेष्ववेक्ष्यच||१५७|| <br />
   −
इतिपीनसनासारोगचिकित्सा|  
+
इतिपीनसनासारोगचिकित्सा| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
gauravārōcakēṣvādau laṅghanaṁ kaphapīnasē|  
+
gauravārōcakēṣvādau laṅghanaṁ kaphapīnasē| <br />
svēdāḥ sēkāśca pākārthaṁ liptē śirasi sarpiṣā||149||  
+
svēdāḥ sēkāśca pākārthaṁ liptē śirasi sarpiṣā||149|| <br />
   −
laśunaṁ mudgacūrṇēna vyōṣakṣāraghr̥tairyutam|  
+
laśunaṁ mudgacūrṇēna vyōṣakṣāraghr̥tairyutam| <br />
dēyaṁ kaphaghnavamanamutkliṣṭaślēṣmaṇē hitam||150||  
+
dēyaṁ kaphaghnavamanamutkliṣṭaślēṣmaṇē hitam||150|| <br />
   −
apīnasē pūtinasyē ghrāṇasrāvē sakaṇḍukē|  
+
apīnasē pūtinasyē ghrāṇasrāvē sakaṇḍukē| <br />
dhūmaḥ śastō'vapīḍaśca kaṭubhiḥ kaphapīnasē||151||  
+
dhūmaḥ śastō'vapīḍaśca kaṭubhiḥ kaphapīnasē||151|| <br />
   −
manaḥśilā vacā vyōṣaṁ viḍaṅgaṁ hiṅgu gugguluḥ|  
+
manaḥśilā vacā vyōṣaṁ viḍaṅgaṁ hiṅgu gugguluḥ| <br />
cūrṇō ghrēyaḥ pradhamanaṁ kaṭubhiśca phalaistathā||152||  
+
cūrṇō ghrēyaḥ pradhamanaṁ kaṭubhiśca phalaistathā||152|| <br />
   −
bhārgīmadanatarkārīsurasādivipācitē|  
+
bhārgīmadanatarkārīsurasādivipācitē| <br />
mūtrē lākṣā vacā lambā viḍaṅgaṁ kuṣṭhapippalī||153||  
+
mūtrē lākṣā vacā lambā viḍaṅgaṁ kuṣṭhapippalī||153|| <br />
   −
kr̥tvā kalkaṁ karañjaṁ ca tailaṁ taiḥ sārṣapaṁ pacēt|  
+
kr̥tvā kalkaṁ karañjaṁ ca tailaṁ taiḥ sārṣapaṁ pacēt| <br />
pākānmuktē ghanē nasyamētanmēdōnibhē kaphē||154||  
+
pākānmuktē ghanē nasyamētanmēdōnibhē kaphē||154|| <br />
   −
snigdhasya vyāhatē vēgē cchardanaṁ kaphapīnasē|  
+
snigdhasya vyāhatē vēgē cchardanaṁ kaphapīnasē| <br />
vamanīyaśr̥takṣīratilamāṣayavāgunā||155||  
+
vamanīyaśr̥takṣīratilamāṣayavāgunā||155|| <br />
   −
vārtākakulakavyōṣakulatthāḍhakimudgajāḥ|  
+
vārtākakulakavyōṣakulatthāḍhakimudgajāḥ| <br />
yūṣāḥ kaphaghnamannaṁ ca śastamuṣṇāmbusēca(va)nam||156||  
+
yūṣāḥ kaphaghnamannaṁ ca śastamuṣṇāmbusēca(va)nam||156|| <br />
   −
sarvajit pīnasē duṣṭē kāryaṁ śōphē ca śōphajit|  
+
sarvajit pīnasē duṣṭē kāryaṁ śōphē ca śōphajit| <br />
kṣārō'rbudādhimāṁsēṣu kriyā śēṣēṣvavēkṣya ca||157||  
+
kṣārō'rbudādhimāṁsēṣu kriyā śēṣēṣvavēkṣya ca||157|| <br />
   −
iti pīnasanāsārōgacikitsā|  
+
iti pīnasanāsārōgacikitsā| <br />
   −
gauravArocakeShvAdau la~gghanaM kaphapInase |  
+
gauravArocakeShvAdau la~gghanaM kaphapInase | <br />
svedAH sekAshca pAkArthaM lipte shirasi sarpiShA ||149||  
+
svedAH sekAshca pAkArthaM lipte shirasi sarpiShA ||149|| <br />
   −
lashunaM mudgacUrNena vyoShakShAraghRutairyutam |  
+
lashunaM mudgacUrNena vyoShakShAraghRutairyutam | <br />
deyaM kaphaghnavamanamutkliShTashleShmaNe hitam ||150||  
+
deyaM kaphaghnavamanamutkliShTashleShmaNe hitam ||150|| <br />
   −
apInase pUtinasye vrANasrAve sakaNDuke |  
+
apInase pUtinasye vrANasrAve sakaNDuke | <br />
dhUmaH shasto~avapIDashca kaTubhiH kaphapInase ||151||  
+
dhUmaH shasto~avapIDashca kaTubhiH kaphapInase ||151|| <br />
   −
manaHshilA vacA vyoShaM viDa~ggaM hi~ggu gugguluH |  
+
manaHshilA vacA vyoShaM viDa~ggaM hi~ggu gugguluH | <br />
cUrNo ghreyaH pradhamanaM kaTubhishca phalaistathA ||152||  
+
cUrNo ghreyaH pradhamanaM kaTubhishca phalaistathA ||152|| <br />
   −
bhArgImadanatarkArIsurasAdivipAcite |  
+
bhArgImadanatarkArIsurasAdivipAcite | <br />
mUtre lAkShA vacA lambA viDa~ggaM kuShThapippalI ||153||  
+
mUtre lAkShA vacA lambA viDa~ggaM kuShThapippalI ||153|| <br />
   −
kRutvA kalkaM kara~jjaM ca tailaM taiH sArShapaM pacet |  
+
kRutvA kalkaM kara~jjaM ca tailaM taiH sArShapaM pacet | <br />
pAkAnmukte ghane nasyametanmedonibhe kaphe ||154||  
+
pAkAnmukte ghane nasyametanmedonibhe kaphe ||154|| <br />
   −
snigdhasya vyAhate vege cchardanaM kaphapInase |  
+
snigdhasya vyAhate vege cchardanaM kaphapInase | <br />
vamanIyashRutakShIratilamAShayavAgunA ||155||  
+
vamanIyashRutakShIratilamAShayavAgunA ||155|| <br />
   −
vArtAkakulakavyoShakulatthADhakimudgajAH |  
+
vArtAkakulakavyoShakulatthADhakimudgajAH | <br />
yUShAH kaphaghnamannaM ca shastamuShNAmbuseca(va)nam ||156||  
+
yUShAH kaphaghnamannaM ca shastamuShNAmbuseca(va)nam ||156|| <br />
   −
sarvajit pInase duShTe kAryaM shophe ca shophajit |  
+
sarvajit pInase duShTe kAryaM shophe ca shophajit | <br />
kShAro~arbudAdhimAMseShu kriyA sheSheShvavekShya ca ||157||  
+
kShAro~arbudAdhimAMseShu kriyA sheSheShvavekShya ca ||157|| <br />
   −
iti pInasanAsArogacikitsA |
+
iti pInasanAsArogacikitsA | <br />
 +
</div></div>
   −
====== Treatment of ''kaphaja pinasa'' ======
+
====== Treatment of [[kapha]]ja pinasa ======
#In ''kaphaja pinasa'', associated with heaviness and anorexia, fasting therapy should be advised. For digestion (of impurity) head should be smeared with ghee and then, fomentation and affusion therapies should be administered. [149]
+
#In [[kapha]]ja pinasa, associated with heaviness and anorexia, fasting therapy should be advised. For digestion (of impurity) head should be smeared with ghee and then, fomentation and affusion therapies should be administered. [149]
#Garlic mixed with powder of green gram, ''trikatu, yavakshara'' and ghee should be given to reduce the alleviated ''kapha''. When ''kapha'' is in excess alleviated condition then emetic therapy should be given with ''kapha'' alleviating medicines. [150]
+
#Garlic mixed with powder of green gram, ''trikatu, yavakshara'' and ghee should be given to reduce the alleviated [[kapha]]. When [[kapha]] is in excess alleviated condition then emetic therapy should be given with [[kapha]] alleviating medicines. [150]
#In case of ''kaphaja pinasa, apinasa, puti nasya,'' running nose and itching medicated smoke inhalation therapy and ''avapeedana''/ expressed juice of pungent drugs to be given. [151]
+
#In case of [[kapha]]ja pinasa, apinasa, puti nasya,'' running nose and itching medicated smoke inhalation therapy and ''avapeedana''/ expressed juice of pungent drugs to be given. [151]
 
#One should inhale the powder of ''manahshila, vacha, trikatu, vidanga, hingu'' and ''guggulu''.
 
#One should inhale the powder of ''manahshila, vacha, trikatu, vidanga, hingu'' and ''guggulu''.
 
#The powder of pungent fruits should be sniffed / inhaled into the patient’s nose. [152]
 
#The powder of pungent fruits should be sniffed / inhaled into the patient’s nose. [152]
 
#In case of thick, fat-like mucous discharge which comes out when the rhinitis is ripened (''pakva'') should be advised snuff with mustard oil, cow’s urine, ''bharangi, madana, tarkari,'' drugs of the ''surasadi'' group. Boil the above together and cooked by adding paste of ''laksha, vacha,'' bittergourd, ''vidanga, kushtha, pippali, karanja''. [153-154]
 
#In case of thick, fat-like mucous discharge which comes out when the rhinitis is ripened (''pakva'') should be advised snuff with mustard oil, cow’s urine, ''bharangi, madana, tarkari,'' drugs of the ''surasadi'' group. Boil the above together and cooked by adding paste of ''laksha, vacha,'' bittergourd, ''vidanga, kushtha, pippali, karanja''. [153-154]
#Treatment for diminished/ milder ''kaphaja pinasa'': The patient should be given oleation therapy followed by emetic therapy. Gruel prepared out of ''tila'' and black gram by adding milk boiled with emetic drugs should be used in this emetic therapy. [155]
+
#Treatment for diminished/ milder [[kapha]]ja pinasa: The patient should be given oleation therapy followed by emetic therapy. Gruel prepared out of ''tila'' and black gram by adding milk boiled with emetic drugs should be used in this emetic therapy. [155]
   −
====== Diet for ''kaphaja pinasa'' ======
+
====== Diet for [[kapha]]ja pinasa ======
Soups of ''vartaka, patola, trikatu, kulattha, adhaki, mudga'' and ''kapha'' alleviating cereals and affusion of hot water is to be advised. [156]
+
Soups of ''vartaka, patola, trikatu, kulattha, adhaki, mudga'' and [[kapha]] alleviating cereals and affusion of hot water is to be advised. [156]
    
====== Treatment of ''dushta pinasa'' ======
 
====== Treatment of ''dushta pinasa'' ======
The measures described above should be applied for overcoming all the three ''dosha'' type rhinitis.
+
The measures described above should be applied for overcoming all the three [[dosha]] type rhinitis.
    
====== Treatment of swelling of the nose/ edematous rhinitis ======
 
====== Treatment of swelling of the nose/ edematous rhinitis ======
Line 2,215: Line 2,774:     
==== Treatment of diseases of head ====
 
==== Treatment of diseases of head ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
वातिकेशिरसोरोगेस्नेहान्स्वेदान्सनावनान्|  
+
वातिकेशिरसोरोगेस्नेहान्स्वेदान्सनावनान्| <br />
पानान्नमुपनाहांश्चकुर्याद्वातामयापहान्||१५८||  
+
पानान्नमुपनाहांश्चकुर्याद्वातामयापहान्||१५८|| <br />
   −
तैलभृष्टैरगुर्वाद्यैःसुखोष्णैरुपनाहनम्|  
+
तैलभृष्टैरगुर्वाद्यैःसुखोष्णैरुपनाहनम्| <br />
जीवनीयैःसुमनसामत्स्यैर्मांसैश्चशस्यते||१५९||  
+
जीवनीयैःसुमनसामत्स्यैर्मांसैश्चशस्यते||१५९|| <br />
   −
रास्नास्थिरादिभिःसिद्धंसक्षीरंनस्यमर्तिनुत्|  
+
रास्नास्थिरादिभिःसिद्धंसक्षीरंनस्यमर्तिनुत्| <br />
तैलंरास्नाद्विकाकोलीशर्कराभिरथापिवा||१६०||  
+
तैलंरास्नाद्विकाकोलीशर्कराभिरथापिवा||१६०|| <br />
   −
बलामधूकयष्ट्याह्वविदारीचन्दनोत्पलैः|  
+
बलामधूकयष्ट्याह्वविदारीचन्दनोत्पलैः| <br />
जीवकर्षभकद्राक्षाशर्कराभिश्चसाधितः||१६१||
+
जीवकर्षभकद्राक्षाशर्कराभिश्चसाधितः||१६१|| <br />
 
   
 
   
प्रस्थस्तैलस्यसक्षीरोजाङ्गलार्धतुलारसे|  
+
प्रस्थस्तैलस्यसक्षीरोजाङ्गलार्धतुलारसे| <br />
नस्यंसर्वोर्ध्वजत्रूत्थवातपित्तामयापहम्||१६२||  
+
नस्यंसर्वोर्ध्वजत्रूत्थवातपित्तामयापहम्||१६२|| <br />
   −
दशमूलबलारास्नात्रिफलामधुकैःसह|  
+
दशमूलबलारास्नात्रिफलामधुकैःसह| <br />
मयूरंपक्षपित्तान्त्रशकृत्तुण्डाङ्घ्रिवर्जितम्||१६३||  
+
मयूरंपक्षपित्तान्त्रशकृत्तुण्डाङ्घ्रिवर्जितम्||१६३|| <br />
   −
जलेपक्त्वाघृतप्रस्थंतस्मिन्क्षीरसमंपचेत्|  
+
जलेपक्त्वाघृतप्रस्थंतस्मिन्क्षीरसमंपचेत्| <br />
मधुरैःकार्षिकैःकल्कैःशिरोरोगार्दितापहम्||१६४||  
+
मधुरैःकार्षिकैःकल्कैःशिरोरोगार्दितापहम्||१६४|| <br />
   −
कर्णाक्षिनासिकाजिह्वाताल्वास्यगलरोगनुत्|  
+
कर्णाक्षिनासिकाजिह्वाताल्वास्यगलरोगनुत्| <br />
मायूरमितिविख्यातमूर्ध्वजत्रुगदापहम्||१६५||  
+
मायूरमितिविख्यातमूर्ध्वजत्रुगदापहम्||१६५|| <br />
   −
इतिमायूरघृतम्|  
+
इतिमायूरघृतम्| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
vātikē śirasō rōgē snēhān svēdān sanāvanān|  
+
vātikē śirasō rōgē snēhān svēdān sanāvanān| <br />
pānānnamupanāhāṁśca kuryādvātāmayāpahān||158||  
+
pānānnamupanāhāṁśca kuryādvātāmayāpahān||158|| <br />
   −
tailabhr̥ṣṭairagurvādyaiḥ sukhōṣṇairupanāhanam|  
+
tailabhr̥ṣṭairagurvādyaiḥ sukhōṣṇairupanāhanam| <br />
jīvanīyaiḥ sumanasā matsyairmāṁsaiśca śasyatē||159||  
+
jīvanīyaiḥ sumanasā matsyairmāṁsaiśca śasyatē||159|| <br />
   −
rāsnāsthirādibhiḥ siddhaṁ sakṣīraṁ nasyamartinut|  
+
rāsnāsthirādibhiḥ siddhaṁ sakṣīraṁ nasyamartinut| <br />
tailaṁ rāsnādvikākōlīśarkarābhirathāpi vā||160||  
+
tailaṁ rāsnādvikākōlīśarkarābhirathāpi vā||160|| <br />
   −
balāmadhūkayaṣṭyāhvavidārīcandanōtpalaiḥ|  
+
balāmadhūkayaṣṭyāhvavidārīcandanōtpalaiḥ| <br />
jīvakarṣabhakadrākṣāśarkarābhiśca sādhitaḥ||161||  
+
jīvakarṣabhakadrākṣāśarkarābhiśca sādhitaḥ||161|| <br />
   −
prasthastailasya sakṣīrō jāṅgalārdhatulārasē|  
+
prasthastailasya sakṣīrō jāṅgalārdhatulārasē| <br />
nasyaṁ sarvōrdhvajatrūtthavātapittāmayāpaham||162||  
+
nasyaṁ sarvōrdhvajatrūtthavātapittāmayāpaham||162|| <br />
   −
daśamūlabalārāsnātriphalāmadhukaiḥ saha|  
+
daśamūlabalārāsnātriphalāmadhukaiḥ saha| <br />
mayūraṁ pakṣapittāntraśakr̥ttuṇḍāṅghrivarjitam||163||  
+
mayūraṁ pakṣapittāntraśakr̥ttuṇḍāṅghrivarjitam||163|| <br />
   −
jalē paktvā ghr̥taprasthaṁ tasmin kṣīrasamaṁ pacēt|  
+
jalē paktvā ghr̥taprasthaṁ tasmin kṣīrasamaṁ pacēt| <br />
madhuraiḥ kārṣikaiḥ kalkaiḥ śirōrōgārditāpaham||164||  
+
madhuraiḥ kārṣikaiḥ kalkaiḥ śirōrōgārditāpaham||164|| <br />
   −
karṇākṣināsikājihvātālvāsyagalarōganut|  
+
karṇākṣināsikājihvātālvāsyagalarōganut| <br />
māyūramitivikhyātamūrdhvajatrugadāpaham||165||  
+
māyūramitivikhyātamūrdhvajatrugadāpaham||165|| <br />
   −
iti māyūraghr̥tam|  
+
iti māyūraghr̥tam| <br />
   −
vAtike shiraso roge snehAn svedAn sanAvanAn |  
+
vAtike shiraso roge snehAn svedAn sanAvanAn | <br />
pAnAnnamupanAhAMshca kuryAdvAtAmayApahAn ||158||  
+
pAnAnnamupanAhAMshca kuryAdvAtAmayApahAn ||158|| <br />
   −
tailabhRuShTairagurvAdyaiH sukhoShNairupanAhanam |  
+
tailabhRuShTairagurvAdyaiH sukhoShNairupanAhanam | <br />
jIvanIyaiH sumanasA matsyairmAMsaishca shasyate ||159||  
+
jIvanIyaiH sumanasA matsyairmAMsaishca shasyate ||159|| <br />
   −
rAsnAsthirAdibhiH siddhaM sakShIraM nasyamartinut |  
+
rAsnAsthirAdibhiH siddhaM sakShIraM nasyamartinut | <br />
tailaM rAsnAdvikAkolIsharkarAbhirathApi vA ||160||  
+
tailaM rAsnAdvikAkolIsharkarAbhirathApi vA ||160|| <br />
   −
balAmadhUkayaShTyAhvavidArIcandanotpalaiH |  
+
balAmadhUkayaShTyAhvavidArIcandanotpalaiH | <br />
jIvakarShabhakadrAkShAsharkarAbhishca sAdhitaH ||161||  
+
jIvakarShabhakadrAkShAsharkarAbhishca sAdhitaH ||161|| <br />
   −
prasthastailasya sakShIro jA~ggalArdhatulArase |  
+
prasthastailasya sakShIro jA~ggalArdhatulArase | <br />
nasyaM sarvordhvajatrUtthavAtapittAmayApaham ||162||  
+
nasyaM sarvordhvajatrUtthavAtapittAmayApaham ||162|| <br />
   −
dashamUlabalArAsnAtriphalAmadhukaiH saha |  
+
dashamUlabalArAsnAtriphalAmadhukaiH saha | <br />
mayUraM pakShapittAntrashakRuttuNDA~gghrivarjitam ||163||  
+
mayUraM pakShapittAntrashakRuttuNDA~gghrivarjitam ||163|| <br />
   −
jale paktvA ghRutaprasthaM tasmin kShIrasamaM pacet |  
+
jale paktvA ghRutaprasthaM tasmin kShIrasamaM pacet | <br />
madhuraiH kArShikaiH kalkaiH shirorogArditApaham ||164||  
+
madhuraiH kArShikaiH kalkaiH shirorogArditApaham ||164|| <br />
   −
karNAkShinAsikAjihvAtAlvAsyagalaroganut |  
+
karNAkShinAsikAjihvAtAlvAsyagalaroganut | <br />
mAyUramitivikhyAtamUrdhvajatrugadApaham ||165||  
+
mAyUramitivikhyAtamUrdhvajatrugadApaham ||165|| <br />
   −
iti mAyUraghRutam |
+
iti mAyUraghRutam | <br />
 +
</div></div>
   −
===== Treatment of ''vataja'' head diseases =====
+
===== Treatment of [[vata]]ja head diseases =====
#General treatment of ''vataja'' head diseases: oleation, fomentation and snuffing/ inhalation therapy, ''vata'' alleviating diet and poultices are used. [158]
+
#General treatment of [[vata]]ja head diseases: oleation, fomentation and snuffing/ inhalation therapy, [[vata]] alleviating diet and poultices are used. [158]
 
#Hot poultices/''upanaha'': One should use the paste of drugs of the ''agaru'' etc group, ''jivaniya'' group, ''sumanas'' (flowers of ''jati'') or of fish or meat fried in oil and used for lukewarm poultices. [159]
 
#Hot poultices/''upanaha'': One should use the paste of drugs of the ''agaru'' etc group, ''jivaniya'' group, ''sumanas'' (flowers of ''jati'') or of fish or meat fried in oil and used for lukewarm poultices. [159]
 
#''Rasnadi-tailam'':
 
#''Rasnadi-tailam'':
##Oil Prepared out of ''rasna, laghu panchamula,'' milk and oil used for ''nasya'' cures headache.
+
##Oil Prepared out of ''rasna, laghu panchamula,'' milk and oil used for [[nasya]] cures headache.
##Oil prepared out of ''rasna, kakoli, kshirakakoli, sharkara'' and such oil when used for ''nasya'' cures headache .[160]
+
##Oil prepared out of ''rasna, kakoli, kshirakakoli, sharkara'' and such oil when used for [[nasya]] cures headache .[160]
#''Baladya-tailam'': The following nasya alleviates all supraclavicular disorders caused by ''vata'' and ''pitta'': One ''prastha'' (640 gm) of oil, ''bala, madhuka, yashti, vidari, chandana, utpala, jivaka, rishabhaka, draksha, sharkara,'' milk, 1/2 ''tula'' (2 kg) of meat soup of wild animals cooked together and oil prepared in this manner is used for ''nasya''. [161-162]
+
#''Baladya-tailam'': The following nasya alleviates all supraclavicular disorders caused by [[vata]] and [[pitta]]: One ''prastha'' (640 gm) of oil, ''bala, madhuka, yashti, vidari, chandana, utpala, jivaka, rishabhaka, draksha, sharkara,'' milk, 1/2 ''tula'' (2 kg) of meat soup of wild animals cooked together and oil prepared in this manner is used for [[nasya]]. [161-162]
 
#''Mayura-ghrita'': This ''ghrita'' is beneficial in diseases of head, facial paralysis, diseases of ear, eye, nose, tongue, palate, mouth, throat and other supraclavicular disorders.
 
#''Mayura-ghrita'': This ''ghrita'' is beneficial in diseases of head, facial paralysis, diseases of ear, eye, nose, tongue, palate, mouth, throat and other supraclavicular disorders.
   Line 2,306: Line 2,868:     
====== ''Maha mayura ghrita'' ======
 
====== ''Maha mayura ghrita'' ======
एतेनैवकषायेणघृतप्रस्थंविपाचयेत्|
+
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
चतुर्गुणेनपयसाकल्कैरेभिश्चकार्षिकैः||१६६||
     −
जीवन्तीत्रिफलामेदामृद्वीकर्धिपरूषकैः|  
+
एतेनैवकषायेणघृतप्रस्थंविपाचयेत्| <br />
समङ्गाचविकाभार्गीकाश्मरीसुरदारुभिः||१६७||  
+
चतुर्गुणेनपयसाकल्कैरेभिश्चकार्षिकैः||१६६|| <br />
   −
आत्मगुप्तामहामेदातालखर्जूरमस्तकैः|  
+
जीवन्तीत्रिफलामेदामृद्वीकर्धिपरूषकैः| <br />
मृणालबिसशालूकशृङ्गीजीवकपद्मकैः||१६८||  
+
समङ्गाचविकाभार्गीकाश्मरीसुरदारुभिः||१६७|| <br />
   −
शतावरीविदारीक्षुबृहतीसारिवायुगैः|  
+
आत्मगुप्तामहामेदातालखर्जूरमस्तकैः| <br />
मूर्वाश्वदंष्ट्रर्षभकशृङ्गाटककसेरुकैः||१६९||  
+
मृणालबिसशालूकशृङ्गीजीवकपद्मकैः||१६८|| <br />
   −
रास्नास्थिरातामलकीसूक्ष्मैलाशटिपौष्करैः|  
+
शतावरीविदारीक्षुबृहतीसारिवायुगैः| <br />
पुनर्नवातुगाक्षीरीकाकोलीधन्वयासकैः||१७०||  
+
मूर्वाश्वदंष्ट्रर्षभकशृङ्गाटककसेरुकैः||१६९|| <br />
   −
खर्जूराक्षोटवाताममुञ्जाताभिषुकैरपि|  
+
रास्नास्थिरातामलकीसूक्ष्मैलाशटिपौष्करैः| <br />
द्रव्यैरेभिर्यथालाभंपूर्वकल्पेनसाधितम्||१७१||  
+
पुनर्नवातुगाक्षीरीकाकोलीधन्वयासकैः||१७०|| <br />
   −
नस्येपानेतथाऽभ्यङ्गेबस्तौचैवप्रयोजयेत्|  
+
खर्जूराक्षोटवाताममुञ्जाताभिषुकैरपि| <br />
शिरोरोगेषुसर्वेषुकासेश्वासेचदारुणे||१७२||  
+
द्रव्यैरेभिर्यथालाभंपूर्वकल्पेनसाधितम्||१७१||<br />
   −
मन्यापृष्ठग्रहेशोषेस्वरभेदेतथाऽर्दिते|  
+
नस्येपानेतथाऽभ्यङ्गेबस्तौचैवप्रयोजयेत्| <br />
योन्यसृक्शुक्रदोषेषुशस्तंवन्ध्यासुतप्रदम्||१७३||  
+
शिरोरोगेषुसर्वेषुकासेश्वासेचदारुणे||१७२|| <br />
   −
ऋतुस्नातातथानारीपीत्वापुत्रंप्रसूयते|  
+
मन्यापृष्ठग्रहेशोषेस्वरभेदेतथाऽर्दिते| <br />
महामायूरमित्येतद्घृतमात्रेयपूजितम्||१७४||  
+
योन्यसृक्शुक्रदोषेषुशस्तंवन्ध्यासुतप्रदम्||१७३|| <br />
   −
इतिमहामायूरघृतम्|  
+
ऋतुस्नातातथानारीपीत्वापुत्रंप्रसूयते| <br />
 +
महामायूरमित्येतद्घृतमात्रेयपूजितम्||१७४|| <br />
   −
आखुभिःकुक्कुटैर्हंसैःशशैश्चापिहिबुद्धिमान्|
+
इतिमहामायूरघृतम्| <br />
कल्पेनानेनविपचेत्सर्पिरूर्ध्वगदापहम्||१७५||  
     −
ētēnaiva kaṣāyēṇa ghr̥taprasthaṁ vipācayēt|  
+
आखुभिःकुक्कुटैर्हंसैःशशैश्चापिहिबुद्धिमान्| <br />
caturguṇēna payasā kalkairēbhiśca kārṣikaiḥ||166||  
+
कल्पेनानेनविपचेत्सर्पिरूर्ध्वगदापहम्||१७५|| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
jīvantītriphalāmēdāmr̥dvīkardhiparūṣakaiḥ|  
+
ētēnaiva kaṣāyēṇa ghr̥taprasthaṁ vipācayēt| <br />
samaṅgācavikābhārgīkāśmarīsuradārubhiḥ||167||  
+
caturguṇēna payasā kalkairēbhiśca kārṣikaiḥ||166|| <br />
   −
ātmaguptāmahāmēdātālakharjūramastakaiḥ|  
+
jīvantītriphalāmēdāmr̥dvīkardhiparūṣakaiḥ| <br />
mr̥ṇālabisaśālūkaśr̥ṅgījīvakapadmakaiḥ [1] ||168||  
+
samaṅgācavikābhārgīkāśmarīsuradārubhiḥ||167|| <br />
   −
śatāvarīvidārīkṣubr̥hatīsārivāyugaiḥ|  
+
ātmaguptāmahāmēdātālakharjūramastakaiḥ| <br />
mūrvāśvadaṁṣṭrarṣabhakaśr̥ṅgāṭakakasērukaiḥ||169||  
+
mr̥ṇālabisaśālūkaśr̥ṅgījīvakapadmakaiḥ [1] ||168|| <br />
   −
rāsnāsthirātāmalakīsūkṣmailāśaṭipauṣkaraiḥ|  
+
śatāvarīvidārīkṣubr̥hatīsārivāyugaiḥ| <br />
punarnavātugākṣīrīkākōlīdhanvayāsakaiḥ||170||  
+
mūrvāśvadaṁṣṭrarṣabhakaśr̥ṅgāṭakakasērukaiḥ||169|| <br />
   −
kharjūrākṣōṭavātāmamuñjātābhiṣukairapi  |  
+
rāsnāsthirātāmalakīsūkṣmailāśaṭipauṣkaraiḥ| <br />
dravyairēbhiryathālābhaṁ pūrvakalpēna sādhitam||171||  
+
punarnavātugākṣīrīkākōlīdhanvayāsakaiḥ||170|| <br />
   −
nasyē pānē tathā'bhyaṅgē bastau caiva prayōjayēt|  
+
kharjūrākṣōṭavātāmamuñjātābhiṣukairapi  | <br />
śirōrōgēṣu sarvēṣu kāsē śvāsē ca dāruṇē||172||  
+
dravyairēbhiryathālābhaṁ pūrvakalpēna sādhitam||171|| <br />
   −
manyāpr̥ṣṭhagrahē śōṣē svarabhēdē tathā'rditē|  
+
nasyē pānē tathā'bhyaṅgē bastau caiva prayōjayēt| <br />
yōnyasr̥kśukradōṣēṣu śastaṁ vandhyāsutapradam||173||  
+
śirōrōgēṣu sarvēṣu kāsē śvāsē ca dāruṇē||172|| <br />
   −
r̥tusnātā tathā nārī pītvā putraṁ prasūyatē|  
+
manyāpr̥ṣṭhagrahē śōṣē svarabhēdē tathā'rditē| <br />
mahāmāyūramityētadghr̥tamātrēyapūjitam||174||  
+
yōnyasr̥kśukradōṣēṣu śastaṁ vandhyāsutapradam||173|| <br />
   −
iti mahāmāyūraghr̥tam|  
+
r̥tusnātā tathā nārī pītvā putraṁ prasūyatē| <br />
 +
mahāmāyūramityētadghr̥tamātrēyapūjitam||174|| <br />
   −
ākhubhiḥ kukkuṭairhaṁsaiḥ śaśaiścāpi hi buddhimān|
+
iti mahāmāyūraghr̥tam| <br />
kalpēnānēna vipacēt sarpirūrdhvagadāpaham||175||  
     −
etenaiva kaShAyeNa ghRutaprasthaM vipAcayet |  
+
ākhubhiḥ kukkuṭairhaṁsaiḥ śaśaiścāpi hi buddhimān| <br />
caturguNena payasA kalkairebhishca kArShikaiH ||166||  
+
kalpēnānēna vipacēt sarpirūrdhvagadāpaham||175|| <br />
   −
jIvantItriphalAmedAmRudvIkardhiparUShakaiH |  
+
etenaiva kaShAyeNa ghRutaprasthaM vipAcayet | <br />
sama~ggAcavikAbhArgIkAshmarIsuradArubhiH ||167||  
+
caturguNena payasA kalkairebhishca kArShikaiH ||166|| <br />
   −
AtmaguptAmahAmedAtAlakharjUramastakaiH |  
+
jIvantItriphalAmedAmRudvIkardhiparUShakaiH | <br />
mRuNAlabisashAlUkashRu~ggIjIvakapadmakaiH [1] ||168||  
+
sama~ggAcavikAbhArgIkAshmarIsuradArubhiH ||167|| <br />
   −
shatAvarIvidArIkShubRuhatIsArivAyugaiH |  
+
AtmaguptAmahAmedAtAlakharjUramastakaiH | <br />
mUrvAshvadaMShTrarShabhakashRu~ggATakakaserukaiH ||169||  
+
mRuNAlabisashAlUkashRu~ggIjIvakapadmakaiH [1] ||168|| <br />
   −
rAsnAsthirAtAmalakIsUkShmailAshaTipauShkaraiH |  
+
shatAvarIvidArIkShubRuhatIsArivAyugaiH | <br />
punarnavAtugAkShIrIkAkolIdhanvayAsakaiH ||170||  
+
mUrvAshvadaMShTrarShabhakashRu~ggATakakaserukaiH ||169|| <br />
   −
kharjUrAkShoTavAtAmamu~jjAtAbhiShukairapi |  
+
rAsnAsthirAtAmalakIsUkShmailAshaTipauShkaraiH | <br />
dravyairebhiryathAlAbhaM pUrvakalpena sAdhitam ||171||  
+
punarnavAtugAkShIrIkAkolIdhanvayAsakaiH ||170|| <br />
   −
nasye pAne tathA~abhya~gge bastau caiva prayojayet |  
+
kharjUrAkShoTavAtAmamu~jjAtAbhiShukairapi | <br />
shirorogeShu sarveShu kAse shvAse ca dAruNe ||172||  
+
dravyairebhiryathAlAbhaM pUrvakalpena sAdhitam ||171|| <br />
   −
manyApRuShThagrahe shoShe svarabhede tathA~ardite |  
+
nasye pAne tathA~abhya~gge bastau caiva prayojayet | <br />
yonyasRukshukradoSheShu shastaM vandhyAsutapradam ||173||  
+
shirorogeShu sarveShu kAse shvAse ca dAruNe ||172|| <br />
   −
RutusnAtA tathA nArI pItvA putraM prasUyate |  
+
manyApRuShThagrahe shoShe svarabhede tathA~ardite | <br />
mahAmAyUramityetadghRutamAtreyapUjitam ||174||  
+
yonyasRukshukradoSheShu shastaM vandhyAsutapradam ||173|| <br />
   −
iti mahAmAyUraghRutam |  
+
RutusnAtA tathA nArI pItvA putraM prasUyate | <br />
 +
mahAmAyUramityetadghRutamAtreyapUjitam ||174|| <br />
   −
AkhubhiH kukkuTairhaMsaiH shashaishcApi hi buddhimAn |  
+
iti mahAmAyUraghRutam | <br />
kalpenAnena vipacet sarpirUrdhvagadApaham ||175||
+
 
 +
AkhubhiH kukkuTairhaMsaiH shashaishcApi hi buddhimAn | <br />
 +
kalpenAnena vipacet sarpirUrdhvagadApaham ||175||<br />
 +
</div></div>
    
Decoction is prepared of peacock devoid of feathers, bile, intestines, feces, beak and feet, ''dashamula, bala, rasna, triphala, madhuka'' and water.
 
Decoction is prepared of peacock devoid of feathers, bile, intestines, feces, beak and feet, ''dashamula, bala, rasna, triphala, madhuka'' and water.
Line 2,410: Line 2,976:  
“A wise physician may prepare ''ghrita'', with the above mentioned ingredients and the procedure, with rats, chickens, swans and rabbits (substituted for the peacock (''mayura'')) which also cure supraclavicular disorders” [175]
 
“A wise physician may prepare ''ghrita'', with the above mentioned ingredients and the procedure, with rats, chickens, swans and rabbits (substituted for the peacock (''mayura'')) which also cure supraclavicular disorders” [175]
   −
===== Treatment of ''paittika'' diseases of head =====
+
===== Treatment of [[pitta]]ja diseases of head =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
पैत्तेघृतंपयःसेकाःशीतालेपाःसनावनाः|  
+
पैत्तेघृतंपयःसेकाःशीतालेपाःसनावनाः| <br />
जीवनीयानिसर्पींषिपानान्नंचापिपित्तनुत्||१७६||  
+
जीवनीयानिसर्पींषिपानान्नंचापिपित्तनुत्||१७६|| <br />
   −
चन्दनोशीरयष्ट्याह्वबलाव्याघ्रनखोत्पलैः|  
+
चन्दनोशीरयष्ट्याह्वबलाव्याघ्रनखोत्पलैः| <br />
क्षीरपिष्टैःप्रदेहःस्याच्छृतैर्वापरिषेचनम्||१७७||  
+
क्षीरपिष्टैःप्रदेहःस्याच्छृतैर्वापरिषेचनम्||१७७|| <br />
   −
त्वक्पत्रशर्कराकल्कःसुपिष्टस्तण्डुलाम्बुना|  
+
त्वक्पत्रशर्कराकल्कःसुपिष्टस्तण्डुलाम्बुना| <br />
कार्योऽवपीडःसर्पिश्चनस्यंतस्यानुपैत्तिके||१७८||  
+
कार्योऽवपीडःसर्पिश्चनस्यंतस्यानुपैत्तिके||१७८|| <br />
   −
यष्ट्याह्वचन्दनानन्ताक्षीरसिद्धंघृतंहितम्|  
+
यष्ट्याह्वचन्दनानन्ताक्षीरसिद्धंघृतंहितम्| <br />
नावनंशर्कराद्राक्षामधूकैर्वाऽपिपित्तजे||१७९||
+
नावनंशर्कराद्राक्षामधूकैर्वाऽपिपित्तजे||१७९||<br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
paittē ghr̥taṁ payaḥ sēkāḥ śītā lēpāḥ sanāvanāḥ|  
+
paittē ghr̥taṁ payaḥ sēkāḥ śītā lēpāḥ sanāvanāḥ| <br />
jīvanīyāni sarpīṁṣi pānānnaṁ cāpi pittanut||176||  
+
jīvanīyāni sarpīṁṣi pānānnaṁ cāpi pittanut||176|| <br />
   −
candanōśīrayaṣṭyāhvabalāvyāghranakhōtpalaiḥ|  
+
candanōśīrayaṣṭyāhvabalāvyāghranakhōtpalaiḥ| <br />
kṣīrapiṣṭaiḥ pradēhaḥ syācchr̥tairvā pariṣēcanam||177||  
+
kṣīrapiṣṭaiḥ pradēhaḥ syācchr̥tairvā pariṣēcanam||177|| <br />
   −
tvakpatraśarkarākalkaḥ supiṣṭastaṇḍulāmbunā|  
+
tvakpatraśarkarākalkaḥ supiṣṭastaṇḍulāmbunā| <br />
kāryō'vapīḍaḥ sarpiśca nasyaṁ tasyānu paittikē||178||  
+
kāryō'vapīḍaḥ sarpiśca nasyaṁ tasyānu paittikē||178|| <br />
   −
yaṣṭyāhvacandanānantākṣīrasiddhaṁ ghr̥taṁ hitam|  
+
yaṣṭyāhvacandanānantākṣīrasiddhaṁ ghr̥taṁ hitam| <br />
nāvanaṁ śarkarādrākṣāmadhūkairvā'pi pittajē||179||  
+
nāvanaṁ śarkarādrākṣāmadhūkairvā'pi pittajē||179|| <br />
   −
paitte ghRutaM payaH sekAH shItA lepAH sanAvanAH |  
+
paitte ghRutaM payaH sekAH shItA lepAH sanAvanAH | <br />
jIvanIyAni sarpIMShi pAnAnnaM cApi pittanut ||176||  
+
jIvanIyAni sarpIMShi pAnAnnaM cApi pittanut ||176|| <br />
   −
candanoshIrayaShTyAhvabalAvyAghranakhotpalaiH |  
+
candanoshIrayaShTyAhvabalAvyAghranakhotpalaiH | <br />
kShIrapiShTaiH pradehaH syAcchRutairvA pariShecanam ||177||  
+
kShIrapiShTaiH pradehaH syAcchRutairvA pariShecanam ||177|| <br />
   −
tvakpatrasharkarAkalkaH supiShTastaNDulAmbunA |  
+
tvakpatrasharkarAkalkaH supiShTastaNDulAmbunA | <br />
kAryo~avapIDaH sarpishca nasyaM tasyAnu paittike ||178||  
+
kAryo~avapIDaH sarpishca nasyaM tasyAnu paittike ||178|| <br />
   −
yaShTyAhvacandanAnantAkShIrasiddhaM ghRutaM hitam |  
+
yaShTyAhvacandanAnantAkShIrasiddhaM ghRutaM hitam | <br />
nAvanaM sharkarAdrAkShAmadhUkairvA~api pittaje ||179||
+
nAvanaM sharkarAdrAkShAmadhUkairvA~api pittaje ||179||<br />
 +
</div></div>
   −
#General Treatment of ''paittika'' head diseases: Ghee, Milk, affusions, cold pastes/poultice, snuffs of drugs having cold potency, ghee prepared out of drugs belonging to ''jivaniya'' group and ''pitta''-alleviating diet (food and drinks) should be taken. [176]
+
#General Treatment of ''paittika'' head diseases: Ghee, Milk, affusions, cold pastes/poultice, snuffs of drugs having cold potency, ghee prepared out of drugs belonging to ''jivaniya'' group and [[pitta]]-alleviating diet (food and drinks) should be taken. [176]
#Ointment and affusion in ''pittaja'' diseases of head: ''Chandana, ushira, madhuyashti, bala, vyaghranakha, utpala'' and milk (for trituration) made into paste and can be anointed on the patient of ''paittika'' disease of head and also the decoction prepared out of above drugs can be used for affusion in ''paittika'' diseases of head. [177]
+
#Ointment and affusion in [[pitta]]ja diseases of head: ''Chandana, ushira, madhuyashti, bala, vyaghranakha, utpala'' and milk (for trituration) made into paste and can be anointed on the patient of ''paittika'' disease of head and also the decoction prepared out of above drugs can be used for affusion in ''paittika'' diseases of head. [177]
#The snuff in ''pittaja'' diseases of head:Paste prepared of ''twak, patra, sarkara'' along with rice water should be squeeze to extract out the juice and put the same in the nostrils followed by administration of ghee as ''nasya''. [178]
+
#The snuff in [[pitta]]ja diseases of head:Paste prepared of ''twak, patra, sarkara'' along with rice water should be squeeze to extract out the juice and put the same in the nostrils followed by administration of ghee as [[nasya]]. [178]
#The ''nasya'' in diseases of head: Ghee fortified with ingredients such as ''madhuyashti, chandana, ananta'' and milk is used for ''nasya''. Similarly medicated ghee prepared from ''sharkara, draksha, madhuka'' is useful in ''pittaja'' head disease. [179]
+
#The [[nasya]] in diseases of head: Ghee fortified with ingredients such as ''madhuyashti, chandana, ananta'' and milk is used for [[nasya]]. Similarly medicated ghee prepared from ''sharkara, draksha, madhuka'' is useful in [[pitta]]ja head disease. [179]
   −
===== Treatment of ''kaphaja, sannipatika'' and ''krimija'' head diseases =====
+
===== Treatment of [[kapha]]ja, sannipatika and krimija head diseases =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
कफजेस्वेदितंधूमनस्यप्रधमनादिभिः|  
+
कफजेस्वेदितंधूमनस्यप्रधमनादिभिः| <br />
शुद्धंप्रलेपपानान्नैःकफघ्नैःसमुपाचरेत्||१८०||  
+
शुद्धंप्रलेपपानान्नैःकफघ्नैःसमुपाचरेत्||१८०|| <br />
   −
पुराणसर्पिषःपानैस्तीक्ष्णैर्बस्तिभिरेवच|  
+
पुराणसर्पिषःपानैस्तीक्ष्णैर्बस्तिभिरेवच| <br />
कफानिलोत्थितेदाहःशेषयोरक्तमोक्षणम्||१८१||  
+
कफानिलोत्थितेदाहःशेषयोरक्तमोक्षणम्||१८१|| <br />
   −
एरण्डनलदक्षौमगुग्गुल्वगुरुचन्दनैः|  
+
एरण्डनलदक्षौमगुग्गुल्वगुरुचन्दनैः| <br />
धूमवर्तिंपिबेद्गन्धैरकुष्ठतगरैस्तथा||१८२||  
+
धूमवर्तिंपिबेद्गन्धैरकुष्ठतगरैस्तथा||१८२|| <br />
   −
सन्निपातभवेकार्यासन्निपातहिताक्रिया|  
+
सन्निपातभवेकार्यासन्निपातहिताक्रिया| <br />
क्रिमिजेचैवकर्तव्यंतीक्ष्णंमूर्धविरेचनम्||१८३||  
+
क्रिमिजेचैवकर्तव्यंतीक्ष्णंमूर्धविरेचनम्||१८३|| <br />
   −
त्वग्दन्तीव्याघ्रकरजविडङ्गनवमालिकाः|  
+
त्वग्दन्तीव्याघ्रकरजविडङ्गनवमालिकाः| <br />
   −
अपामार्गफलंबीजंनक्तमालशिरीषयोः|  
+
अपामार्गफलंबीजंनक्तमालशिरीषयोः| <br />
क्षवकोऽश्मन्तकोबिल्वंहरिद्राहिङ्गुयूथिका||१८४||  
+
क्षवकोऽश्मन्तकोबिल्वंहरिद्राहिङ्गुयूथिका||१८४|| <br />
   −
फणिज्झकश्चतैस्तैलमविमूत्रेचतुर्गुणे|  
+
फणिज्झकश्चतैस्तैलमविमूत्रेचतुर्गुणे| <br />
सिद्धंस्यान्नावनंचूर्णंचैषांप्रधमनंहितम्||१८५||  
+
सिद्धंस्यान्नावनंचूर्णंचैषांप्रधमनंहितम्||१८५|| <br />
   −
फलंशिग्रुकरञ्जाभ्यांसव्योषंचावपीडकः|  
+
फलंशिग्रुकरञ्जाभ्यांसव्योषंचावपीडकः| <br />
कषायःस्वरसःक्षारश्चूर्णंकल्कोऽवपीडकः||१८६||  
+
कषायःस्वरसःक्षारश्चूर्णंकल्कोऽवपीडकः||१८६|| <br />
   −
इतिशिरोरोगचिकित्सा|
+
इतिशिरोरोगचिकित्सा|<br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
kaphajē svēditaṁ dhūmanasyapradhamanādibhiḥ|  
+
kaphajē svēditaṁ dhūmanasyapradhamanādibhiḥ| <br />
śuddhaṁ pralēpapānānnaiḥ kaphaghnaiḥ samupācarēt||180||  
+
śuddhaṁ pralēpapānānnaiḥ kaphaghnaiḥ samupācarēt||180|| <br />
   −
purāṇasarpiṣaḥ pānaistīkṣṇairbastibhirēva ca|  
+
purāṇasarpiṣaḥ pānaistīkṣṇairbastibhirēva ca| <br />
kaphānilōtthitē dāhaḥ śēṣayō raktamōkṣaṇam||181||  
+
kaphānilōtthitē dāhaḥ śēṣayō raktamōkṣaṇam||181|| <br />
   −
ēraṇḍanaladakṣaumaguggulvagurucandanaiḥ|  
+
ēraṇḍanaladakṣaumaguggulvagurucandanaiḥ| <br />
dhūmavartiṁ pibēdgandhairakuṣṭhatagaraistathā||182||  
+
dhūmavartiṁ pibēdgandhairakuṣṭhatagaraistathā||182|| <br />
   −
sannipātabhavē kāryā sannipātahitā kriyā|  
+
sannipātabhavē kāryā sannipātahitā kriyā| <br />
krimijē caiva kartavyaṁ tīkṣṇaṁ mūrdhavirēcanam||183||  
+
krimijē caiva kartavyaṁ tīkṣṇaṁ mūrdhavirēcanam||183|| <br />
   −
tvagdantīvyāghrakarajaviḍaṅganavamālikāḥ|  
+
tvagdantīvyāghrakarajaviḍaṅganavamālikāḥ| <br />
   −
apāmārgaphalaṁ bījaṁ naktamālaśirīṣayōḥ|  
+
apāmārgaphalaṁ bījaṁ naktamālaśirīṣayōḥ| <br />
kṣavakō'śmantakō bilvaṁ haridrā hiṅgu yūthikā||184||  
+
kṣavakō'śmantakō bilvaṁ haridrā hiṅgu yūthikā||184|| <br />
   −
phaṇijjhakaśca taistailamavimūtrē caturguṇē|  
+
phaṇijjhakaśca taistailamavimūtrē caturguṇē| <br />
siddhaṁ syānnāvanaṁ cūrṇaṁ caiṣāṁ pradhamanaṁ hitam||185||  
+
siddhaṁ syānnāvanaṁ cūrṇaṁ caiṣāṁ pradhamanaṁ hitam||185|| <br />
   −
phalaṁ śigrukarañjābhyāṁ savyōṣaṁ cāvapīḍakaḥ|  
+
phalaṁ śigrukarañjābhyāṁ savyōṣaṁ cāvapīḍakaḥ| <br />
kaṣāyaḥ svarasaḥ kṣāraścūrṇaṁ kalkō'vapīḍakaḥ||186||  
+
kaṣāyaḥ svarasaḥ kṣāraścūrṇaṁ kalkō'vapīḍakaḥ||186|| <br />
   −
iti śirōrōgacikitsā|  
+
iti śirōrōgacikitsā| <br />
   −
kaphaje sveditaM dhUmanasyapradhamanAdibhiH |  
+
kaphaje sveditaM dhUmanasyapradhamanAdibhiH | <br />
shuddhaM pralepapAnAnnaiH kaphaghnaiH samupAcaret ||180||  
+
shuddhaM pralepapAnAnnaiH kaphaghnaiH samupAcaret ||180|| <br />
   −
purANasarpiShaH pAnaistIkShNairbastibhireva ca |  
+
purANasarpiShaH pAnaistIkShNairbastibhireva ca | <br />
kaphAnilotthite dAhaH sheShayo raktamokShaNam ||181||  
+
kaphAnilotthite dAhaH sheShayo raktamokShaNam ||181|| <br />
   −
eraNDanaladakShaumaguggulvagurucandanaiH |  
+
eraNDanaladakShaumaguggulvagurucandanaiH | <br />
dhUmavartiM pibedgandhairakuShThatagaraistathA ||182||  
+
dhUmavartiM pibedgandhairakuShThatagaraistathA ||182|| <br />
   −
sannipAtabhave kAryA sannipAtahitA kriyA |  
+
sannipAtabhave kAryA sannipAtahitA kriyA | <br />
krimije caiva kartavyaM tIkShNaM mUrdhavirecanam ||183||  
+
krimije caiva kartavyaM tIkShNaM mUrdhavirecanam ||183|| <br />
   −
tvagdantIvyAghrakarajaviDa~gganavamAlikAH |  
+
tvagdantIvyAghrakarajaviDa~gganavamAlikAH | <br />
   −
apAmArgaphalaM bIjaM naktamAlashirIShayoH |  
+
apAmArgaphalaM bIjaM naktamAlashirIShayoH | <br />
kShavako~ashmantako bilvaM haridrA hi~ggu yUthikA ||184||  
+
kShavako~ashmantako bilvaM haridrA hi~ggu yUthikA ||184|| <br />
   −
phaNijjhakashca taistailamavimUtre caturguNe |  
+
phaNijjhakashca taistailamavimUtre caturguNe | <br />
siddhaM syAnnAvanaM cUrNaM caiShAM pradhamanaM hitam ||185||  
+
siddhaM syAnnAvanaM cUrNaM caiShAM pradhamanaM hitam ||185|| <br />
   −
phalaM shigrukara~jjAbhyAM savyoShaM cAvapIDakaH |  
+
phalaM shigrukara~jjAbhyAM savyoShaM cAvapIDakaH | <br />
kaShAyaH svarasaH kShArashcUrNaM kalko~avapIDakaH ||186||  
+
kaShAyaH svarasaH kShArashcUrNaM kalko~avapIDakaH ||186|| <br />
   −
iti shirorogacikitsA |
+
iti shirorogacikitsA | <br />
 +
</div></div>
   −
====== General treatment of ''kaphaja'' head diseases ======
+
====== General treatment of [[kapha]]ja head diseases ======
   −
Fomentation therapy, smoking, snuffing and insufflation of powders in to nostrils and then managed with ''kapha''-alleviating paste and diet along with intake of old ghee and ''teekshna basti'' (medicated enema having strong cleansing property). [180-181]
+
Fomentation therapy, smoking, snuffing and insufflation of powders in to nostrils and then managed with [[kapha]]-alleviating paste and diet along with intake of old ghee and teekshna [[basti]] (medicated enema having strong cleansing property). [180-181]
#In ''kaphaja'' and ''vataja'' head diseases, daha (''agnikarma''/ cauterization) on forehead and temples is done followed by blood-letting therapy considering the remaining morbid ''dosha'' [181]
+
#In [[kapha]]ja and [[vata]]ja head diseases, daha (''agnikarma''/ cauterization) on forehead and temples is done followed by blood-letting therapy considering the remaining morbid [[dosha]] [181]
 
#''Dhooma varti'' (smoke bougie/cigar) prepared of ''eranda, nalada, ksauma, guggulu, aguru, chandana'' and other aromatic drugs except ''kushtha'' and ''tagara'' should be used for medicated smoking. [182]
 
#''Dhooma varti'' (smoke bougie/cigar) prepared of ''eranda, nalada, ksauma, guggulu, aguru, chandana'' and other aromatic drugs except ''kushtha'' and ''tagara'' should be used for medicated smoking. [182]
   Line 2,549: Line 3,121:     
===== Treatment of diseases of the mouth =====
 
===== Treatment of diseases of the mouth =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
शुक्ततिक्तकटुक्षौद्रकषायैःकवलग्रहः|
+
शुक्ततिक्तकटुक्षौद्रकषायैःकवलग्रहः|<br />
धूमःप्रधमनंशुद्धिरधश्छर्दनलङ्घनम्||१८७||  
+
धूमःप्रधमनंशुद्धिरधश्छर्दनलङ्घनम्||१८७|| <br />
   −
भोज्यंचमुखरोगेषुयथास्वंदोषनुद्धितम्|  
+
भोज्यंचमुखरोगेषुयथास्वंदोषनुद्धितम्| <br />
पिप्पल्यगुरुदार्वीत्वग्यवक्षाररसाञ्जनम्||१८८||  
+
पिप्पल्यगुरुदार्वीत्वग्यवक्षाररसाञ्जनम्||१८८|| <br />
   −
पाठांतेजोवतींपथ्यांसमभागंविचूर्णयेत्|  
+
पाठांतेजोवतींपथ्यांसमभागंविचूर्णयेत्| <br />
मुखरोगेषुसर्वेषुसक्षौद्रंतद्विधारयेत्||१८९||  
+
मुखरोगेषुसर्वेषुसक्षौद्रंतद्विधारयेत्||१८९|| <br />
   −
सीधुमाधवमाध्वीकैःश्रेष्ठोऽयंकवलग्रहः|  
+
सीधुमाधवमाध्वीकैःश्रेष्ठोऽयंकवलग्रहः| <br />
तेजोह्वामभयामेलांसमङ्गांकटुकांघनम्||१९०||  
+
तेजोह्वामभयामेलांसमङ्गांकटुकांघनम्||१९०|| <br />
   −
पाठांज्योतिष्मतींलोध्रंदार्वींकुष्ठंचचूर्णयेत्|  
+
पाठांज्योतिष्मतींलोध्रंदार्वींकुष्ठंचचूर्णयेत्| <br />
दन्तानांघर्षणंरक्तस्रावकण्डूरुजापहम्||१९१||  
+
दन्तानांघर्षणंरक्तस्रावकण्डूरुजापहम्||१९१|| <br />
   −
पञ्चकोलकतालीसपत्रैलामरिचत्वचः|  
+
पञ्चकोलकतालीसपत्रैलामरिचत्वचः| <br />
पलाशमुष्ककक्षारयवक्षाराश्चचूर्णिताः||१९२||  
+
पलाशमुष्ककक्षारयवक्षाराश्चचूर्णिताः||१९२|| <br />
   −
गुडेपुराणेद्विगुणेक्वथितेगुटिकाःकृताः|  
+
गुडेपुराणेद्विगुणेक्वथितेगुटिकाःकृताः| <br />
कर्कन्धुमात्राःसप्ताहंस्थितामुष्ककभस्मनि||१९३||  
+
कर्कन्धुमात्राःसप्ताहंस्थितामुष्ककभस्मनि||१९३|| <br />
   −
कण्ठरोगेषुसर्वेषुधार्याःस्युरमृतोपमाः|  
+
कण्ठरोगेषुसर्वेषुधार्याःस्युरमृतोपमाः| <br />
गृहधूमोयवक्षारःपाठाव्योषंरसाञ्जनम्||१९४||  
+
गृहधूमोयवक्षारःपाठाव्योषंरसाञ्जनम्||१९४|| <br />
   −
तेजोह्वात्रिफलालोध्रंचित्रकश्चेतिचूर्णितम्|  
+
तेजोह्वात्रिफलालोध्रंचित्रकश्चेतिचूर्णितम्| <br />
सक्षौद्रंधारयेदेतद्गलरोगविनाशनम्||१९५||  
+
सक्षौद्रंधारयेदेतद्गलरोगविनाशनम्||१९५|| <br />
   −
कालकंनामतच्चूर्णंदन्तास्यगलरोगनुत्|  
+
कालकंनामतच्चूर्णंदन्तास्यगलरोगनुत्| <br />
   −
इतिकालकचूर्णम्|  
+
इतिकालकचूर्णम्| <br />
   −
मनःशिलायवक्षारोहरितालंससैन्धवम्||१९६||  
+
मनःशिलायवक्षारोहरितालंससैन्धवम्||१९६|| <br />
   −
दार्वीत्वक्चेतितच्चूर्णंमाक्षिकेणसमायुतम्|  
+
दार्वीत्वक्चेतितच्चूर्णंमाक्षिकेणसमायुतम्| <br />
मूर्च्छितंघृतमण्डेनकण्ठरोगेषुधारयेत्||१९७||
+
मूर्च्छितंघृतमण्डेनकण्ठरोगेषुधारयेत्||१९७|| <br />
 
   
 
   
मुखरोगेषुचश्रेष्ठंपीतकंनामकीर्तितम्|  
+
मुखरोगेषुचश्रेष्ठंपीतकंनामकीर्तितम्| <br />
   −
इतिपीतकचूर्णम्|  
+
इतिपीतकचूर्णम्| <br />
   −
मृद्वीकाकटुकाव्योषंदार्वीत्वक्त्रिफलाघनम्||१९८||  
+
मृद्वीकाकटुकाव्योषंदार्वीत्वक्त्रिफलाघनम्||१९८|| <br />
   −
मूर्च्छितंघृतमण्डेनकण्ठरोगेषुधारयेत्|  
+
मूर्च्छितंघृतमण्डेनकण्ठरोगेषुधारयेत्| <br />
पाठारसाञ्जनंमूर्वातेजोह्वेतिचचूर्णितम्||१९९||  
+
पाठारसाञ्जनंमूर्वातेजोह्वेतिचचूर्णितम्||१९९|| <br />
   −
क्षौद्रयुक्तंविधातव्यंगलरोगेभिषग्जितम्|  
+
क्षौद्रयुक्तंविधातव्यंगलरोगेभिषग्जितम्| <br />
योगास्त्वेतेत्रयःप्रोक्तावातपित्तकफापहाः||२००||
+
योगास्त्वेतेत्रयःप्रोक्तावातपित्तकफापहाः||२००|| <br />
 
   
 
   
कटुकातिविषापाठादार्वीमुस्तकलिङ्गकाः|  
+
कटुकातिविषापाठादार्वीमुस्तकलिङ्गकाः| <br />
गोमूत्रक्वथिताःपेयाःकण्ठरोगविनाशनाः||२०१||  
+
गोमूत्रक्वथिताःपेयाःकण्ठरोगविनाशनाः||२०१|| <br />
   −
स्वरसःक्वथितोदार्व्याघनीभूतोरसक्रिया|  
+
स्वरसःक्वथितोदार्व्याघनीभूतोरसक्रिया| <br />
सक्षौद्रामुखरोगासृग्दोषनाडीव्रणापहा||२०२||  
+
सक्षौद्रामुखरोगासृग्दोषनाडीव्रणापहा||२०२|| <br />
   −
तालुशोषेत्वतृष्णस्यसर्पिरौत्तरभक्तिकम्|  
+
तालुशोषेत्वतृष्णस्यसर्पिरौत्तरभक्तिकम्| <br />
नावनंमधुराःस्निग्धाःशीताश्चैवरसाहिताः||२०३||  
+
नावनंमधुराःस्निग्धाःशीताश्चैवरसाहिताः||२०३|| <br />
   −
मुखपाकेसिराकर्मशिरःकायविरेचनम्|  
+
मुखपाकेसिराकर्मशिरःकायविरेचनम्| <br />
मूत्रतैलघृतक्षौद्रक्षीरैश्चकवलग्रहाः||२०४||  
+
मूत्रतैलघृतक्षौद्रक्षीरैश्चकवलग्रहाः||२०४|| <br />
   −
सक्षौद्रास्त्रिफलापाठामृद्वीकाजातिपल्लवाः|  
+
सक्षौद्रास्त्रिफलापाठामृद्वीकाजातिपल्लवाः| <br />
कषायतिक्तकाःशीताःक्वाथाश्चमुखधावनाः||२०५||  
+
कषायतिक्तकाःशीताःक्वाथाश्चमुखधावनाः||२०५|| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
śuktatiktakaṭukṣaudrakaṣāyaiḥ kavalagrahaḥ|  
+
śuktatiktakaṭukṣaudrakaṣāyaiḥ kavalagrahaḥ| <br />
dhūmaḥ pradhamanaṁ śuddhiradhaśchardanalaṅghanam||187||  
+
dhūmaḥ pradhamanaṁ śuddhiradhaśchardanalaṅghanam||187|| <br />
   −
bhōjyaṁ ca mukharōgēṣu yathāsvaṁ dōṣanuddhitam|  
+
bhōjyaṁ ca mukharōgēṣu yathāsvaṁ dōṣanuddhitam| <br />
pippalyagurudārvītvagyavakṣārarasāñjanam||188||  
+
pippalyagurudārvītvagyavakṣārarasāñjanam||188|| <br />
   −
pāṭhāṁ tējōvatīṁ pathyāṁ samabhāgaṁ vicūrṇayēt|  
+
pāṭhāṁ tējōvatīṁ pathyāṁ samabhāgaṁ vicūrṇayēt| <br />
mukharōgēṣu sarvēṣu sakṣaudraṁ tadvidhārayēt||189||  
+
mukharōgēṣu sarvēṣu sakṣaudraṁ tadvidhārayēt||189|| <br />
   −
sīdhumādhavamādhvīkaiḥ śrēṣṭhō'yaṁ kavalagrahaḥ|  
+
sīdhumādhavamādhvīkaiḥ śrēṣṭhō'yaṁ kavalagrahaḥ| <br />
tējōhvāmabhayāmēlāṁ samaṅgāṁ kaṭukāṁ ghanam||190||  
+
tējōhvāmabhayāmēlāṁ samaṅgāṁ kaṭukāṁ ghanam||190|| <br />
   −
pāṭhāṁ jyōtiṣmatīṁ lōdhraṁ dārvīṁ kuṣṭhaṁ ca cūrṇayēt|  
+
pāṭhāṁ jyōtiṣmatīṁ lōdhraṁ dārvīṁ kuṣṭhaṁ ca cūrṇayēt| <br />
dantānāṁ gharṣaṇaṁ raktasrāvakaṇḍūrujāpaham||191||  
+
dantānāṁ gharṣaṇaṁ raktasrāvakaṇḍūrujāpaham||191|| <br />
   −
pañcakōlakatālīsapatrailāmaricatvacaḥ|  
+
pañcakōlakatālīsapatrailāmaricatvacaḥ| <br />
palāśamuṣkakakṣārayavakṣārāśca cūrṇitāḥ||192||  
+
palāśamuṣkakakṣārayavakṣārāśca cūrṇitāḥ||192|| <br />
   −
guḍē purāṇē dviguṇē kvathitē guṭikāḥ kr̥tāḥ|  
+
guḍē purāṇē dviguṇē kvathitē guṭikāḥ kr̥tāḥ| <br />
karkandhumātrāḥ saptāhaṁ sthitā muṣkakabhasmani||193||  
+
karkandhumātrāḥ saptāhaṁ sthitā muṣkakabhasmani||193|| <br />
   −
kaṇṭharōgēṣu sarvēṣu dhāryāḥ syuramr̥tōpamāḥ|  
+
kaṇṭharōgēṣu sarvēṣu dhāryāḥ syuramr̥tōpamāḥ| <br />
gr̥hadhūmō yavakṣāraḥ pāṭhā vyōṣaṁ rasāñjanam||194||  
+
gr̥hadhūmō yavakṣāraḥ pāṭhā vyōṣaṁ rasāñjanam||194|| <br />
   −
tējōhvā triphalā lōdhraṁ citrakaścēti cūrṇitam|  
+
tējōhvā triphalā lōdhraṁ citrakaścēti cūrṇitam| <br />
sakṣaudraṁ dhārayēdētadgalarōgavināśanam||195||  
+
sakṣaudraṁ dhārayēdētadgalarōgavināśanam||195|| <br />
   −
kālakaṁ nāma taccūrṇaṁ dantāsyagalarōganut|  
+
kālakaṁ nāma taccūrṇaṁ dantāsyagalarōganut| <br />
   −
iti kālakacūrṇam|  
+
iti kālakacūrṇam| <br />
   −
manaḥśilā yavakṣārō haritālaṁ sasaindhavam||196||  
+
manaḥśilā yavakṣārō haritālaṁ sasaindhavam||196|| <br />
   −
dārvītvak cēti taccūrṇaṁ mākṣikēṇa samāyutam|  
+
dārvītvak cēti taccūrṇaṁ mākṣikēṇa samāyutam| <br />
mūrcchitaṁ ghr̥tamaṇḍēna kaṇṭharōgēṣu dhārayēt||197||  
+
mūrcchitaṁ ghr̥tamaṇḍēna kaṇṭharōgēṣu dhārayēt||197|| <br />
   −
mukharōgēṣu ca śrēṣṭhaṁ pītakaṁ nāma kīrtitam|  
+
mukharōgēṣu ca śrēṣṭhaṁ pītakaṁ nāma kīrtitam| <br />
   −
iti pītakacūrṇam|  
+
iti pītakacūrṇam| <br />
   −
mr̥dvīkā kaṭukā vyōṣaṁ dārvītvak triphalā ghanam||198||  
+
mr̥dvīkā kaṭukā vyōṣaṁ dārvītvak triphalā ghanam||198|| <br />
   −
mūrcchitaṁ ghr̥tamaṇḍēna kaṇṭharōgēṣu dhārayēt|  
+
mūrcchitaṁ ghr̥tamaṇḍēna kaṇṭharōgēṣu dhārayēt| <br />
pāṭhā rasāñjanaṁ mūrvā tējōhvēti ca cūrṇitam||199||  
+
pāṭhā rasāñjanaṁ mūrvā tējōhvēti ca cūrṇitam||199|| <br />
   −
kṣaudrayuktaṁ vidhātavyaṁ galarōgē bhiṣagjitam|  
+
kṣaudrayuktaṁ vidhātavyaṁ galarōgē bhiṣagjitam| <br />
yōgāstvētē trayaḥ prōktā vātapittakaphāpahāḥ||200||  
+
yōgāstvētē trayaḥ prōktā vātapittakaphāpahāḥ||200|| <br />
   −
kaṭukātiviṣāpāṭhādārvīmustakaliṅgakāḥ|  
+
kaṭukātiviṣāpāṭhādārvīmustakaliṅgakāḥ| <br />
gōmūtrakvathitāḥ pēyāḥ kaṇṭharōgavināśanāḥ||201||  
+
gōmūtrakvathitāḥ pēyāḥ kaṇṭharōgavināśanāḥ||201|| <br />
   −
svarasaḥ kvathitō dārvyā ghanībhūtō rasakriyā|  
+
svarasaḥ kvathitō dārvyā ghanībhūtō rasakriyā| <br />
sakṣaudrā mukharōgāsr̥gdōṣanāḍīvraṇāpahā||202||  
+
sakṣaudrā mukharōgāsr̥gdōṣanāḍīvraṇāpahā||202|| <br />
   −
tāluśōṣē tvatr̥ṣṇasya  sarpirauttarabhaktikam|  
+
tāluśōṣē tvatr̥ṣṇasya  sarpirauttarabhaktikam| <br />
nāvanaṁ madhurāḥ snigdhāḥ śītāścaiva rasā hitāḥ||203||  
+
nāvanaṁ madhurāḥ snigdhāḥ śītāścaiva rasā hitāḥ||203|| <br />
   −
mukhapākē sirākarma śiraḥkāyavirēcanam|  
+
mukhapākē sirākarma śiraḥkāyavirēcanam| <br />
mūtratailaghr̥takṣaudrakṣīraiśca kavalagrahāḥ||204||  
+
mūtratailaghr̥takṣaudrakṣīraiśca kavalagrahāḥ||204|| <br />
   −
sakṣaudrāstriphalāpāṭhāmr̥dvīkājātipallavāḥ|  
+
sakṣaudrāstriphalāpāṭhāmr̥dvīkājātipallavāḥ| <br />
kaṣāyatiktakāḥ śītāḥ kvāthāśca mukhadhāvanāḥ||205||  
+
kaṣāyatiktakāḥ śītāḥ kvāthāśca mukhadhāvanāḥ||205|| <br />
    
shuktatiktakaTukShaudrakaShAyaiH kavalagrahaH
 
shuktatiktakaTukShaudrakaShAyaiH kavalagrahaH
 
dhUmaH pradhamanaM shuddhiradhashchardanala~gghanam ||187||
 
dhUmaH pradhamanaM shuddhiradhashchardanala~gghanam ||187||
 
   
 
   
bhojyaM ca mukharogeShu yathAsvaM doShanuddhitam |  
+
bhojyaM ca mukharogeShu yathAsvaM doShanuddhitam | <br />
pippalyagurudArvItvagyavakShArarasA~jjanam ||188||  
+
pippalyagurudArvItvagyavakShArarasA~jjanam ||188|| <br />
   −
pAThAM tejovatIM pathyAM samabhAgaM vicUrNayet |  
+
pAThAM tejovatIM pathyAM samabhAgaM vicUrNayet | <br />
mukharogeShu sarveShu sakShaudraM tadvidhArayet ||189||  
+
mukharogeShu sarveShu sakShaudraM tadvidhArayet ||189|| <br />
   −
sIdhumAdhavamAdhvIkaiH shreShTho~ayaM kavalagrahaH |  
+
sIdhumAdhavamAdhvIkaiH shreShTho~ayaM kavalagrahaH | <br />
tejohvAmabhayAmelAM sama~ggAM kaTukAM ghanam ||190||  
+
tejohvAmabhayAmelAM sama~ggAM kaTukAM ghanam ||190|| <br />
   −
pAThAM jyotiShmatIM lodhraM dArvIM kuShThaM ca cUrNayet |  
+
pAThAM jyotiShmatIM lodhraM dArvIM kuShThaM ca cUrNayet | <br />
dantAnAM gharShaNaM raktasrAvakaNDUrujApaham ||191||  
+
dantAnAM gharShaNaM raktasrAvakaNDUrujApaham ||191|| <br />
   −
pa~jcakolakatAlIsapatrailAmaricatvacaH |  
+
pa~jcakolakatAlIsapatrailAmaricatvacaH | <br />
palAshamuShkakakShArayavakShArAshca cUrNitAH ||192||  
+
palAshamuShkakakShArayavakShArAshca cUrNitAH ||192|| <br />
   −
guDe purANe dviguNe kvathite guTikAH kRutAH |  
+
guDe purANe dviguNe kvathite guTikAH kRutAH | <br />
karkandhumAtrAH saptAhaM sthitA muShkakabhasmani ||193||  
+
karkandhumAtrAH saptAhaM sthitA muShkakabhasmani ||193|| <br />
   −
kaNTharogeShu sarveShu dhAryAH syuramRutopamAH |  
+
kaNTharogeShu sarveShu dhAryAH syuramRutopamAH | <br />
gRuhadhUmo yavakShAraH pAThA vyoShaM rasA~jjanam ||194||  
+
gRuhadhUmo yavakShAraH pAThA vyoShaM rasA~jjanam ||194|| <br />
   −
tejohvA triphalA lodhraM citrakashceti cUrNitam |  
+
tejohvA triphalA lodhraM citrakashceti cUrNitam | <br />
sakShaudraM dhArayedetadgalarogavinAshanam ||195||  
+
sakShaudraM dhArayedetadgalarogavinAshanam ||195|| <br />
   −
kAlakaM nAma taccUrNaM dantAsyagalaroganut |  
+
kAlakaM nAma taccUrNaM dantAsyagalaroganut | <br />
   −
iti kAlakacUrNam |  
+
iti kAlakacUrNam | <br />
   −
manaHshilA yavakShAro haritAlaM sasaindhavam ||196||  
+
manaHshilA yavakShAro haritAlaM sasaindhavam ||196|| <br />
   −
dArvItvak ceti taccUrNaM mAkShikeNa samAyutam |  
+
dArvItvak ceti taccUrNaM mAkShikeNa samAyutam | <br />
mUrcchitaM ghRutamaNDena kaNTharogeShu dhArayet ||197||  
+
mUrcchitaM ghRutamaNDena kaNTharogeShu dhArayet ||197|| <br />
   −
mukharogeShu ca shreShThaM pItakaM nAma kIrtitam |  
+
mukharogeShu ca shreShThaM pItakaM nAma kIrtitam | <br />
   −
iti pItakacUrNam |  
+
iti pItakacUrNam | <br />
   −
mRudvIkA kaTukA vyoShaM dArvItvak triphalA ghanam ||198||  
+
mRudvIkA kaTukA vyoShaM dArvItvak triphalA ghanam ||198|| <br />
   −
mUrcchitaM ghRutamaNDena kaNTharogeShu dhArayet |  
+
mUrcchitaM ghRutamaNDena kaNTharogeShu dhArayet | <br />
pAThA rasA~jjanaM mUrvA tejohveti ca cUrNitam ||199||  
+
pAThA rasA~jjanaM mUrvA tejohveti ca cUrNitam ||199|| <br />
   −
kShaudrayuktaM vidhAtavyaM galaroge bhiShagjitam |  
+
kShaudrayuktaM vidhAtavyaM galaroge bhiShagjitam | <br />
yogAstvete trayaH proktA vAtapittakaphApahAH ||200||  
+
yogAstvete trayaH proktA vAtapittakaphApahAH ||200|| <br />
   −
kaTukAtiviShApAThAdArvImustakali~ggakAH |  
+
kaTukAtiviShApAThAdArvImustakali~ggakAH | <br />
gomUtrakvathitAH peyAH kaNTharogavinAshanAH ||201||  
+
gomUtrakvathitAH peyAH kaNTharogavinAshanAH ||201|| <br />
   −
svarasaH kvathito dArvyA ghanIbhUto rasakriyA |  
+
svarasaH kvathito dArvyA ghanIbhUto rasakriyA | <br />
sakShaudrA mukharogAsRugdoShanADIvraNApahA ||202||  
+
sakShaudrA mukharogAsRugdoShanADIvraNApahA ||202|| <br />
   −
tAlushoShe tvatRuShNasya sarpirauttarabhaktikam |  
+
tAlushoShe tvatRuShNasya sarpirauttarabhaktikam | <br />
nAvanaM madhurAH snigdhAH shItAshcaiva rasA hitAH ||203||  
+
nAvanaM madhurAH snigdhAH shItAshcaiva rasA hitAH ||203|| <br />
   −
mukhapAke sirAkarma shiraHkAyavirecanam |  
+
mukhapAke sirAkarma shiraHkAyavirecanam | <br />
mUtratailaghRutakShaudrakShIraishca kavalagrahAH ||204||  
+
mUtratailaghRutakShaudrakShIraishca kavalagrahAH ||204|| <br />
   −
sakShaudrAstriphalApAThAmRudvIkAjAtipallavAH |  
+
sakShaudrAstriphalApAThAmRudvIkAjAtipallavAH | <br />
kaShAyatiktakAH shItAH kvAthAshca mukhadhAvanAH ||205||
+
kaShAyatiktakAH shItAH kvAthAshca mukhadhAvanAH ||205||<br />
 +
</div></div>
    
====== General treatment of diseases of the mouth ======
 
====== General treatment of diseases of the mouth ======
   −
Gargling/ holding paste of drugs in mouth (''kavala graha'') of contents such as vinegar, decoction of bitter and pungent drug and honey. Medicated smoking, insufflation, purgation, emesis, fasting and diet which alleviates the aggravated ''dosha'' are beneficial in oral diseases. [187]
+
Gargling/ holding paste of drugs in mouth (''kavala graha'') of contents such as vinegar, decoction of bitter and pungent drug and honey. Medicated smoking, insufflation, purgation, emesis, fasting and diet which alleviates the aggravated [[dosha]] are beneficial in oral diseases. [187]
    
#''Pippalyadi-churna'':Take equal quantity each of ''pippali, aguru, daruharidra bark, yavakshara, rasanjana, patha, tejovati, haritaki''. Powder all the above drugs and Mix with honey. This linctus is to be kept in the mouth in all diseases of the mouth. [188]
 
#''Pippalyadi-churna'':Take equal quantity each of ''pippali, aguru, daruharidra bark, yavakshara, rasanjana, patha, tejovati, haritaki''. Powder all the above drugs and Mix with honey. This linctus is to be kept in the mouth in all diseases of the mouth. [188]
Line 2,754: Line 3,329:  
#''Rasakriya'' (the decoction of daruharidra boiled and solidified) and honey, is used to cure oral diseases and used in diseases caused by vitiation of blood and sinuses (''nadi- vrana''). [202]
 
#''Rasakriya'' (the decoction of daruharidra boiled and solidified) and honey, is used to cure oral diseases and used in diseases caused by vitiation of blood and sinuses (''nadi- vrana''). [202]
 
#In case of dryness of palate in non polydipsia (''atrishna''): ghee should be given to drink after meals (''uttara-bhaktikam''). Also, give snuff (inhalation therapy). Meat soups having sweet, unctuous and cold qualities should be given. [203]
 
#In case of dryness of palate in non polydipsia (''atrishna''): ghee should be given to drink after meals (''uttara-bhaktikam''). Also, give snuff (inhalation therapy). Meat soups having sweet, unctuous and cold qualities should be given. [203]
#Treatment of stomatitis: Venesection (''rakta mokshana'' therapy), head -evacuation errhines and purgation therapy, gargling (''kavala-graha'' therapy) with cow’s urine, oil, ghee, honey and milk, similarly another gargle with ''triphala, patha, mrdvika,'' tender leaves of ''jati'' and honey is helpful in stomatitis. Also mouth should be washed with astringent, bitter and cold decoctions. [204-205]
+
#Treatment of stomatitis: Venesection ([[rakta mokshana]] therapy), head -evacuation errhines and purgation therapy, gargling (''kavala-graha'' therapy) with cow’s urine, oil, ghee, honey and milk, similarly another gargle with ''triphala, patha, mrdvika,'' tender leaves of ''jati'' and honey is helpful in stomatitis. Also mouth should be washed with astringent, bitter and cold decoctions. [204-205]
    
====== ''Khadiradi Gutika'' and ''Khadiradi Taila'' ======
 
====== ''Khadiradi Gutika'' and ''Khadiradi Taila'' ======
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
तुलांखदिरसारस्यद्विगुणामरिमेदसः|  
+
तुलांखदिरसारस्यद्विगुणामरिमेदसः| <br />
प्रक्षाल्यजर्जरीकृत्यचतुर्द्रोणेऽम्भसःपचेत्||२०६||  
+
प्रक्षाल्यजर्जरीकृत्यचतुर्द्रोणेऽम्भसःपचेत्||२०६|| <br />
   −
द्रोणशेषंकषायंतंपूत्वाभूयःपचेच्छनैः|  
+
द्रोणशेषंकषायंतंपूत्वाभूयःपचेच्छनैः| <br />
ततस्तस्मिन्घनीभूतेचूर्णीकृत्याक्षभागिकम्||२०७||  
+
ततस्तस्मिन्घनीभूतेचूर्णीकृत्याक्षभागिकम्||२०७|| <br />
   −
चन्दनंपद्मकोशीरंमञ्जिष्ठाधातकीघनम्|  
+
चन्दनंपद्मकोशीरंमञ्जिष्ठाधातकीघनम्| <br />
प्रपौण्डरीकंयष्ट्याह्वत्वगेलापद्मकेशरम्||२०८||  
+
प्रपौण्डरीकंयष्ट्याह्वत्वगेलापद्मकेशरम्||२०८|| <br />
   −
लाक्षांरसाञ्जनंमांसीत्रिफलालोध्रवालकम्|  
+
लाक्षांरसाञ्जनंमांसीत्रिफलालोध्रवालकम्| <br />
रजन्यौफलिनीमेलांसमङ्गांकट्फलंवचाम्||२०९||  
+
रजन्यौफलिनीमेलांसमङ्गांकट्फलंवचाम्||२०९|| <br />
   −
यवासागुरुपत्तङ्गगैरिकाञ्जनमावपेत्|  
+
यवासागुरुपत्तङ्गगैरिकाञ्जनमावपेत्| <br />
लवङ्गनखकक्कोलजातिकोशान्पलोन्मितान्||२१०||  
+
लवङ्गनखकक्कोलजातिकोशान्पलोन्मितान्||२१०|| <br />
   −
कर्पूरकुडवंचापिक्षिपेच्छीतेऽवतारिते|  
+
कर्पूरकुडवंचापिक्षिपेच्छीतेऽवतारिते| <br />
ततस्तुगुटिकाःकार्याःशुष्काश्चास्येनधारयेत्||२११||  
+
ततस्तुगुटिकाःकार्याःशुष्काश्चास्येनधारयेत्||२११|| <br />
   −
तैलंचानेनकल्केनकषायेणचसाधयेत्|  
+
तैलंचानेनकल्केनकषायेणचसाधयेत्| <br />
दन्तानांचलनभ्रंशशौशिर्यक्रिमिरोगनुत्||२१२||  
+
दन्तानांचलनभ्रंशशौशिर्यक्रिमिरोगनुत्||२१२|| <br />
   −
मुखपाकास्यदौर्गन्ध्यजाड्यारोचकनाशनम्|  
+
मुखपाकास्यदौर्गन्ध्यजाड्यारोचकनाशनम्| <br />
स्रावोपलेपपैच्छिल्यवैस्वर्यगलशोषनुत्||२१३||  
+
स्रावोपलेपपैच्छिल्यवैस्वर्यगलशोषनुत्||२१३|| <br />
   −
दन्तास्यगलरोगेषुसर्वेष्वेतत्परायणम्|  
+
दन्तास्यगलरोगेषुसर्वेष्वेतत्परायणम्| <br />
खदिरादिगुटीकेयंतैलंचखदिरादिकम्||२१४||  
+
खदिरादिगुटीकेयंतैलंचखदिरादिकम्||२१४|| <br />
   −
इतिखदिरादिगुटिकातैलंच|
+
इतिखदिरादिगुटिकातैलंच|<br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
tulāṁ khadirasārasya dviguṇāmarimēdasaḥ|  
+
tulāṁ khadirasārasya dviguṇāmarimēdasaḥ| <br />
prakṣālya jarjarīkr̥tya caturdrōṇē'mbhasaḥ pacēt||206||  
+
prakṣālya jarjarīkr̥tya caturdrōṇē'mbhasaḥ pacēt||206|| <br />
   −
drōṇaśēṣaṁ kaṣāyaṁ taṁ pūtvā bhūyaḥ pacēcchanaiḥ|  
+
drōṇaśēṣaṁ kaṣāyaṁ taṁ pūtvā bhūyaḥ pacēcchanaiḥ| <br />
tatastasmin ghanībhūtē cūrṇīkr̥tyākṣabhāgikam||207||  
+
tatastasmin ghanībhūtē cūrṇīkr̥tyākṣabhāgikam||207|| <br />
   −
candanaṁ padmakōśīraṁ mañjiṣṭhā dhātakī ghanam|  
+
candanaṁ padmakōśīraṁ mañjiṣṭhā dhātakī ghanam| <br />
prapauṇḍarīkaṁ yaṣṭyāhvatvagēlāpadmakēśaram||208||  
+
prapauṇḍarīkaṁ yaṣṭyāhvatvagēlāpadmakēśaram||208|| <br />
   −
lākṣāṁ rasāñjanaṁ māṁsītriphalālōdhravālakam|  
+
lākṣāṁ rasāñjanaṁ māṁsītriphalālōdhravālakam| <br />
rajanyau phalinīmēlāṁ samaṅgāṁ kaṭphalaṁ vacām||209||  
+
rajanyau phalinīmēlāṁ samaṅgāṁ kaṭphalaṁ vacām||209|| <br />
   −
yavāsāgurupattaṅgagairikāñjanamāvapēt|  
+
yavāsāgurupattaṅgagairikāñjanamāvapēt| <br />
lavaṅganakhakakkōlajātikōśān palōnmitān||210||  
+
lavaṅganakhakakkōlajātikōśān palōnmitān||210|| <br />
   −
karpūrakuḍavaṁ cāpi kṣipēcchītē'vatāritē|  
+
karpūrakuḍavaṁ cāpi kṣipēcchītē'vatāritē| <br />
tatastu guṭikāḥkāryāḥśuṣkāścāsyēna dhārayēt||211||  
+
tatastu guṭikāḥkāryāḥśuṣkāścāsyēna dhārayēt||211|| <br />
   −
tailaṁ cānēna kalkēna kaṣāyēṇa ca sādhayēt|  
+
tailaṁ cānēna kalkēna kaṣāyēṇa ca sādhayēt| <br />
dantānāṁ calanabhraṁśaśauśiryakrimirōganut||212||  
+
dantānāṁ calanabhraṁśaśauśiryakrimirōganut||212|| <br />
   −
mukhapākāsyadaurgandhyajāḍyārōcakanāśanam|  
+
mukhapākāsyadaurgandhyajāḍyārōcakanāśanam| <br />
srāvōpalēpapaicchilyavaisvaryagalaśōṣanut||213||  
+
srāvōpalēpapaicchilyavaisvaryagalaśōṣanut||213|| <br />
   −
dantāsyagalarōgēṣu sarvēṣvētat parāyaṇam|  
+
dantāsyagalarōgēṣu sarvēṣvētat parāyaṇam| <br />
khadirādiguṭīkēyaṁ tailaṁ ca khadirādikam||214||  
+
khadirādiguṭīkēyaṁ tailaṁ ca khadirādikam||214|| <br />
   −
iti khadirādiguṭikā tailaṁ ca|  
+
iti khadirādiguṭikā tailaṁ ca| <br />
   −
tulAM khadirasArasya dviguNAmarimedasaH |  
+
tulAM khadirasArasya dviguNAmarimedasaH | <br />
prakShAlya jarjarIkRutya caturdroNe~ambhasaH pacet ||206||  
+
prakShAlya jarjarIkRutya caturdroNe~ambhasaH pacet ||206|| <br />
   −
droNasheShaM kaShAyaM taM pUtvA bhUyaH pacecchanaiH |  
+
droNasheShaM kaShAyaM taM pUtvA bhUyaH pacecchanaiH | <br />
tatastasmin ghanIbhUte cUrNIkRutyAkShabhAgikam ||207||  
+
tatastasmin ghanIbhUte cUrNIkRutyAkShabhAgikam ||207|| <br />
   −
candanaM padmakoshIraM ma~jjiShThA dhAtakI ghanam |  
+
candanaM padmakoshIraM ma~jjiShThA dhAtakI ghanam | <br />
prapauNDarIkaM yaShTyAhvatvagelApadmakesharam ||208||  
+
prapauNDarIkaM yaShTyAhvatvagelApadmakesharam ||208|| <br />
   −
lAkShAM rasA~jjanaM mAMsItriphalAlodhravAlakam |  
+
lAkShAM rasA~jjanaM mAMsItriphalAlodhravAlakam | <br />
rajanyau phalinImelAM sama~ggAM kaTphalaM vacAm ||209||  
+
rajanyau phalinImelAM sama~ggAM kaTphalaM vacAm ||209|| <br />
   −
yavAsAgurupatta~ggagairikA~jjanamAvapet |  
+
yavAsAgurupatta~ggagairikA~jjanamAvapet | <br />
lava~gganakhakakkolajAtikoshAn palonmitAn ||210||  
+
lava~gganakhakakkolajAtikoshAn palonmitAn ||210|| <br />
   −
karpUrakuDavaM cApi kShipecchIte~avatArite |  
+
karpUrakuDavaM cApi kShipecchIte~avatArite | <br />
tatastu guTikAHkAryAHshuShkAshcAsyena dhArayet ||211||  
+
tatastu guTikAHkAryAHshuShkAshcAsyena dhArayet ||211|| <br />
   −
tailaM cAnena kalkena kaShAyeNa ca sAdhayet |  
+
tailaM cAnena kalkena kaShAyeNa ca sAdhayet | <br />
dantAnAM calanabhraMshashaushiryakrimiroganut ||212||  
+
dantAnAM calanabhraMshashaushiryakrimiroganut ||212|| <br />
   −
mukhapAkAsyadaurgandhyajADyArocakanAshanam |  
+
mukhapAkAsyadaurgandhyajADyArocakanAshanam | <br />
srAvopalepapaicchilyavaisvaryagalashoShanut ||213||  
+
srAvopalepapaicchilyavaisvaryagalashoShanut ||213|| <br />
   −
dantAsyagalarogeShu sarveShvetat parAyaNam |  
+
dantAsyagalarogeShu sarveShvetat parAyaNam | <br />
khadirAdiguTIkeyaM tailaM ca khadirAdikam ||214||  
+
khadirAdiguTIkeyaM tailaM ca khadirAdikam ||214|| <br />
   −
iti khadirAdiguTikA tailaM ca |
+
iti khadirAdiguTikA tailaM ca | <br />
 +
</div></div>
    
One tula of heartwood of ''khadira'', two ''tula''- (heartwood of) ''arimeda''. The above should be washed and made to a coarse powder and four drone of water should be added. Cook all the above and reduced to one drona. Then strain and heat again slowly till it is thickened to the consistency of paste. To this add one aksha of powder of each ''chandana, padmaka, ushira, manjishtha, dhataki, musta, prapaundarika, yashti, twak, ela, kamalakeshara, laksha, rasanjana, mamsi, triphala, lodhra, balaka,'' two types of ''haridra'' (''haridra'' and ''daruharidra''), ''priyangu, ela, samanga, katphala,vacha, yavasa, aguru, pattanga, gairika, anjana.'' After it is brought down and cooled, and thereafter add one ''pala'' each of - ''lavanga, nakha, kakkola, jatikosha,'' one ''kudava'' of camphor. Then pills should be made and dried. These pills should be kept in the mouth and sucked.
 
One tula of heartwood of ''khadira'', two ''tula''- (heartwood of) ''arimeda''. The above should be washed and made to a coarse powder and four drone of water should be added. Cook all the above and reduced to one drona. Then strain and heat again slowly till it is thickened to the consistency of paste. To this add one aksha of powder of each ''chandana, padmaka, ushira, manjishtha, dhataki, musta, prapaundarika, yashti, twak, ela, kamalakeshara, laksha, rasanjana, mamsi, triphala, lodhra, balaka,'' two types of ''haridra'' (''haridra'' and ''daruharidra''), ''priyangu, ela, samanga, katphala,vacha, yavasa, aguru, pattanga, gairika, anjana.'' After it is brought down and cooled, and thereafter add one ''pala'' each of - ''lavanga, nakha, kakkola, jatikosha,'' one ''kudava'' of camphor. Then pills should be made and dried. These pills should be kept in the mouth and sucked.
Line 2,856: Line 3,434:     
===== Treatment of anorexia =====
 
===== Treatment of anorexia =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
अरुचौकवलग्राहाधूमाःसमुखधावनाः|  
+
अरुचौकवलग्राहाधूमाःसमुखधावनाः| <br />
मनोज्ञमन्नपानंचहर्षणाश्वासनानिच||२१५||
+
मनोज्ञमन्नपानंचहर्षणाश्वासनानिच||२१५|| <br />
 
   
 
   
कुष्ठसौवर्चलाजाजीशर्करामरिचंबिडम्|  
+
कुष्ठसौवर्चलाजाजीशर्करामरिचंबिडम्| <br />
धात्र्येलापद्मकोशीरपिप्पल्युत्पलचन्दनम्||२१६||  
+
धात्र्येलापद्मकोशीरपिप्पल्युत्पलचन्दनम्||२१६|| <br />
   −
लोध्रंतेजोवतीपथ्यात्र्यूषणंसयवाग्रजम्|  
+
लोध्रंतेजोवतीपथ्यात्र्यूषणंसयवाग्रजम्| <br />
आर्द्रदाडिमनिर्यासश्चाजाजीशर्करायुतः||२१७||  
+
आर्द्रदाडिमनिर्यासश्चाजाजीशर्करायुतः||२१७|| <br />
   −
सतैलमाक्षिकास्त्वेतेचत्वारःकवलग्रहाः|  
+
सतैलमाक्षिकास्त्वेतेचत्वारःकवलग्रहाः| <br />
चतुरोऽरोचकान्हन्युर्वाताद्येकजसर्वजान्||२१८||  
+
चतुरोऽरोचकान्हन्युर्वाताद्येकजसर्वजान्||२१८|| <br />
   −
कारवीमरिचाजाजीद्राक्षावृक्षाम्लदाडिमम्|  
+
कारवीमरिचाजाजीद्राक्षावृक्षाम्लदाडिमम्| <br />
सौवर्चलंगुडःक्षौद्रंसर्वारोचकनाशनम्||२१९||  
+
सौवर्चलंगुडःक्षौद्रंसर्वारोचकनाशनम्||२१९|| <br />
   −
बस्तिंसमीरणे, पित्तेविरेकं, वमनंकफे|  
+
बस्तिंसमीरणे, पित्तेविरेकं, वमनंकफे| <br />
कुर्याद्धृद्यानुकूलानिहर्षणंचमनोघ्नजे||२२०||  
+
कुर्याद्धृद्यानुकूलानिहर्षणंचमनोघ्नजे||२२०|| <br />
   −
इत्यरोचकचिकित्सा|  
+
इत्यरोचकचिकित्सा| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
arucau kavalagrāhā dhūmāḥ samukhadhāvanāḥ|  
+
arucau kavalagrāhā dhūmāḥ samukhadhāvanāḥ| <br />
manōjñamannapānaṁ ca harṣaṇāśvāsanāni ca||215||  
+
manōjñamannapānaṁ ca harṣaṇāśvāsanāni ca||215|| <br />
   −
kuṣṭhasauvarcalājājīśarkarāmaricaṁ biḍam|  
+
kuṣṭhasauvarcalājājīśarkarāmaricaṁ biḍam| <br />
dhātryēlāpadmakōśīrapippalyutpalacandanam||216||  
+
dhātryēlāpadmakōśīrapippalyutpalacandanam||216|| <br />
   −
lōdhraṁ tējōvatī pathyā tryūṣaṇaṁ sayavāgrajam|  
+
lōdhraṁ tējōvatī pathyā tryūṣaṇaṁ sayavāgrajam| <br />
ārdradāḍimaniryāsaścājājīśarkarāyutaḥ||217||  
+
ārdradāḍimaniryāsaścājājīśarkarāyutaḥ||217|| <br />
   −
satailamākṣikāstvētē catvāraḥ kavalagrahāḥ|  
+
satailamākṣikāstvētē catvāraḥ kavalagrahāḥ| <br />
caturō'rōcakān hanyurvātādyēkajasarvajān||218||  
+
caturō'rōcakān hanyurvātādyēkajasarvajān||218|| <br />
   −
kāravīmaricājājīdrākṣāvr̥kṣāmladāḍimam|  
+
kāravīmaricājājīdrākṣāvr̥kṣāmladāḍimam| <br />
sauvarcalaṁ guḍaḥ kṣaudraṁ sarvārōcakanāśanam||219||  
+
sauvarcalaṁ guḍaḥ kṣaudraṁ sarvārōcakanāśanam||219|| <br />
   −
bastiṁ samīraṇē, pittē virēkaṁ, vamanaṁ kaphē|  
+
bastiṁ samīraṇē, pittē virēkaṁ, vamanaṁ kaphē| <br />
kuryāddhr̥dyānukūlāni harṣaṇaṁ ca manōghnajē||220||  
+
kuryāddhr̥dyānukūlāni harṣaṇaṁ ca manōghnajē||220|| <br />
   −
ityarōcakacikitsā|  
+
ityarōcakacikitsā| <br />
   −
arucau kavalagrAhA dhUmAH samukhadhAvanAH |  
+
arucau kavalagrAhA dhUmAH samukhadhAvanAH | <br />
manoj~jamannapAnaM ca harShaNAshvAsanAni ca ||215||  
+
manoj~jamannapAnaM ca harShaNAshvAsanAni ca ||215|| <br />
   −
kuShThasauvarcalAjAjIsharkarAmaricaM biDam |  
+
kuShThasauvarcalAjAjIsharkarAmaricaM biDam | <br />
dhAtryelApadmakoshIrapippalyutpalacandanam ||216||  
+
dhAtryelApadmakoshIrapippalyutpalacandanam ||216|| <br />
   −
lodhraM tejovatI pathyA tryUShaNaM sayavAgrajam |  
+
lodhraM tejovatI pathyA tryUShaNaM sayavAgrajam | <br />
ArdradADimaniryAsashcAjAjIsharkarAyutaH ||217||  
+
ArdradADimaniryAsashcAjAjIsharkarAyutaH ||217|| <br />
   −
satailamAkShikAstvete catvAraH kavalagrahAH |  
+
satailamAkShikAstvete catvAraH kavalagrahAH | <br />
caturo~arocakAn hanyurvAtAdyekajasarvajAn ||218||  
+
caturo~arocakAn hanyurvAtAdyekajasarvajAn ||218|| <br />
   −
kAravImaricAjAjIdrAkShAvRukShAmladADimam |  
+
kAravImaricAjAjIdrAkShAvRukShAmladADimam | <br />
sauvarcalaM guDaH kShaudraM sarvArocakanAshanam ||219||  
+
sauvarcalaM guDaH kShaudraM sarvArocakanAshanam ||219|| <br />
   −
bastiM samIraNe, pitte virekaM, vamanaM kaphe |  
+
bastiM samIraNe, pitte virekaM, vamanaM kaphe | <br />
kuryAddhRudyAnukUlAni harShaNaM ca manoghnaje ||220||  
+
kuryAddhRudyAnukUlAni harShaNaM ca manoghnaje ||220|| <br />
   −
ityarocakacikitsA |
+
ityarocakacikitsA | <br />
 +
</div></div>
    
====== General treatment of anorexia ======
 
====== General treatment of anorexia ======
Line 2,923: Line 3,504:  
#Gargle to be used for ''vatika'' type anorexia: Gargles prepared from ''kustha, sauvarchala, jiraka, sharkara, maricha, bida,'' oil, and honey. [216]
 
#Gargle to be used for ''vatika'' type anorexia: Gargles prepared from ''kustha, sauvarchala, jiraka, sharkara, maricha, bida,'' oil, and honey. [216]
 
#Gargle to be used for ''paittika'' anorexia: Gargle of ''amalaki/dhatri, ela, padmaka, usira, pippali, utpala, chandana,'' oil and honey. [216]
 
#Gargle to be used for ''paittika'' anorexia: Gargle of ''amalaki/dhatri, ela, padmaka, usira, pippali, utpala, chandana,'' oil and honey. [216]
#Gargle to be used for ''kaphaja'' anorexia: Gargle of ''lodhra, tejovati, haritaki, trikatu, yavakshara,'' oil and honey. [217]
+
#Gargle to be used for [[kapha]]ja anorexia: Gargle of ''lodhra, tejovati, haritaki, trikatu, yavakshara,'' oil and honey. [217]
 
#Gargle to be used in ''tri-doshic/sannipatika'' anorexia: Fresh juice of pomengranate, ''jiraka, sarkara,'' oil and honey. [218]
 
#Gargle to be used in ''tri-doshic/sannipatika'' anorexia: Fresh juice of pomengranate, ''jiraka, sarkara,'' oil and honey. [218]
 
#''Karavyadi-yoga'': ''Karavi, maricha, jiraka, draksha, vrikshamla, dadima, sauvarchala,'' jaggery and honey. This (gargle) cures all types of anorexia. [219]
 
#''Karavyadi-yoga'': ''Karavi, maricha, jiraka, draksha, vrikshamla, dadima, sauvarchala,'' jaggery and honey. This (gargle) cures all types of anorexia. [219]
 
#General treatment of ''vatika'' anorexia is medicated enema.
 
#General treatment of ''vatika'' anorexia is medicated enema.
 
#General treatment of ''paittika'' anorexia is purgation therapy.  
 
#General treatment of ''paittika'' anorexia is purgation therapy.  
#General treatment of ''kaphaja'' anorexia is medicated emesis therapy.
+
#General treatment of [[kapha]]ja anorexia is medicated emesis therapy.
 
#General treatment of psychological anorexia: Delicious favorite foods pleasing the heart, gladdening the patient should be given.
 
#General treatment of psychological anorexia: Delicious favorite foods pleasing the heart, gladdening the patient should be given.
 
Thus ends the description of the treatment of ''arochaka'' (anorexia). [220]
 
Thus ends the description of the treatment of ''arochaka'' (anorexia). [220]
    
===== Treatment of ear diseases =====
 
===== Treatment of ear diseases =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
कर्णशूलेतुवातघ्नीहितापीनसवत्क्रिया|  
+
कर्णशूलेतुवातघ्नीहितापीनसवत्क्रिया| <br />
प्रदेहाःपूरणंनस्यंपाकस्रावेव्रणक्रियाः||२२१||  
+
प्रदेहाःपूरणंनस्यंपाकस्रावेव्रणक्रियाः||२२१|| <br />
   −
भोज्यानिचयथादोषंकुर्यात्स्नेहांश्चपूरणान्|  
+
भोज्यानिचयथादोषंकुर्यात्स्नेहांश्चपूरणान्| <br />
हिङ्गुतुम्बरुशुण्ठीभिस्तैलंतुसार्षपंपचेत्||२२२||  
+
हिङ्गुतुम्बरुशुण्ठीभिस्तैलंतुसार्षपंपचेत्||२२२|| <br />
   −
एतद्धिपूरणंश्रेष्ठंकर्णशूलनिवारणम्|  
+
एतद्धिपूरणंश्रेष्ठंकर्णशूलनिवारणम्| <br />
देवदारुवचाशुण्ठीशताह्वाकुष्ठसैन्धवैः||२२३||  
+
देवदारुवचाशुण्ठीशताह्वाकुष्ठसैन्धवैः||२२३|| <br />
   −
तैलंसिद्धंबस्तमूत्रेकर्णशूलनिवारणम्|  
+
तैलंसिद्धंबस्तमूत्रेकर्णशूलनिवारणम्| <br />
वराटकान्समाहृत्यदहेन्मृद्भाजनेनवे||२२४||  
+
वराटकान्समाहृत्यदहेन्मृद्भाजनेनवे||२२४|| <br />
   −
तद्भस्मश्च्योतयेत्तेनगन्धतैलंविपाचयेत्|  
+
तद्भस्मश्च्योतयेत्तेनगन्धतैलंविपाचयेत्| <br />
रसाञ्जनस्यशुण्ठ्याश्चकल्काभ्यांकर्णशूलनुत्||२२५||  
+
रसाञ्जनस्यशुण्ठ्याश्चकल्काभ्यांकर्णशूलनुत्||२२५|| <br />
   −
शुष्कमूलकशुण्ठानांक्षारोहिङ्गुमहौषधम्|  
+
शुष्कमूलकशुण्ठानांक्षारोहिङ्गुमहौषधम्| <br />
शतपुष्पावचाकुष्ठंदारुशिग्रुरसाञ्जनम्||२२६||  
+
शतपुष्पावचाकुष्ठंदारुशिग्रुरसाञ्जनम्||२२६|| <br />
   −
सौवर्चलयवक्षारस्वर्जिकोद्भिदसैन्धवम्|  
+
सौवर्चलयवक्षारस्वर्जिकोद्भिदसैन्धवम्| <br />
भूर्जग्रन्थिर्बिडंमुस्तंमधुशुक्तंचतुर्गुणम्||२२७||  
+
भूर्जग्रन्थिर्बिडंमुस्तंमधुशुक्तंचतुर्गुणम्||२२७|| <br />
   −
मातुलुङ्गरसश्चैवकदल्यारसएवच|  
+
मातुलुङ्गरसश्चैवकदल्यारसएवच| <br />
सर्वैरेतैर्यथोद्दिष्टैःक्षारतैलंविपाचयेत्||२२८||  
+
सर्वैरेतैर्यथोद्दिष्टैःक्षारतैलंविपाचयेत्||२२८|| <br />
   −
बाधिर्यंकर्णनादश्चपूयस्रावश्चदारुणः|  
+
बाधिर्यंकर्णनादश्चपूयस्रावश्चदारुणः| <br />
क्रिमयःकर्णशूलंचपूरणादस्यनश्यति||२२९||  
+
क्रिमयःकर्णशूलंचपूरणादस्यनश्यति||२२९|| <br />
   −
मुखकर्णाक्षिरोगेषुयथोक्तंपीनसेविधिम्|  
+
मुखकर्णाक्षिरोगेषुयथोक्तंपीनसेविधिम्| <br />
कुर्याद्भिषक्समीक्ष्यादौदोषकालबलाबलम्||२३०||  
+
कुर्याद्भिषक्समीक्ष्यादौदोषकालबलाबलम्||२३०|| <br />
   −
इतिकर्णरोगचिकित्सा|
+
इतिकर्णरोगचिकित्सा| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
karṇaśūlē tu vātaghnī hitā pīnasavat kriyā|  
+
karṇaśūlē tu vātaghnī hitā pīnasavat kriyā| <br />
pradēhāḥ pūraṇaṁ nasyaṁ pākasrāvē vraṇakriyāḥ||221||  
+
pradēhāḥ pūraṇaṁ nasyaṁ pākasrāvē vraṇakriyāḥ||221|| <br />
   −
bhōjyāni ca yathādōṣaṁ kuryāt snēhāṁśca pūraṇān|  
+
bhōjyāni ca yathādōṣaṁ kuryāt snēhāṁśca pūraṇān| <br />
hiṅgutumbaruśuṇṭhībhistailaṁ tu sārṣapaṁ pacēt||222||  
+
hiṅgutumbaruśuṇṭhībhistailaṁ tu sārṣapaṁ pacēt||222|| <br />
   −
ētaddhi pūraṇaṁ śrēṣṭhaṁ karṇaśūlanivāraṇam|  
+
ētaddhi pūraṇaṁ śrēṣṭhaṁ karṇaśūlanivāraṇam| <br />
dēvadāruvacāśuṇṭhīśatāhvākuṣṭhasaindhavaiḥ||223||  
+
dēvadāruvacāśuṇṭhīśatāhvākuṣṭhasaindhavaiḥ||223|| <br />
   −
tailaṁ siddhaṁ bastamūtrē karṇaśūlanivāraṇam|  
+
tailaṁ siddhaṁ bastamūtrē karṇaśūlanivāraṇam| <br />
varāṭakān samāhr̥tya dahēnmr̥dbhājanē navē||224||  
+
varāṭakān samāhr̥tya dahēnmr̥dbhājanē navē||224|| <br />
   −
tadbhasma ścyōtayēttēna [1] gandhatailaṁ vipācayēt|  
+
tadbhasma ścyōtayēttēna [1] gandhatailaṁ vipācayēt| <br />
rasāñjanasya śuṇṭhyāśca kalkābhyāṁ karṇaśūlanut||225||  
+
rasāñjanasya śuṇṭhyāśca kalkābhyāṁ karṇaśūlanut||225|| <br />
   −
śuṣkamūlakaśuṇṭhānāṁ [2] kṣārō hiṅgu mahauṣadham|  
+
śuṣkamūlakaśuṇṭhānāṁ [2] kṣārō hiṅgu mahauṣadham| <br />
śatapuṣpā vacā kuṣṭhaṁ dāru śigru rasāñjanam||226||  
+
śatapuṣpā vacā kuṣṭhaṁ dāru śigru rasāñjanam||226|| <br />
   −
sauvarcalayavakṣārasvarjikōdbhidasaindhavam|  
+
sauvarcalayavakṣārasvarjikōdbhidasaindhavam| <br />
bhūrjagranthirbiḍaṁ mustaṁ madhuśuktaṁ caturguṇam||227||  
+
bhūrjagranthirbiḍaṁ mustaṁ madhuśuktaṁ caturguṇam||227|| <br />
   −
mātuluṅgarasaścaiva kadalyā rasa ēva ca|  
+
mātuluṅgarasaścaiva kadalyā rasa ēva ca| <br />
sarvairētairyathōddiṣṭaiḥ [3] kṣāratailaṁ vipācayēt||228||  
+
sarvairētairyathōddiṣṭaiḥ [3] kṣāratailaṁ vipācayēt||228|| <br />
   −
bādhiryaṁ karṇanādaśca pūyasrāvaśca dāruṇaḥ|  
+
bādhiryaṁ karṇanādaśca pūyasrāvaśca dāruṇaḥ| <br />
krimayaḥ karṇaśūlaṁ ca pūraṇādasya naśyati||229||  
+
krimayaḥ karṇaśūlaṁ ca pūraṇādasya naśyati||229|| <br />
   −
mukhakarṇākṣirōgēṣu yathōktaṁ pīnasē vidhim|  
+
mukhakarṇākṣirōgēṣu yathōktaṁ pīnasē vidhim| <br />
kuryādbhiṣak samīkṣyādau dōṣakālabalābalam||230||  
+
kuryādbhiṣak samīkṣyādau dōṣakālabalābalam||230|| <br />
   −
iti karṇarōgacikitsā |  
+
iti karṇarōgacikitsā | <br />
   −
karNashUle tu vAtaghnI hitA pInasavat kriyA |  
+
karNashUle tu vAtaghnI hitA pInasavat kriyA | <br />
pradehAH pUraNaM nasyaM pAkasrAve vraNakriyAH ||221||  
+
pradehAH pUraNaM nasyaM pAkasrAve vraNakriyAH ||221|| <br />
   −
bhojyAni ca yathAdoShaM kuryAt snehAMshca pUraNAn |  
+
bhojyAni ca yathAdoShaM kuryAt snehAMshca pUraNAn | <br />
hi~ggutumbarushuNThIbhistailaM tu sArShapaM pacet ||222||  
+
hi~ggutumbarushuNThIbhistailaM tu sArShapaM pacet ||222|| <br />
   −
etaddhi pUraNaM shreShThaM karNashUlanivAraNam |  
+
etaddhi pUraNaM shreShThaM karNashUlanivAraNam | <br />
devadAruvacAshuNThIshatAhvAkuShThasaindhavaiH ||223||  
+
devadAruvacAshuNThIshatAhvAkuShThasaindhavaiH ||223|| <br />
   −
tailaM siddhaM bastamUtre karNashUlanivAraNam |  
+
tailaM siddhaM bastamUtre karNashUlanivAraNam | <br />
varATakAn samAhRutya dahenmRudbhAjane nave ||224||  
+
varATakAn samAhRutya dahenmRudbhAjane nave ||224|| <br />
   −
tadbhasma shcyotayettena [1] gandhatailaM vipAcayet |  
+
tadbhasma shcyotayettena [1] gandhatailaM vipAcayet | <br />
rasA~jjanasya shuNThyAshca kalkAbhyAM karNashUlanut ||225||  
+
rasA~jjanasya shuNThyAshca kalkAbhyAM karNashUlanut ||225|| <br />
   −
shuShkamUlakashuNThAnAM [2] kShAro hi~ggu mahauShadham |  
+
shuShkamUlakashuNThAnAM [2] kShAro hi~ggu mahauShadham | <br />
shatapuShpA vacA kuShThaM dAru shigru rasA~jjanam ||226||  
+
shatapuShpA vacA kuShThaM dAru shigru rasA~jjanam ||226|| <br />
   −
sauvarcalayavakShArasvarjikodbhidasaindhavam |  
+
sauvarcalayavakShArasvarjikodbhidasaindhavam | <br />
bhUrjagranthirbiDaM mustaM madhushuktaM caturguNam ||227||  
+
bhUrjagranthirbiDaM mustaM madhushuktaM caturguNam ||227|| <br />
   −
mAtulu~ggarasashcaiva kadalyA rasa eva ca |  
+
mAtulu~ggarasashcaiva kadalyA rasa eva ca | <br />
sarvairetairyathoddiShTaiH [3] kShAratailaM vipAcayet ||228||  
+
sarvairetairyathoddiShTaiH [3] kShAratailaM vipAcayet ||228|| <br />
   −
bAdhiryaM karNanAdashca pUyasrAvashca dAruNaH |  
+
bAdhiryaM karNanAdashca pUyasrAvashca dAruNaH | <br />
krimayaH karNashUlaM ca pUraNAdasya nashyati ||229||  
+
krimayaH karNashUlaM ca pUraNAdasya nashyati ||229|| <br />
   −
mukhakarNAkShirogeShu yathoktaM pInase vidhim |  
+
mukhakarNAkShirogeShu yathoktaM pInase vidhim | <br />
kuryAdbhiShak samIkShyAdau doShakAlabalAbalam ||230||  
+
kuryAdbhiShak samIkShyAdau doShakAlabalAbalam ||230|| <br />
   −
iti karNarogacikitsA |
+
iti karNarogacikitsA |<br />
 +
</div></div>
    
====== General treatment of ear diseases ======
 
====== General treatment of ear diseases ======
''Vata'' alleviating treatment on the line listed under ''pinasa'' (''vatika'' type of rhinitis) to be applied such as anointing, drops and snuffing as prescribed for ''pinasa''.  
+
[[Vata]] alleviating treatment on the line listed under ''pinasa'' (''vatika'' type of rhinitis) to be applied such as anointing, drops and snuffing as prescribed for ''pinasa''.
 +
 
 
====== Treatment of suppuration and discharge ======
 
====== Treatment of suppuration and discharge ======
Surgical measures/treatment prescribed for ''vrana'' (ulcer) should be adopted. Diet and ear drop should be used depending upon the ''dosha'' involvement. [221]
+
Surgical measures/treatment prescribed for ''vrana'' (ulcer) should be adopted. Diet and ear drop should be used depending upon the [[dosha]] involvement. [221]
 +
 
 
====== Specific formulas for ear disease ======
 
====== Specific formulas for ear disease ======
 
#''Hingvadi taila'': Mustard oil, ''hingu, tumburu, sunthi'' cooked all together is useful for ear ache. [222]
 
#''Hingvadi taila'': Mustard oil, ''hingu, tumburu, sunthi'' cooked all together is useful for ear ache. [222]
Line 3,043: Line 3,629:     
===== Treatment of eye diseases =====
 
===== Treatment of eye diseases =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
उत्पन्नमात्रेतरुणेनेत्ररोगेबिडालकः|  
+
उत्पन्नमात्रेतरुणेनेत्ररोगेबिडालकः| <br />
कार्योदाहोपदेहाश्रुशोफरागानिवारणः||२३१||
+
कार्योदाहोपदेहाश्रुशोफरागानिवारणः||२३१||<br />
 
   
 
   
नागरंसैन्धवंसर्पिर्मण्डेनचरसक्रिया|  
+
नागरंसैन्धवंसर्पिर्मण्डेनचरसक्रिया| <br />
निघृष्टंवातिकेतद्वन्मधुसैन्धवगैरिकम्||२३२||  
+
निघृष्टंवातिकेतद्वन्मधुसैन्धवगैरिकम्||२३२|| <br />
   −
तथाशावरकंलोध्रंघृतभृष्टंबिडालकः|  
+
तथाशावरकंलोध्रंघृतभृष्टंबिडालकः| <br />
तद्वत्कार्योहरीतक्याघृतभृष्टोरुजापहः||२३३||  
+
तद्वत्कार्योहरीतक्याघृतभृष्टोरुजापहः||२३३|| <br />
   −
पैत्तिकेचन्दनानन्तामञ्जिष्ठाभिर्बिडालकः|  
+
पैत्तिकेचन्दनानन्तामञ्जिष्ठाभिर्बिडालकः| <br />
कार्यःपद्मकयष्ट्याह्वमांसीकालीयकैस्तथा||२३४||  
+
कार्यःपद्मकयष्ट्याह्वमांसीकालीयकैस्तथा||२३४|| <br />
   −
गैरिकंसैन्धवंमुस्तंरोचनाचरसक्रिया|  
+
गैरिकंसैन्धवंमुस्तंरोचनाचरसक्रिया| <br />
कफेकार्यातथाक्षौद्रंप्रियङ्गुःसमनःशिला||२३५||  
+
कफेकार्यातथाक्षौद्रंप्रियङ्गुःसमनःशिला||२३५|| <br />
   −
सन्निपातेतुसर्वैःस्याद्बहिरक्ष्णोःप्रलेपनम्|  
+
सन्निपातेतुसर्वैःस्याद्बहिरक्ष्णोःप्रलेपनम्| <br />
पक्ष्माण्यस्पृश्यताकार्यंसम्पक्वेत्वञ्जनंत्र्यहात्||२३६||  
+
पक्ष्माण्यस्पृश्यताकार्यंसम्पक्वेत्वञ्जनंत्र्यहात्||२३६|| <br />
   −
आश्च्योतनंमारुतजेक्वाथोबिल्वादिभिर्हितः|  
+
आश्च्योतनंमारुतजेक्वाथोबिल्वादिभिर्हितः| <br />
कोष्णःसैरण्डतर्कारीबृहतीमधुशिग्रुभिः||२३७||  
+
कोष्णःसैरण्डतर्कारीबृहतीमधुशिग्रुभिः||२३७|| <br />
   −
पृथ्वीकादार्विमञ्जिष्ठालाक्षाद्विमधुकोत्पलैः|  
+
पृथ्वीकादार्विमञ्जिष्ठालाक्षाद्विमधुकोत्पलैः| <br />
क्वाथःसशर्करःशीतःपूरणंरक्तपित्तनुत्||२३८||  
+
क्वाथःसशर्करःशीतःपूरणंरक्तपित्तनुत्||२३८|| <br />
   −
नागरत्रिफलामुस्तनिम्बवासारसःकफे|  
+
नागरत्रिफलामुस्तनिम्बवासारसःकफे| <br />
कोष्णमाश्च्योतनंमिश्रैरोषधैःसान्निपातके||२३९||  
+
कोष्णमाश्च्योतनंमिश्रैरोषधैःसान्निपातके||२३९|| <br />
   −
बृहत्येरण्डमूलत्वक्शिग्रोःपुष्पंससैन्धवम्|  
+
बृहत्येरण्डमूलत्वक्शिग्रोःपुष्पंससैन्धवम्| <br />
अजाक्षीरेणपिष्टंस्याद्वर्तिर्वाताक्षिरोगनुत्||२४०||  
+
अजाक्षीरेणपिष्टंस्याद्वर्तिर्वाताक्षिरोगनुत्||२४०|| <br />
   −
सुमनःकोरकाःशङ्ख्स्त्रिफलामधुकंबला|  
+
सुमनःकोरकाःशङ्ख्स्त्रिफलामधुकंबला| <br />
पित्तरक्तापहावर्तिःपिष्टादिव्येनवारिणा||२४१||  
+
पित्तरक्तापहावर्तिःपिष्टादिव्येनवारिणा||२४१|| <br />
   −
सैन्धवंत्रिफलाव्योषंशङ्खनाभिःसमुद्रजः|  
+
सैन्धवंत्रिफलाव्योषंशङ्खनाभिःसमुद्रजः| <br />
फेनःशैलेयकंसर्जोवर्तिःश्लेष्माक्षिरोगनुत्||२४२||  
+
फेनःशैलेयकंसर्जोवर्तिःश्लेष्माक्षिरोगनुत्||२४२|| <br />
   −
अमृताह्वाबिसंबिल्वंपटोलंछागलंशकृत्|  
+
अमृताह्वाबिसंबिल्वंपटोलंछागलंशकृत्| <br />
प्रपौण्डरीकंयष्ट्याह्वंदार्वीकालानुसारिवा||२४३||  
+
प्रपौण्डरीकंयष्ट्याह्वंदार्वीकालानुसारिवा||२४३||<br />
   −
एषामष्टपलान्भागान्सुधौताञ्जर्जरीकृतान्|  
+
एषामष्टपलान्भागान्सुधौताञ्जर्जरीकृतान्| <br />
तोयेपक्त्वारसेपूतेभूयःपक्वेरसेघने||२४४||  
+
तोयेपक्त्वारसेपूतेभूयःपक्वेरसेघने||२४४|| <br />
   −
कर्षंचश्वेतमरिचाज्जातीपुष्पान्नवात्पलम्|  
+
कर्षंचश्वेतमरिचाज्जातीपुष्पान्नवात्पलम्| <br />
चूर्णंक्षिप्त्वाकृतावर्तिःसर्वघ्नीदृक्प्रसादनी||२४५||  
+
चूर्णंक्षिप्त्वाकृतावर्तिःसर्वघ्नीदृक्प्रसादनी||२४५||<br />
   −
शङ्खप्रवालवैदूर्यलौहताम्रप्लवास्थिभिः|  
+
शङ्खप्रवालवैदूर्यलौहताम्रप्लवास्थिभिः| <br />
स्रोतोजश्वेतमरिचैर्वर्तिःसर्वाक्षिरोगनुत्||२४६||  
+
स्रोतोजश्वेतमरिचैर्वर्तिःसर्वाक्षिरोगनुत्||२४६|| <br />
   −
शाणार्धंमरिचाद्द्वौचपिप्पल्यर्णवफेनयोः|  
+
शाणार्धंमरिचाद्द्वौचपिप्पल्यर्णवफेनयोः| <br />
शाणार्धंसैन्धवाच्छाणानवसौवीरकाञ्जनात्||२४७||  
+
शाणार्धंसैन्धवाच्छाणानवसौवीरकाञ्जनात्||२४७|| <br />
   −
पिष्टंसुसूक्ष्मंचित्रायांचूर्णाञ्जनमिदंशुभम्|  
+
पिष्टंसुसूक्ष्मंचित्रायांचूर्णाञ्जनमिदंशुभम्| <br />
कण्डूकाचकफार्तानांमलानांचविशोधनम्||२४८||  
+
कण्डूकाचकफार्तानांमलानांचविशोधनम्||२४८|| <br />
   −
बस्तमूत्रेत्र्यहंस्थाप्यमेलाचूर्णंसुभावितम्|  
+
बस्तमूत्रेत्र्यहंस्थाप्यमेलाचूर्णंसुभावितम्| <br />
चूर्णाञ्जनंहितैमिर्यक्रिमिपिल्लमलापहम्||२४९||  
+
चूर्णाञ्जनंहितैमिर्यक्रिमिपिल्लमलापहम्||२४९|| <br />
   −
सौवीरमञ्जनंतुत्थंताप्योधातुर्मनःशिला|  
+
सौवीरमञ्जनंतुत्थंताप्योधातुर्मनःशिला| <br />
चक्षुष्यामधुकंलोहामणयःपौष्पमञ्जनम्||२५०||  
+
चक्षुष्यामधुकंलोहामणयःपौष्पमञ्जनम्||२५०||<br />
   −
सैन्धवंशौकरीदंष्ट्राकतकंचाञ्जनंशुभम्|  
+
सैन्धवंशौकरीदंष्ट्राकतकंचाञ्जनंशुभम्| <br />
तिमिरादिषुचुर्णंवावर्तिर्वेयमनुत्तमा||२५१||  
+
तिमिरादिषुचुर्णंवावर्तिर्वेयमनुत्तमा||२५१|| <br />
   −
कतकस्यफलंशङ्खःसैन्धवंत्र्यूषणंसिता|  
+
कतकस्यफलंशङ्खःसैन्धवंत्र्यूषणंसिता| <br />
फेनोरसाञ्जनंक्षौद्रंविडङ्गानिमनःशिला||२५२||  
+
फेनोरसाञ्जनंक्षौद्रंविडङ्गानिमनःशिला||२५२|| <br />
   −
कुक्कुटाण्डकपालानिवर्तिरेषाव्यपोहति|  
+
कुक्कुटाण्डकपालानिवर्तिरेषाव्यपोहति| <br />
तिमिरंपटलंकाचंमलंचाशुसुखावती||२५३||  
+
तिमिरंपटलंकाचंमलंचाशुसुखावती||२५३|| <br />
   −
इतिसुखावतीवर्तिः|  
+
इतिसुखावतीवर्तिः| <br />
   −
त्रिफलाकुक्कुटाण्डत्वक्कासीसमयसोरजः|  
+
त्रिफलाकुक्कुटाण्डत्वक्कासीसमयसोरजः| <br />
नीलोत्पलंविडङ्गानिफेनंचसरितांपतेः||२५४||  
+
नीलोत्पलंविडङ्गानिफेनंचसरितांपतेः||२५४|| <br />
   −
आजेनपयसापिष्ट्वाभावयेत्ताम्रभाजने|  
+
आजेनपयसापिष्ट्वाभावयेत्ताम्रभाजने| <br />
सप्तरात्रंस्थितंभूयःपिष्ट्वाक्षीरेणवर्तयेत्||२५५||  
+
सप्तरात्रंस्थितंभूयःपिष्ट्वाक्षीरेणवर्तयेत्||२५५|| <br />
   −
एषादृष्टिप्रदावर्तिरन्धस्याभिन्नचक्षुषः||२५६||  
+
एषादृष्टिप्रदावर्तिरन्धस्याभिन्नचक्षुषः||२५६|| <br />
   −
इतिदृष्टिप्रदावर्तिः|  
+
इतिदृष्टिप्रदावर्तिः| <br />
   −
वदनेकृष्णसर्पस्यनिहितंमासमञ्जनम्||२५६||  
+
वदनेकृष्णसर्पस्यनिहितंमासमञ्जनम्||२५६|| <br />
   −
ततस्तस्मात्समृद्धृत्यसुशुष्कंचूर्णयेद्बुधः|  
+
ततस्तस्मात्समृद्धृत्यसुशुष्कंचूर्णयेद्बुधः| <br />
सुमनःकोरकैःशुष्कैरर्धांशैःसैन्धवेनच||२५७||  
+
सुमनःकोरकैःशुष्कैरर्धांशैःसैन्धवेनच||२५७|| <br />
   −
एतन्नेत्राञ्जनंकार्यंतिमिरघ्नमनुत्तमम्|  
+
एतन्नेत्राञ्जनंकार्यंतिमिरघ्नमनुत्तमम्| <br />
पिप्पल्यःकिंशुकरसोवसासर्पस्यसैन्धवम्||२५८||  
+
पिप्पल्यःकिंशुकरसोवसासर्पस्यसैन्धवम्||२५८|| <br />
   −
जीर्णंघृतंचसर्वाक्षिरोगघ्नीस्याद्रसक्रिया|  
+
जीर्णंघृतंचसर्वाक्षिरोगघ्नीस्याद्रसक्रिया| <br />
कृष्णसर्पवसाक्षौद्रंरसोधात्र्यारसक्रियाः||२५९||  
+
कृष्णसर्पवसाक्षौद्रंरसोधात्र्यारसक्रियाः||२५९|| <br />
   −
शस्तासर्वाक्षिरोगेषुकाचार्बुदमलेषुच|  
+
शस्तासर्वाक्षिरोगेषुकाचार्बुदमलेषुच| <br />
धात्रीरसाञ्जनक्षौद्रसर्पिर्भिस्तुरसक्रिया||२६०||  
+
धात्रीरसाञ्जनक्षौद्रसर्पिर्भिस्तुरसक्रिया||२६०|| <br />
   −
पित्तरक्ताक्षिरोगघ्नीतैमिर्यपटलापहा|  
+
पित्तरक्ताक्षिरोगघ्नीतैमिर्यपटलापहा| <br />
धात्रीसैन्धवपिप्पल्यःस्युरल्पमरिचाःसमाः||२६१||  
+
धात्रीसैन्धवपिप्पल्यःस्युरल्पमरिचाःसमाः||२६१|| <br />
   −
क्षौद्रयुक्तानिहन्त्यान्ध्यंपटलंचरसक्रिया|२६२|  
+
क्षौद्रयुक्तानिहन्त्यान्ध्यंपटलंचरसक्रिया|२६२| <br />
   −
इतिनेत्ररोगचिकित्सा|
+
इतिनेत्ररोगचिकित्सा| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
utpannamātrē taruṇē nētrarōgē biḍālakaḥ|  
+
utpannamātrē taruṇē nētrarōgē biḍālakaḥ| <br />
kāryō dāhōpadēhāśruśōpharāganivāraṇaḥ||231||  
+
kāryō dāhōpadēhāśruśōpharāganivāraṇaḥ||231|| <br />
   −
nāgaraṁ saindhavaṁ sarpirmaṇḍēna ca rasakriyā|  
+
nāgaraṁ saindhavaṁ sarpirmaṇḍēna ca rasakriyā| <br />
nighr̥ṣṭaṁ vātikē tadvanmadhusaindhavagairikam||232||  
+
nighr̥ṣṭaṁ vātikē tadvanmadhusaindhavagairikam||232|| <br />
   −
tathā śāvarakaṁ lōdhraṁ ghr̥tabhr̥ṣṭaṁ biḍālakaḥ|  
+
tathā śāvarakaṁ lōdhraṁ ghr̥tabhr̥ṣṭaṁ biḍālakaḥ| <br />
tadvat kāryō harītakyā ghr̥tabhr̥ṣṭō rujāpahaḥ||233||  
+
tadvat kāryō harītakyā ghr̥tabhr̥ṣṭō rujāpahaḥ||233|| <br />
   −
paittikē candanānantāmañjiṣṭhābhirbiḍālakaḥ|  
+
paittikē candanānantāmañjiṣṭhābhirbiḍālakaḥ| <br />
kāryaḥ padmakayaṣṭyāhvamāṁsīkālīyakaistathā||234||  
+
kāryaḥ padmakayaṣṭyāhvamāṁsīkālīyakaistathā||234|| <br />
   −
gairikaṁ saindhavaṁ mustaṁ rōcanā ca [1] rasakriyā|  
+
gairikaṁ saindhavaṁ mustaṁ rōcanā ca [1] rasakriyā| <br />
kaphē kāryā tathā kṣaudraṁ priyaṅguḥ samanaḥśilā||235||  
+
kaphē kāryā tathā kṣaudraṁ priyaṅguḥ samanaḥśilā||235|| <br />
   −
sannipātē tu sarvaiḥ syādbahirakṣṇōḥ pralēpanam|  
+
sannipātē tu sarvaiḥ syādbahirakṣṇōḥ pralēpanam| <br />
pakṣmāṇyaspr̥śyatā [2] kāryaṁ sampakvē tvañjanaṁ tryahāt||236||  
+
pakṣmāṇyaspr̥śyatā [2] kāryaṁ sampakvē tvañjanaṁ tryahāt||236|| <br />
   −
āścyōtanaṁ mārutajē kvāthō bilvādibhirhitaḥ|  
+
āścyōtanaṁ mārutajē kvāthō bilvādibhirhitaḥ| <br />
kōṣṇaḥ sairaṇḍatarkārībr̥hatīmadhuśigrubhiḥ||237||  
+
kōṣṇaḥ sairaṇḍatarkārībr̥hatīmadhuśigrubhiḥ||237|| <br />
   −
pr̥thvīkādārvimañjiṣṭhālākṣādvimadhukōtpalaiḥ|  
+
pr̥thvīkādārvimañjiṣṭhālākṣādvimadhukōtpalaiḥ| <br />
kvāthaḥ saśarkaraḥ śītaḥ pūraṇaṁ raktapittanut||238||  
+
kvāthaḥ saśarkaraḥ śītaḥ pūraṇaṁ raktapittanut||238|| <br />
   −
nāgaratriphalāmustanimbavāsārasaḥ [3] kaphē|  
+
nāgaratriphalāmustanimbavāsārasaḥ [3] kaphē| <br />
kōṣṇamāścyōtanaṁ miśrairōṣadhaiḥ sānnipātakē||239||  
+
kōṣṇamāścyōtanaṁ miśrairōṣadhaiḥ sānnipātakē||239|| <br />
   −
br̥hatyēraṇḍamūlatvak śigrōḥ puṣpaṁ sasaindhavam|  
+
br̥hatyēraṇḍamūlatvak śigrōḥ puṣpaṁ sasaindhavam| <br />
ajākṣīrēṇa piṣṭaṁ syādvartirvātākṣirōganut||240||  
+
ajākṣīrēṇa piṣṭaṁ syādvartirvātākṣirōganut||240|| <br />
   −
sumanaḥkōrakāḥ śaṅkhastriphalā madhukaṁ balā|  
+
sumanaḥkōrakāḥ śaṅkhastriphalā madhukaṁ balā| <br />
pittaraktāpahā vartiḥ piṣṭā divyēna vāriṇā||241||  
+
pittaraktāpahā vartiḥ piṣṭā divyēna vāriṇā||241|| <br />
   −
saindhavaṁ triphalā vyōṣaṁ śaṅkhanābhiḥ samudrajaḥ|  
+
saindhavaṁ triphalā vyōṣaṁ śaṅkhanābhiḥ samudrajaḥ| <br />
phēnaḥ śailēyakaṁ sarjō vartiḥ ślēṣmākṣirōganut||242||  
+
phēnaḥ śailēyakaṁ sarjō vartiḥ ślēṣmākṣirōganut||242|| <br />
   −
amr̥tāhvā bisaṁ bilvaṁ paṭōlaṁ chāgalaṁ śakr̥t|  
+
amr̥tāhvā bisaṁ bilvaṁ paṭōlaṁ chāgalaṁ śakr̥t| <br />
prapauṇḍarīkaṁ yaṣṭyāhvaṁ dārvī kālānusārivā||243||  
+
prapauṇḍarīkaṁ yaṣṭyāhvaṁ dārvī kālānusārivā||243|| <br />
   −
ēṣāmaṣṭapalān bhāgān sudhautāñjarjarīkr̥tān|  
+
ēṣāmaṣṭapalān bhāgān sudhautāñjarjarīkr̥tān| <br />
tōyē paktvā rasē pūtē bhūyaḥ pakvē rasē ghanē||244||  
+
tōyē paktvā rasē pūtē bhūyaḥ pakvē rasē ghanē||244|| <br />
   −
karṣaṁ ca śvētamaricājjātīpuṣpānnavāt palam|  
+
karṣaṁ ca śvētamaricājjātīpuṣpānnavāt palam| <br />
cūrṇaṁ kṣiptvā kr̥tā vartiḥ sarvaghnī [4] dr̥kprasādanī||245||  
+
cūrṇaṁ kṣiptvā kr̥tā vartiḥ sarvaghnī [4] dr̥kprasādanī||245|| <br />
   −
śaṅkhapravālavaidūryalauhatāmraplavāsthibhiḥ|  
+
śaṅkhapravālavaidūryalauhatāmraplavāsthibhiḥ| <br />
srōtōjaśvētamaricairvartiḥ sarvākṣirōganut||246||  
+
srōtōjaśvētamaricairvartiḥ sarvākṣirōganut||246|| <br />
   −
śāṇārdhaṁ maricāddvau ca pippalyarṇavaphēnayōḥ|  
+
śāṇārdhaṁ maricāddvau ca pippalyarṇavaphēnayōḥ| <br />
śāṇārdhaṁ saindhavācchāṇā nava sauvīrakāñjanāt||247||  
+
śāṇārdhaṁ saindhavācchāṇā nava sauvīrakāñjanāt||247|| <br />
   −
piṣṭaṁ susūkṣmaṁ citrāyāṁ cūrṇāñjanamidaṁ śubham|  
+
piṣṭaṁ susūkṣmaṁ citrāyāṁ cūrṇāñjanamidaṁ śubham| <br />
kaṇḍūkācakaphārtānāṁ malānāṁ ca viśōdhanam||248||  
+
kaṇḍūkācakaphārtānāṁ malānāṁ ca viśōdhanam||248|| <br />
   −
bastamūtrē tryahaṁ sthāpyamēlācūrṇaṁ subhāvitam|  
+
bastamūtrē tryahaṁ sthāpyamēlācūrṇaṁ subhāvitam| <br />
cūrṇāñjanaṁ hi taimiryakrimipillamalāpaham||249||  
+
cūrṇāñjanaṁ hi taimiryakrimipillamalāpaham||249|| <br />
   −
sauvīramañjanaṁ tutthaṁ tāpyō dhāturmanaḥśilā|  
+
sauvīramañjanaṁ tutthaṁ tāpyō dhāturmanaḥśilā| <br />
cakṣuṣyā madhukaṁ lōhā maṇayaḥ pauṣpamañjanam||250||  
+
cakṣuṣyā madhukaṁ lōhā maṇayaḥ pauṣpamañjanam||250|| <br />
   −
saindhavaṁ śaukarī daṁṣṭrā katakaṁ cāñjanaṁ śubham|  
+
saindhavaṁ śaukarī daṁṣṭrā katakaṁ cāñjanaṁ śubham| <br />
timirādiṣu curṇaṁ vā vartirvēyamanuttamā||251||  
+
timirādiṣu curṇaṁ vā vartirvēyamanuttamā||251|| <br />
   −
katakasya phalaṁ śaṅkhaḥ saindhavaṁ tryūṣaṇaṁ sitā|  
+
katakasya phalaṁ śaṅkhaḥ saindhavaṁ tryūṣaṇaṁ sitā| <br />
phēnō rasāñjanaṁ kṣaudraṁ viḍaṅgāni manaḥśilā||252||  
+
phēnō rasāñjanaṁ kṣaudraṁ viḍaṅgāni manaḥśilā||252|| <br />
   −
kukkuṭāṇḍakapālāni vartirēṣā vyapōhati|  
+
kukkuṭāṇḍakapālāni vartirēṣā vyapōhati| <br />
timiraṁ paṭalaṁ kācaṁ malaṁ cāśu sukhāvatī||253||  
+
timiraṁ paṭalaṁ kācaṁ malaṁ cāśu sukhāvatī||253|| <br />
   −
iti sukhāvatī vartiḥ |  
+
iti sukhāvatī vartiḥ | <br />
   −
triphalākukkuṭāṇḍatvakkāsīsamayasō rajaḥ|  
+
triphalākukkuṭāṇḍatvakkāsīsamayasō rajaḥ| <br />
nīlōtpalaṁ viḍaṅgāni phēnaṁ ca saritāṁ patēḥ||254||  
+
nīlōtpalaṁ viḍaṅgāni phēnaṁ ca saritāṁ patēḥ||254|| <br />
   −
ājēna payasā piṣṭvā bhāvayēttāmrabhājanē|  
+
ājēna payasā piṣṭvā bhāvayēttāmrabhājanē| <br />
saptarātraṁ sthitaṁ bhūyaḥ piṣṭvā kṣīrēṇa vartayēt||255||  
+
saptarātraṁ sthitaṁ bhūyaḥ piṣṭvā kṣīrēṇa vartayēt||255|| <br />
   −
ēṣā dr̥ṣṭipradā vartirandhasyābhinnacakṣuṣaḥ||256||  
+
ēṣā dr̥ṣṭipradā vartirandhasyābhinnacakṣuṣaḥ||256|| <br />
   −
iti dr̥ṣṭipradā vartiḥ |  
+
iti dr̥ṣṭipradā vartiḥ | <br />
   −
vadanē kr̥ṣṇasarpasya nihitaṁ māsamañjanam||256||  
+
vadanē kr̥ṣṇasarpasya nihitaṁ māsamañjanam||256|| <br />
   −
tatastasmāt samr̥ddhr̥tya suśuṣkaṁ cūrṇayēdbudhaḥ|  
+
tatastasmāt samr̥ddhr̥tya suśuṣkaṁ cūrṇayēdbudhaḥ| <br />
sumanaḥkōrakaiḥ śuṣkairardhāṁśaiḥ saindhavēna ca||257||  
+
sumanaḥkōrakaiḥ śuṣkairardhāṁśaiḥ saindhavēna ca||257|| <br />
   −
ētannētrāñjanaṁ kāryaṁ timiraghnamanuttamam|  
+
ētannētrāñjanaṁ kāryaṁ timiraghnamanuttamam| <br />
pippalyaḥ kiṁśukarasō vasā sarpasya saindhavam||258||  
+
pippalyaḥ kiṁśukarasō vasā sarpasya saindhavam||258|| <br />
   −
jīrṇaṁ ghr̥taṁ ca sarvākṣirōgaghnī syādrasakriyā|  
+
jīrṇaṁ ghr̥taṁ ca sarvākṣirōgaghnī syādrasakriyā| <br />
kr̥ṣṇasarpavasā kṣaudraṁ rasō dhātryā rasakriyāḥ||259||  
+
kr̥ṣṇasarpavasā kṣaudraṁ rasō dhātryā rasakriyāḥ||259|| <br />
   −
śastā sarvākṣirōgēṣu kācārbudamalēṣu ca|  
+
śastā sarvākṣirōgēṣu kācārbudamalēṣu ca| <br />
dhātrīrasāñjanakṣaudrasarpirbhistu rasakriyā||260||  
+
dhātrīrasāñjanakṣaudrasarpirbhistu rasakriyā||260|| <br />
   −
pittaraktākṣirōgaghnī taimiryapaṭalāpahā|  
+
pittaraktākṣirōgaghnī taimiryapaṭalāpahā| <br />
dhātrīsaindhavapippalyaḥ syuralpamaricāḥ samāḥ||261||  
+
dhātrīsaindhavapippalyaḥ syuralpamaricāḥ samāḥ||261|| <br />
   −
kṣaudrayuktā nihantyāndhyaṁ paṭalaṁ ca rasakriyā|262|  
+
kṣaudrayuktā nihantyāndhyaṁ paṭalaṁ ca rasakriyā|262| <br />
   −
iti nētrarōgacikitsā |  
+
iti nētrarōgacikitsā | <br />
   −
utpannamAtre taruNe netraroge biDAlakaH |  
+
utpannamAtre taruNe netraroge biDAlakaH | <br />
kAryo dAhopadehAshrushopharAgAnivAraNaH ||231||  
+
kAryo dAhopadehAshrushopharAgAnivAraNaH ||231|| <br />
   −
nAgaraM saindhavaM sarpirmaNDena ca rasakriyA |  
+
nAgaraM saindhavaM sarpirmaNDena ca rasakriyA | <br />
nighRuShTaM vAtike tadvanmadhusaindhavagairikam ||232||  
+
nighRuShTaM vAtike tadvanmadhusaindhavagairikam ||232|| <br />
   −
tathA shAvarakaM lodhraM ghRutabhRuShTaM biDAlakaH |  
+
tathA shAvarakaM lodhraM ghRutabhRuShTaM biDAlakaH | <br />
tadvat kAryo harItakyA ghRutabhRuShTo rujApahaH ||233||  
+
tadvat kAryo harItakyA ghRutabhRuShTo rujApahaH ||233|| <br />
   −
paittike candanAnantAma~jjiShThAbhirbiDAlakaH |  
+
paittike candanAnantAma~jjiShThAbhirbiDAlakaH | <br />
kAryaH padmakayaShTyAhvamAMsIkAlIyakaistathA ||234||  
+
kAryaH padmakayaShTyAhvamAMsIkAlIyakaistathA ||234|| <br />
   −
gairikaM saindhavaM mustaM rocanA ca [1] rasakriyA |  
+
gairikaM saindhavaM mustaM rocanA ca [1] rasakriyA | <br />
kaphe kAryA tathA kShaudraM priya~gguH samanaHshilA ||235||  
+
kaphe kAryA tathA kShaudraM priya~gguH samanaHshilA ||235||<br />
   −
sannipAte tu sarvaiH syAdbahirakShNoH pralepanam |  
+
sannipAte tu sarvaiH syAdbahirakShNoH pralepanam | <br />
pakShmANyaspRushyatA [2] kAryaM sampakve tva~jjanaM tryahAt ||236||  
+
pakShmANyaspRushyatA [2] kAryaM sampakve tva~jjanaM tryahAt ||236|| <br />
   −
AshcyotanaM mArutaje kvAtho bilvAdibhirhitaH |  
+
AshcyotanaM mArutaje kvAtho bilvAdibhirhitaH | <br />
koShNaH sairaNDatarkArIbRuhatImadhushigrubhiH ||237||  
+
koShNaH sairaNDatarkArIbRuhatImadhushigrubhiH ||237|| <br />
   −
pRuthvIkAdArvima~jjiShThAlAkShAdvimadhukotpalaiH |  
+
pRuthvIkAdArvima~jjiShThAlAkShAdvimadhukotpalaiH | <br />
kvAthaH sasharkaraH shItaH pUraNaM raktapittanut ||238||  
+
kvAthaH sasharkaraH shItaH pUraNaM raktapittanut ||238|| <br />
   −
nAgaratriphalAmustanimbavAsArasaH [3] kaphe |  
+
nAgaratriphalAmustanimbavAsArasaH [3] kaphe | <br />
koShNamAshcyotanaM mishrairoShadhaiH sAnnipAtake ||239||  
+
koShNamAshcyotanaM mishrairoShadhaiH sAnnipAtake ||239|| <br />
   −
bRuhatyeraNDamUlatvak shigroH puShpaM sasaindhavam |  
+
bRuhatyeraNDamUlatvak shigroH puShpaM sasaindhavam | <br />
ajAkShIreNa piShTaM syAdvartirvAtAkShiroganut ||240||  
+
ajAkShIreNa piShTaM syAdvartirvAtAkShiroganut ||240|| <br />
   −
sumanaHkorakAH sha~gkhstriphalA madhukaM balA |  
+
sumanaHkorakAH sha~gkhstriphalA madhukaM balA | <br />
pittaraktApahA vartiH piShTA divyena vAriNA ||241||  
+
pittaraktApahA vartiH piShTA divyena vAriNA ||241|| <br />
   −
saindhavaM triphalA vyoShaM sha~gkhanAbhiH samudrajaH |  
+
saindhavaM triphalA vyoShaM sha~gkhanAbhiH samudrajaH | <br />
phenaH shaileyakaM sarjo vartiH shleShmAkShiroganut ||242||  
+
phenaH shaileyakaM sarjo vartiH shleShmAkShiroganut ||242|| <br />
   −
amRutAhvA bisaM bilvaM paTolaM chAgalaM shakRut |  
+
amRutAhvA bisaM bilvaM paTolaM chAgalaM shakRut | <br />
prapauNDarIkaM yaShTyAhvaM dArvI kAlAnusArivA ||243||  
+
prapauNDarIkaM yaShTyAhvaM dArvI kAlAnusArivA ||243|| <br />
   −
eShAmaShTapalAn bhAgAn sudhautA~jjarjarIkRutAn |  
+
eShAmaShTapalAn bhAgAn sudhautA~jjarjarIkRutAn | <br />
toye paktvA rase pUte bhUyaH pakve rase ghane ||244||  
+
toye paktvA rase pUte bhUyaH pakve rase ghane ||244|| <br />
   −
karShaM ca shvetamaricAjjAtIpuShpAnnavAt palam |  
+
karShaM ca shvetamaricAjjAtIpuShpAnnavAt palam | <br />
cUrNaM kShiptvA kRutA vartiH sarvaghnI [4] dRukprasAdanI ||245||  
+
cUrNaM kShiptvA kRutA vartiH sarvaghnI [4] dRukprasAdanI ||245|| <br />
   −
sha~gkhapravAlavaidUryalauhatAmraplavAsthibhiH |  
+
sha~gkhapravAlavaidUryalauhatAmraplavAsthibhiH | <br />
srotojashvetamaricairvartiH sarvAkShiroganut ||246||  
+
srotojashvetamaricairvartiH sarvAkShiroganut ||246|| <br />
   −
shANArdhaM maricAddvau ca pippalyarNavaphenayoH |  
+
shANArdhaM maricAddvau ca pippalyarNavaphenayoH | <br />
shANArdhaM saindhavAcchANA nava sauvIrakA~jjanAt ||247||  
+
shANArdhaM saindhavAcchANA nava sauvIrakA~jjanAt ||247|| <br />
   −
piShTaM susUkShmaM citrAyAM cUrNA~jjanamidaM shubham |  
+
piShTaM susUkShmaM citrAyAM cUrNA~jjanamidaM shubham | <br />
kaNDUkAcakaphArtAnAM malAnAM ca vishodhanam ||248||  
+
kaNDUkAcakaphArtAnAM malAnAM ca vishodhanam ||248|| <br />
   −
bastamUtre tryahaM sthApyamelAcUrNaMsubhAvitam |  
+
bastamUtre tryahaM sthApyamelAcUrNaMsubhAvitam | <br />
cUrNA~jjanaM hi taimiryakrimipillamalApaham ||249||  
+
cUrNA~jjanaM hi taimiryakrimipillamalApaham ||249|| <br />
   −
sauvIrama~jjanaM tutthaM tApyo dhAturmanaHshilA |  
+
sauvIrama~jjanaM tutthaM tApyo dhAturmanaHshilA | <br />
cakShuShyA madhukaM lohA maNayaH pauShpama~jjanam ||250||  
+
cakShuShyA madhukaM lohA maNayaH pauShpama~jjanam ||250|| <br />
   −
saindhavaM shaukarI daMShTrA katakaM cA~jjanaM shubham |  
+
saindhavaM shaukarI daMShTrA katakaM cA~jjanaM shubham | <br />
timirAdiShu curNaM vA vartirveyamanuttamA ||251||  
+
timirAdiShu curNaM vA vartirveyamanuttamA ||251|| <br />
   −
katakasya phalaM sha~gkhaH saindhavaM tryUShaNaM sitA |  
+
katakasya phalaM sha~gkhaH saindhavaM tryUShaNaM sitA | <br />
pheno rasA~jjanaM kShaudraM viDa~ggAni manaHshilA ||252||  
+
pheno rasA~jjanaM kShaudraM viDa~ggAni manaHshilA ||252|| <br />
   −
kukkuTANDakapAlAni vartireShA vyapohati |  
+
kukkuTANDakapAlAni vartireShA vyapohati | <br />
timiraM paTalaM kAcaM malaM cAshu sukhAvatI ||253||  
+
timiraM paTalaM kAcaM malaM cAshu sukhAvatI ||253|| <br />
   −
iti sukhAvatI vartiH |  
+
iti sukhAvatI vartiH | <br />
   −
triphalAkukkuTANDatvakkAsIsamayaso rajaH |  
+
triphalAkukkuTANDatvakkAsIsamayaso rajaH | <br />
nIlotpalaM viDa~ggAni phenaM ca saritAM pateH ||254||  
+
nIlotpalaM viDa~ggAni phenaM ca saritAM pateH ||254|| <br />
   −
Ajena payasA piShTvA bhAvayettAmrabhAjane |  
+
Ajena payasA piShTvA bhAvayettAmrabhAjane | <br />
saptarAtraM sthitaM bhUyaH piShTvA kShIreNa vartayet ||255||  
+
saptarAtraM sthitaM bhUyaH piShTvA kShIreNa vartayet ||255|| <br />
   −
eShA dRuShTipradA vartirandhasyAbhinnacakShuShaH ||256||  
+
eShA dRuShTipradA vartirandhasyAbhinnacakShuShaH ||256|| <br />
   −
iti dRuShTipradA vartiH |  
+
iti dRuShTipradA vartiH | <br />
   −
vadane kRuShNasarpasya nihitaM mAsama~jjanam ||256||  
+
vadane kRuShNasarpasya nihitaM mAsama~jjanam ||256|| <br />
   −
tatastasmAt samRuddhRutya sushuShkaM cUrNayedbudhaH |  
+
tatastasmAt samRuddhRutya sushuShkaM cUrNayedbudhaH | <br />
sumanaHkorakaiH shuShkairardhAMshaiH saindhavena ca ||257||  
+
sumanaHkorakaiH shuShkairardhAMshaiH saindhavena ca ||257|| <br />
   −
etannetrA~jjanaM kAryaM timiraghnamanuttamam |  
+
etannetrA~jjanaM kAryaM timiraghnamanuttamam | <br />
pippalyaH kiMshukaraso vasA sarpasya saindhavam ||258||  
+
pippalyaH kiMshukaraso vasA sarpasya saindhavam ||258|| <br />
   −
jIrNaM ghRutaM ca sarvAkShirogaghnI syAdrasakriyA |  
+
jIrNaM ghRutaM ca sarvAkShirogaghnI syAdrasakriyA | <br />
kRuShNasarpavasA kShaudraM raso dhAtryA rasakriyAH ||259||  
+
kRuShNasarpavasA kShaudraM raso dhAtryA rasakriyAH ||259|| <br />
   −
shastA sarvAkShirogeShu kAcArbudamaleShu ca |  
+
shastA sarvAkShirogeShu kAcArbudamaleShu ca | <br />
dhAtrIrasA~jjanakShaudrasarpirbhistu rasakriyA ||260||  
+
dhAtrIrasA~jjanakShaudrasarpirbhistu rasakriyA ||260|| <br />
   −
pittaraktAkShirogaghnI taimiryapaTalApahA |  
+
pittaraktAkShirogaghnI taimiryapaTalApahA | <br />
dhAtrIsaindhavapippalyaH syuralpamaricAH samAH ||261||  
+
dhAtrIsaindhavapippalyaH syuralpamaricAH samAH ||261|| <br />
   −
kShaudrayuktA nihantyAndhyaM paTalaM ca rasakriyA |262|  
+
kShaudrayuktA nihantyAndhyaM paTalaM ca rasakriyA |262| <br />
   −
iti netrarogacikitsA |
+
iti netrarogacikitsA |<br />
 +
</div></div>
    
====== Principles of treatment: Treatment of critical stage of freshly occurred eye diseases ======
 
====== Principles of treatment: Treatment of critical stage of freshly occurred eye diseases ======
Line 3,354: Line 3,943:  
''Bidalaka'' (it is the application of drugs in paste form on the closed eye lids excluding eye-lashes) relieves burning sensation, mucous discharge, lacrymation, swelling and congestion or redness. [231]
 
''Bidalaka'' (it is the application of drugs in paste form on the closed eye lids excluding eye-lashes) relieves burning sensation, mucous discharge, lacrymation, swelling and congestion or redness. [231]
   −
====== Treatment of ''vatika'' eye disease ======
+
====== Treatment of ''vataja'' eye disease ======
 
[Stage I, pastes for application on the eyelid]
 
[Stage I, pastes for application on the eyelid]
 
#''Shunthi, saindhava,'' ghee-scum triturated and made a paste also known as ''rasakriya'') is applied as ''bidalaka''.
 
#''Shunthi, saindhava,'' ghee-scum triturated and made a paste also known as ''rasakriya'') is applied as ''bidalaka''.
Line 3,363: Line 3,952:  
#''Haritaki'' fried in the ghee. [233]
 
#''Haritaki'' fried in the ghee. [233]
   −
====== Treatment of ''paittika'' type eye diseases ======
+
====== Treatment of ''pittaja'' type eye diseases ======
    
#Paste of ''chandana, ananta,'' and ''manjistha'' is applied.
 
#Paste of ''chandana, ananta,'' and ''manjistha'' is applied.
Line 3,395: Line 3,984:  
====== Formulas for other eye diseases ======
 
====== Formulas for other eye diseases ======
 
#''Shankhadi-varti'': ''Varti'' (bougie) prepared of ''sankha bhasma, pravala bhasma, vaidurya pishti, lauha bhasma'' (iron), ''tamra bhasma'' (copper), ''bhasma'' of the bone of ''plava'' (pelican- bird called ''prasevaka-gala''), ''srotonjana'' and ''sveta- maricha'' cures all types of eye diseases. [246]
 
#''Shankhadi-varti'': ''Varti'' (bougie) prepared of ''sankha bhasma, pravala bhasma, vaidurya pishti, lauha bhasma'' (iron), ''tamra bhasma'' (copper), ''bhasma'' of the bone of ''plava'' (pelican- bird called ''prasevaka-gala''), ''srotonjana'' and ''sveta- maricha'' cures all types of eye diseases. [246]
#''Churnanjana'': Half ''shana'' ( 1 ''shana'' = 3 grams) of ''maricha'' (Black pepper fruit – piper nigrum), two ''shana'' of ''pippali'' – Piper longum, and ''samudraphena'', half ''shana'' of ''saindhava lavana,'' nine ''shana'' of ''sauviranjana'' should be triturated and made to a fine powder during ''chitra'' constellation.This powder collyrium is beneficial in itching, cataract and ''kaphaja'' eye diseases and eliminates impurities. [247-248]
+
#''Churnanjana'': Half ''shana'' ( 1 ''shana'' = 3 grams) of ''maricha'' (Black pepper fruit – piper nigrum), two ''shana'' of ''pippali'' – Piper longum, and ''samudraphena'', half ''shana'' of ''saindhava lavana,'' nine ''shana'' of ''sauviranjana'' should be triturated and made to a fine powder during ''chitra'' constellation.This powder collyrium is beneficial in itching, cataract and [[kapha]]ja eye diseases and eliminates impurities. [247-248]
 
#Seeds of ''ela'' (Cardamom-Elattaria cardamom), goat’s urine (dip the cardamom in the urine for three days), let the cardamom be well-impregnated and dried and made to a powder. Application of this powder in the form of collyrium cures ''timira'' (a type of cataract), ''krimi'' (parasitic infestation), ''patala'' (another type of cataract) and discharge of mucoid matter from the eyes. [249]
 
#Seeds of ''ela'' (Cardamom-Elattaria cardamom), goat’s urine (dip the cardamom in the urine for three days), let the cardamom be well-impregnated and dried and made to a powder. Application of this powder in the form of collyrium cures ''timira'' (a type of cataract), ''krimi'' (parasitic infestation), ''patala'' (another type of cataract) and discharge of mucoid matter from the eyes. [249]
 
#''Sauviranjana, tuttha, tapya-dhatu'' (''maksika''), ''manahshila, chaksushya'' (variety of ''kulattha''), ''madhuka'' (Licorice – Glycyrrhiza glabra), ''loha bhasma''(iron), precious stones, ''pushpanjana, saindhava,'' tusk of boar, ''kataka'' – strychnos potatorum may be used in the form of either powder or ''varti'' as collyrium which is excellent remedies for ''timira'' (cataract) and such other eye-diseases. [250-251]
 
#''Sauviranjana, tuttha, tapya-dhatu'' (''maksika''), ''manahshila, chaksushya'' (variety of ''kulattha''), ''madhuka'' (Licorice – Glycyrrhiza glabra), ''loha bhasma''(iron), precious stones, ''pushpanjana, saindhava,'' tusk of boar, ''kataka'' – strychnos potatorum may be used in the form of either powder or ''varti'' as collyrium which is excellent remedies for ''timira'' (cataract) and such other eye-diseases. [250-251]
Line 3,404: Line 3,993:  
#''Krishna sarpa vasadi –rasakriya'': ''Rasakriya'' (thin paste) prepared of the fat of black snake cobra, honey, the juice of ''amalaki'' – phyllanthus emblicais useful in curing all eye-diseases like ''kacha'' (cataract), ''arbuda'' (tumor in the eyes) and discharge from the eyes. [259-260]
 
#''Krishna sarpa vasadi –rasakriya'': ''Rasakriya'' (thin paste) prepared of the fat of black snake cobra, honey, the juice of ''amalaki'' – phyllanthus emblicais useful in curing all eye-diseases like ''kacha'' (cataract), ''arbuda'' (tumor in the eyes) and discharge from the eyes. [259-260]
 
#Other recipes for eye diseases:  
 
#Other recipes for eye diseases:  
##The ''rasakriya'' (thin paste) prepared of ''dhatri, rasanjana'' (aqueous extract of berberis aristata), honey and ghee cures eye-diseases caused by the vitiation of ''pitta'' and ''rakta'' (blood), ''timira'' (cataract /blurred vision) and ''patala'' (another type of cataract).
+
##The ''rasakriya'' (thin paste) prepared of ''dhatri, rasanjana'' (aqueous extract of berberis aristata), honey and ghee cures eye-diseases caused by the vitiation of [[pitta]] and [[rakta]] (blood), ''timira'' (cataract /blurred vision) and ''patala'' (another type of cataract).
 
##One parts each of ''amalaka, pippali,'' white ''maricha,'' one part of rock salt and honey. This ''rasakriya'' alleviates blindness and ''patala''.
 
##One parts each of ''amalaka, pippali,'' white ''maricha,'' one part of rock salt and honey. This ''rasakriya'' alleviates blindness and ''patala''.
   Line 3,410: Line 3,999:     
===== Treatment of baldness and greying of hair =====
 
===== Treatment of baldness and greying of hair =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
खालित्येपलितेवल्यांहरिलोम्निचशोधितम्||२६२||  
+
खालित्येपलितेवल्यांहरिलोम्निचशोधितम्||२६२|| <br />
   −
नस्यैस्तैलैःशिरोवक्रप्रलेपैश्चाप्युपाचरेत्|  
+
नस्यैस्तैलैःशिरोवक्रप्रलेपैश्चाप्युपाचरेत्| <br />
सिद्धंविदारीगन्धाद्यैर्जीवनीयैरथापिच||२६३||  
+
सिद्धंविदारीगन्धाद्यैर्जीवनीयैरथापिच||२६३|| <br />
   −
नस्यंस्यादणुतैलंवाखालित्यपलितापहम्|  
+
नस्यंस्यादणुतैलंवाखालित्यपलितापहम्| <br />
क्षीरात्सहचराद्भृङ्गराजाच्चसौरसाद्रसात्||२६४||  
+
क्षीरात्सहचराद्भृङ्गराजाच्चसौरसाद्रसात्||२६४|| <br />
   −
प्रस्थैस्तुकुडवस्तैलाद्यष्ट्याह्वपलकल्कितः|  
+
प्रस्थैस्तुकुडवस्तैलाद्यष्ट्याह्वपलकल्कितः| <br />
सिद्धःशिलासमेभाण्डेमेषशृङ्गादिषुस्थितः||२६५||  
+
सिद्धःशिलासमेभाण्डेमेषशृङ्गादिषुस्थितः||२६५|| <br />
   −
नस्यंस्याद्भिषजासम्यग्योजितंपलितापहम्|  
+
नस्यंस्याद्भिषजासम्यग्योजितंपलितापहम्| <br />
भिषजाक्षीरपिष्टौवादुग्धिकाकरवीरकौ||२६६||  
+
भिषजाक्षीरपिष्टौवादुग्धिकाकरवीरकौ||२६६|| <br />
   −
उत्पाट्यपलितेदेयौतावुभौपलितापहौ|  
+
उत्पाट्यपलितेदेयौतावुभौपलितापहौ| <br />
मार्कवस्वरसात्क्षीराद्द्विप्रस्थंमधुकात्पलम्||२६७||  
+
मार्कवस्वरसात्क्षीराद्द्विप्रस्थंमधुकात्पलम्||२६७|| <br />
   −
तैःपचेत्कुडवंतैलात्तन्नस्यंपलितापहम्|  
+
तैःपचेत्कुडवंतैलात्तन्नस्यंपलितापहम्| <br />
आदित्यवल्ल्यामूलानिकृष्णशैरेयकस्यच||२६८||  
+
आदित्यवल्ल्यामूलानिकृष्णशैरेयकस्यच||२६८|| <br />
   −
सुरसस्यचपत्राणिपत्रंकृष्णशणस्यच|  
+
सुरसस्यचपत्राणिपत्रंकृष्णशणस्यच| <br />
मार्कवःकाकमाचीचमधुकंदेवदारुच||२६९||  
+
मार्कवःकाकमाचीचमधुकंदेवदारुच||२६९|| <br />
   −
पृथग्दशपलांशानिपिप्पल्यस्त्रिफलाऽञ्जनम्|  
+
पृथग्दशपलांशानिपिप्पल्यस्त्रिफलाऽञ्जनम्| <br />
प्रपौण्डरीकंमञ्जिष्ठालोध्रंकृष्णागुरूत्पलम्||२७०||  
+
प्रपौण्डरीकंमञ्जिष्ठालोध्रंकृष्णागुरूत्पलम्||२७०|| <br />
   −
आम्रास्थिकर्दमःकृष्णोमृणालंरक्तचन्दनम्|  
+
आम्रास्थिकर्दमःकृष्णोमृणालंरक्तचन्दनम्| <br />
नीलीभल्लातकास्थीनिकासीसंमदयन्तिका||२७१||  
+
नीलीभल्लातकास्थीनिकासीसंमदयन्तिका||२७१|| <br />
   −
सोमराज्यसनःशस्त्रंकृष्णौपिण्डीतचित्रकौ|  
+
सोमराज्यसनःशस्त्रंकृष्णौपिण्डीतचित्रकौ| <br />
पुष्करार्जुनकाश्मर्याण्याम्रजम्बूफलानिच||२७२||  
+
पुष्करार्जुनकाश्मर्याण्याम्रजम्बूफलानिच||२७२|| <br />
   −
पृथक्पञ्चपलांशानितैःपिष्टैराढकंपचेत्|  
+
पृथक्पञ्चपलांशानितैःपिष्टैराढकंपचेत्| <br />
बैभीतकस्यतैलस्यधात्रीरसचतुर्गुणम्||२७३||  
+
बैभीतकस्यतैलस्यधात्रीरसचतुर्गुणम्||२७३|| <br />
   −
कुर्यादादित्यपाकंवायावच्छुष्कोभवेद्रसः|  
+
कुर्यादादित्यपाकंवायावच्छुष्कोभवेद्रसः| <br />
लोहपात्रेततःपूतंसंशुद्धमुपयोजयेत्||२७४||  
+
लोहपात्रेततःपूतंसंशुद्धमुपयोजयेत्||२७४|| <br />
   −
पानेनस्यक्रियायांचशिरोभ्यङ्गेतथैवच|  
+
पानेनस्यक्रियायांचशिरोभ्यङ्गेतथैवच| <br />
एतच्चक्षुष्यमायुष्यंशिरसःसर्वरोगनुत्||२७५||  
+
एतच्चक्षुष्यमायुष्यंशिरसःसर्वरोगनुत्||२७५|| <br />
   −
महानीलमितिख्यातंपलितघ्नमनुत्तमम्|  
+
महानीलमितिख्यातंपलितघ्नमनुत्तमम्| <br />
   −
इतिमहानीलतैलम्|  
+
इतिमहानीलतैलम्| <br />
   −
प्रपौण्डरीकमधुकपिप्पलीचन्दनोत्पलैः||२७६||  
+
प्रपौण्डरीकमधुकपिप्पलीचन्दनोत्पलैः||२७६|| <br />
   −
कार्षिकैस्तैलकुडवोद्विगुणामलकीरसः|  
+
कार्षिकैस्तैलकुडवोद्विगुणामलकीरसः| <br />
सिद्धःसप्रतिमर्शःस्यात्सर्वमूर्धगदापहः||२७७||  
+
सिद्धःसप्रतिमर्शःस्यात्सर्वमूर्धगदापहः||२७७|| <br />
   −
(पलितघ्नोविशेषेणकृष्णात्रेयेणभाषितः|)  
+
(पलितघ्नोविशेषेणकृष्णात्रेयेणभाषितः|) <br />
क्षीरंप्रियालयष्ट्याह्वेजीवकाद्योगणस्तिलाः||२७८||  
+
क्षीरंप्रियालयष्ट्याह्वेजीवकाद्योगणस्तिलाः||२७८|| <br />
   −
कृष्णावक्त्रेप्रलेपःस्याद्धरिलोमनिवारणः|  
+
कृष्णावक्त्रेप्रलेपःस्याद्धरिलोमनिवारणः| <br />
तिलाःसामलकाश्चैवकिञ्जल्कोमधुकंमधु||२७९||  
+
तिलाःसामलकाश्चैवकिञ्जल्कोमधुकंमधु||२७९|| <br />
   −
बृंहयेद्रञ्जयेचैतत्केशान्मूर्धप्रलेपनात्|  
+
बृंहयेद्रञ्जयेचैतत्केशान्मूर्धप्रलेपनात्| <br />
पचेत्सैन्धवशुक्ताम्लैरयश्चूर्णंसतण्डुलम्||२८०||  
+
पचेत्सैन्धवशुक्ताम्लैरयश्चूर्णंसतण्डुलम्||२८०|| <br />
   −
तेनालिप्तंशिरःशुद्धमस्निग्धमुषितंनिशि|  
+
तेनालिप्तंशिरःशुद्धमस्निग्धमुषितंनिशि| <br />
तत्प्रातस्त्रिफलाधौतंस्यात्कृष्णमृदुमूर्धजम्||२८१||  
+
तत्प्रातस्त्रिफलाधौतंस्यात्कृष्णमृदुमूर्धजम्||२८१|| <br />
   −
अयश्चूर्णोऽम्लपिष्टश्चरागःसत्रिफलोवरः|  
+
अयश्चूर्णोऽम्लपिष्टश्चरागःसत्रिफलोवरः| <br />
   −
कुर्याच्छेषेषुरोगेषुक्रियांस्वांस्वाच्चिकित्सितात्|  
+
कुर्याच्छेषेषुरोगेषुक्रियांस्वांस्वाच्चिकित्सितात्| <br />
शेषेष्वादौचनिर्दिष्टासिद्धौचान्याप्रवक्ष्यते||२८२||  
+
शेषेष्वादौचनिर्दिष्टासिद्धौचान्याप्रवक्ष्यते||२८२|| <br />
   −
इतिखालित्यादिचिकित्सा|  
+
इतिखालित्यादिचिकित्सा| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
khālityē palitē valyāṁ harilōmni ca śōdhitam||262||  
+
khālityē palitē valyāṁ harilōmni ca śōdhitam||262|| <br />
   −
nasyaistailaiḥ śirōvakrapralēpaiścāpyupācarēt|  
+
nasyaistailaiḥ śirōvakrapralēpaiścāpyupācarēt| <br />
siddhaṁ vidārīgandhādyairjīvanīyairathāpi ca||263||  
+
siddhaṁ vidārīgandhādyairjīvanīyairathāpi ca||263|| <br />
   −
nasyaṁ syādaṇutailaṁ vā khālityapalitāpaham|  
+
nasyaṁ syādaṇutailaṁ vā khālityapalitāpaham| <br />
kṣīrāt sahacarādbhr̥ṅgarājācca saurasādrasāt||264||  
+
kṣīrāt sahacarādbhr̥ṅgarājācca saurasādrasāt||264|| <br />
   −
prasthaistu kuḍavastailādyaṣṭyāhvapalakalkitaḥ|  
+
prasthaistu kuḍavastailādyaṣṭyāhvapalakalkitaḥ| <br />
siddhaḥ śilāsamē bhāṇḍē mēṣaśr̥ṅgādiṣu sthitaḥ||265||  
+
siddhaḥ śilāsamē bhāṇḍē mēṣaśr̥ṅgādiṣu sthitaḥ||265|| <br />
   −
nasyaṁ syādbhiṣajā samyagyōjitaṁ palitāpaham|  
+
nasyaṁ syādbhiṣajā samyagyōjitaṁ palitāpaham| <br />
bhiṣajā kṣīrapiṣṭau vā dugdhikākaravīrakau||266||  
+
bhiṣajā kṣīrapiṣṭau vā dugdhikākaravīrakau||266|| <br />
   −
utpāṭya palitē dēyau tāvubhau palitāpahau|  
+
utpāṭya palitē dēyau tāvubhau palitāpahau| <br />
mārkavasvarasāt kṣīrāddviprasthaṁ madhukāt palam||267||  
+
mārkavasvarasāt kṣīrāddviprasthaṁ madhukāt palam||267|| <br />
   −
taiḥ pacēt kuḍavaṁ tailāttannasyaṁ palitāpaham|  
+
taiḥ pacēt kuḍavaṁ tailāttannasyaṁ palitāpaham| <br />
ādityavallyā mūlāni kr̥ṣṇaśairēyakasya ca||268||  
+
ādityavallyā mūlāni kr̥ṣṇaśairēyakasya ca||268|| <br />
   −
surasasya ca patrāṇi patraṁ [1] kr̥ṣṇaśaṇasya ca|  
+
surasasya ca patrāṇi patraṁ [1] kr̥ṣṇaśaṇasya ca| <br />
mārkavaḥ kākamācī ca madhukaṁ dēvadāru ca||269||  
+
mārkavaḥ kākamācī ca madhukaṁ dēvadāru ca||269|| <br />
   −
pr̥thagdaśapalāṁśāni pippalyastriphalā'ñjanam|  
+
pr̥thagdaśapalāṁśāni pippalyastriphalā'ñjanam| <br />
prapauṇḍarīkaṁ mañjiṣṭhā lōdhraṁ kr̥ṣṇāgurūtpalam||270||  
+
prapauṇḍarīkaṁ mañjiṣṭhā lōdhraṁ kr̥ṣṇāgurūtpalam||270|| <br />
   −
āmrāsthi kardamaḥ kr̥ṣṇō mr̥ṇālaṁ raktacandanam|  
+
āmrāsthi kardamaḥ kr̥ṣṇō mr̥ṇālaṁ raktacandanam| <br />
nīlī bhallātakāsthīni kāsīsaṁ madayantikā||271||  
+
nīlī bhallātakāsthīni kāsīsaṁ madayantikā||271|| <br />
   −
sōmarājyasanaḥ śastraṁ kr̥ṣṇau piṇḍītacitrakau|  
+
sōmarājyasanaḥ śastraṁ kr̥ṣṇau piṇḍītacitrakau| <br />
puṣkarārjunakāśmaryāṇyāmrajambūphalāni ca||272||  
+
puṣkarārjunakāśmaryāṇyāmrajambūphalāni ca||272|| <br />
   −
pr̥thak pañcapalāṁśāni taiḥ piṣṭairāḍhakaṁ pacēt|  
+
pr̥thak pañcapalāṁśāni taiḥ piṣṭairāḍhakaṁ pacēt| <br />
baibhītakasya tailasya dhātrīrasacaturguṇam||273||  
+
baibhītakasya tailasya dhātrīrasacaturguṇam||273|| <br />
   −
kuryādādityapākaṁ vā yāvacchuṣkō bhavēdrasaḥ|  
+
kuryādādityapākaṁ vā yāvacchuṣkō bhavēdrasaḥ| <br />
lōhapātrē tataḥ pūtaṁ saṁśuddhamupayōjayēt||274||  
+
lōhapātrē tataḥ pūtaṁ saṁśuddhamupayōjayēt||274|| <br />
   −
pānē nasyakriyāyāṁ ca śirōbhyaṅgē tathaiva ca|  
+
pānē nasyakriyāyāṁ ca śirōbhyaṅgē tathaiva ca| <br />
ētaccakṣuṣyamāyuṣyaṁ śirasaḥ sarvarōganut||275||  
+
ētaccakṣuṣyamāyuṣyaṁ śirasaḥ sarvarōganut||275|| <br />
   −
mahānīlamiti khyātaṁ palitaghnamanuttamam|  
+
mahānīlamiti khyātaṁ palitaghnamanuttamam| <br />
   −
iti mahānīlatailam|  
+
iti mahānīlatailam| <br />
   −
prapauṇḍarīkamadhukapippalīcandanōtpalaiḥ||276||  
+
prapauṇḍarīkamadhukapippalīcandanōtpalaiḥ||276|| <br />
   −
kārṣikaistailakuḍavō dviguṇāmalakīrasaḥ|  
+
kārṣikaistailakuḍavō dviguṇāmalakīrasaḥ| <br />
siddhaḥ sa pratimarśaḥ syāt sarvamūrdhagadāpahaḥ||277||  
+
siddhaḥ sa pratimarśaḥ syāt sarvamūrdhagadāpahaḥ||277|| <br />
   −
(palitaghnō [2] viśēṣēṇa kr̥ṣṇātrēyēṇa bhāṣitaḥ|)  
+
(palitaghnō [2] viśēṣēṇa kr̥ṣṇātrēyēṇa bhāṣitaḥ|) <br />
kṣīraṁ priyālayaṣṭyāhvē jīvakādyō gaṇastilāḥ||278||  
+
kṣīraṁ priyālayaṣṭyāhvē jīvakādyō gaṇastilāḥ||278|| <br />
   −
kr̥ṣṇā vaktrē pralēpaḥ syāddharilōmanivāraṇaḥ|  
+
kr̥ṣṇā vaktrē pralēpaḥ syāddharilōmanivāraṇaḥ| <br />
tilāḥsāmalakāścaiva kiñjalkō madhukaṁ madhu||279||  
+
tilāḥsāmalakāścaiva kiñjalkō madhukaṁ madhu||279|| <br />
   −
br̥ṁhayēdrañjayēcaitat kēśānmūrdhapralēpanāt|  
+
br̥ṁhayēdrañjayēcaitat kēśānmūrdhapralēpanāt| <br />
pacētsaindhavaśuktāmlairayaścūrṇaṁ sataṇḍulam||280||  
+
pacētsaindhavaśuktāmlairayaścūrṇaṁ sataṇḍulam||280|| <br />
   −
tēnāliptaṁ śiraḥ śuddhamasnigdhamuṣitaṁ niśi|  
+
tēnāliptaṁ śiraḥ śuddhamasnigdhamuṣitaṁ niśi| <br />
tat prātastriphalādhautaṁ syāt kr̥ṣṇamr̥dumūrdhajam||281||  
+
tat prātastriphalādhautaṁ syāt kr̥ṣṇamr̥dumūrdhajam||281|| <br />
   −
ayaścūrṇō'mlapiṣṭaśca rāgaḥ satriphalō varaḥ|  
+
ayaścūrṇō'mlapiṣṭaśca rāgaḥ satriphalō varaḥ| <br />
   −
kuryācchēṣēṣu rōgēṣu kriyāṁ svāṁ svāccikitsitāt|  
+
kuryācchēṣēṣu rōgēṣu kriyāṁ svāṁ svāccikitsitāt| <br />
śēṣēṣvādau ca nirdiṣṭā siddhau cānyā pravakṣyatē||282||  
+
śēṣēṣvādau ca nirdiṣṭā siddhau cānyā pravakṣyatē||282|| <br />
   −
iti khālityādicikitsā|  
+
iti khālityādicikitsā| <br />
   −
khAlitye palite valyAM harilomni ca shodhitam ||262||  
+
khAlitye palite valyAM harilomni ca shodhitam ||262|| <br />
   −
nasyaistailaiH shirovakrapralepaishcApyupAcaret |  
+
nasyaistailaiH shirovakrapralepaishcApyupAcaret | <br />
siddhaM vidArIgandhAdyairjIvanIyairathApi ca ||263||  
+
siddhaM vidArIgandhAdyairjIvanIyairathApi ca ||263|| <br />
   −
nasyaM syAdaNutailaM vA khAlityapalitApaham |  
+
nasyaM syAdaNutailaM vA khAlityapalitApaham | <br />
kShIrAt sahacarAdbhRu~ggarAjAcca saurasAdrasAt ||264||  
+
kShIrAt sahacarAdbhRu~ggarAjAcca saurasAdrasAt ||264|| <br />
   −
prasthaistu kuDavastailAdyaShTyAhvapalakalkitaH |  
+
prasthaistu kuDavastailAdyaShTyAhvapalakalkitaH | <br />
siddhaH shilAsame bhANDe meShashRu~ggAdiShu sthitaH ||265||  
+
siddhaH shilAsame bhANDe meShashRu~ggAdiShu sthitaH ||265|| <br />
   −
nasyaM syAdbhiShajA samyagyojitaM palitApaham |  
+
nasyaM syAdbhiShajA samyagyojitaM palitApaham | <br />
bhiShajA kShIrapiShTau vA dugdhikAkaravIrakau ||266||  
+
bhiShajA kShIrapiShTau vA dugdhikAkaravIrakau ||266|| <br />
   −
utpATya palite deyau tAvubhau palitApahau |  
+
utpATya palite deyau tAvubhau palitApahau | <br />
mArkavasvarasAt kShIrAddviprasthaM madhukAt palam ||267||  
+
mArkavasvarasAt kShIrAddviprasthaM madhukAt palam ||267|| <br />
   −
taiH pacet kuDavaM tailAttannasyaM palitApaham |  
+
taiH pacet kuDavaM tailAttannasyaM palitApaham | <br />
AdityavallyA mUlAni kRuShNashaireyakasya ca ||268||  
+
AdityavallyA mUlAni kRuShNashaireyakasya ca ||268|| <br />
   −
surasasya ca patrANi patraM [1] kRuShNashaNasya ca |  
+
surasasya ca patrANi patraM [1] kRuShNashaNasya ca | <br />
mArkavaH kAkamAcI ca madhukaM devadAru ca ||269||  
+
mArkavaH kAkamAcI ca madhukaM devadAru ca ||269|| <br />
   −
pRuthagdashapalAMshAni pippalyastriphalA~a~jjanam |  
+
pRuthagdashapalAMshAni pippalyastriphalA~a~jjanam | <br />
prapauNDarIkaM ma~jjiShThA lodhraM kRuShNAgurUtpalam ||270||  
+
prapauNDarIkaM ma~jjiShThA lodhraM kRuShNAgurUtpalam ||270|| <br />
   −
AmrAsthi kardamaH kRuShNo mRuNAlaM raktacandanam |  
+
AmrAsthi kardamaH kRuShNo mRuNAlaM raktacandanam | <br />
nIlI bhallAtakAsthIni kAsIsaM madayantikA ||271||  
+
nIlI bhallAtakAsthIni kAsIsaM madayantikA ||271|| <br />
   −
somarAjyasanaH shastraM kRuShNau piNDItacitrakau |  
+
somarAjyasanaH shastraM kRuShNau piNDItacitrakau | <br />
puShkarArjunakAshmaryANyAmrajambUphalAni ca ||272||  
+
puShkarArjunakAshmaryANyAmrajambUphalAni ca ||272|| <br />
   −
pRuthak pa~jcapalAMshAni taiH piShTairADhakaM pacet |  
+
pRuthak pa~jcapalAMshAni taiH piShTairADhakaM pacet | <br />
baibhItakasya tailasya dhAtrIrasacaturguNam ||273||  
+
baibhItakasya tailasya dhAtrIrasacaturguNam ||273|| <br />
   −
kuryAdAdityapAkaM vA yAvacchuShko bhavedrasaH |  
+
kuryAdAdityapAkaM vA yAvacchuShko bhavedrasaH | <br />
lohapAtre tataH pUtaM saMshuddhamupayojayet ||274||  
+
lohapAtre tataH pUtaM saMshuddhamupayojayet ||274|| <br />
   −
pAne nasyakriyAyAM ca shirobhya~gge tathaiva ca |  
+
pAne nasyakriyAyAM ca shirobhya~gge tathaiva ca | <br />
etaccakShuShyamAyuShyaM shirasaH sarvaroganut ||275||  
+
etaccakShuShyamAyuShyaM shirasaH sarvaroganut ||275|| <br />
   −
mahAnIlamiti khyAtaM palitaghnamanuttamam |  
+
mahAnIlamiti khyAtaM palitaghnamanuttamam | <br />
   −
iti mahAnIlatailam |  
+
iti mahAnIlatailam | <br />
   −
prapauNDarIkamadhukapippalIcandanotpalaiH ||276||  
+
prapauNDarIkamadhukapippalIcandanotpalaiH ||276|| <br />
   −
kArShikaistailakuDavo dviguNAmalakIrasaH |  
+
kArShikaistailakuDavo dviguNAmalakIrasaH | <br />
siddhaH sa pratimarshaH syAt sarvamUrdhagadApahaH ||277||  
+
siddhaH sa pratimarshaH syAt sarvamUrdhagadApahaH ||277|| <br />
   −
(palitaghno [2] visheSheNa kRuShNAtreyeNa bhAShitaH|)  
+
(palitaghno [2] visheSheNa kRuShNAtreyeNa bhAShitaH|) <br />
kShIraM priyAlayaShTyAhve jIvakAdyo gaNastilAH ||278||  
+
kShIraM priyAlayaShTyAhve jIvakAdyo gaNastilAH ||278|| <br />
   −
kRuShNA vaktre pralepaH syAddharilomanivAraNaH |  
+
kRuShNA vaktre pralepaH syAddharilomanivAraNaH | <br />
tilAH sAmalakAshcaiva ki~jjalko madhukaM madhu ||279||  
+
tilAH sAmalakAshcaiva ki~jjalko madhukaM madhu ||279|| <br />
   −
bRuMhayedra~jjayecaitat keshAnmUrdhapralepanAt |  
+
bRuMhayedra~jjayecaitat keshAnmUrdhapralepanAt | <br />
pacetsaindhavashuktAmlairayashcUrNaM sataNDulam ||280||  
+
pacetsaindhavashuktAmlairayashcUrNaM sataNDulam ||280|| <br />
   −
tenAliptaM shiraH shuddhamasnigdhamuShitaM nishi |  
+
tenAliptaM shiraH shuddhamasnigdhamuShitaM nishi | <br />
tat prAtastriphalAdhautaM syAt kRuShNamRudumUrdhajam ||281||  
+
tat prAtastriphalAdhautaM syAt kRuShNamRudumUrdhajam ||281|| <br />
   −
ayashcUrNo~amlapiShTashca rAgaH satriphalo varaH |  
+
ayashcUrNo~amlapiShTashca rAgaH satriphalo varaH | <br />
   −
kuryAccheSheShu rogeShu kriyAM svAM svAccikitsitAt |  
+
kuryAccheSheShu rogeShu kriyAM svAM svAccikitsitAt | <br />
sheSheShvAdau ca nirdiShTA siddhau cAnyA pravakShyate ||282||  
+
sheSheShvAdau ca nirdiShTA siddhau cAnyA pravakShyate ||282|| <br />
   −
iti khAlityAdicikitsA |
+
iti khAlityAdicikitsA | <br />
 +
</div></div>
    
====== General treatment of alopecia and graying of hair ======
 
====== General treatment of alopecia and graying of hair ======
   −
In case of ''khalitya'' (alopecia), ''palitya'' (graying of the hair), ''vali'' (appearance of wrinkles over the face) and ''hari lomana'' (tawny hair), the patient should be managed after elimination/ detoxification therapies in the beginning and thereafter be given ''nasya'' (inhalation therapy) with medicated oil, and application of paste of drugs over the head and face. [262 1/2- 263½]
+
In case of ''khalitya'' (alopecia), ''palitya'' (graying of the hair), ''vali'' (appearance of wrinkles over the face) and ''hari lomana'' (tawny hair), the patient should be managed after elimination/ detoxification therapies in the beginning and thereafter be given [[nasya]] (inhalation therapy) with medicated oil, and application of paste of drugs over the head and face. [262 1/2- 263½]
 
#The following drugs and oils should be used to alleviate baldness and greying of hair: Drugs of ''vidarigandhadi'' group (''vidarigandha''—Pueraria tuberosa, ''shalaparni, prishnaparni, brihati'' – Solanum indicum, ''kantakari'' – Garcinia Morella and ''gokshura'' – Tribulus terrestris) or ''jeevaneeya'' group (vitalizer drugs) (''jeevaka'' – Malaxiz acuminata, ''rishabhaka'' – Manilkara hexandra, ''meda'' – Polygonatum cirrhifolium, ''maha-meda'' – Polygonatum verticillatum, ''kakoli'' – Fritillaria roylei, ''mudga'' – Green gram- ''parni'' and ''masha-parni'' – Teramnus labialis.) and Oil.
 
#The following drugs and oils should be used to alleviate baldness and greying of hair: Drugs of ''vidarigandhadi'' group (''vidarigandha''—Pueraria tuberosa, ''shalaparni, prishnaparni, brihati'' – Solanum indicum, ''kantakari'' – Garcinia Morella and ''gokshura'' – Tribulus terrestris) or ''jeevaneeya'' group (vitalizer drugs) (''jeevaka'' – Malaxiz acuminata, ''rishabhaka'' – Manilkara hexandra, ''meda'' – Polygonatum cirrhifolium, ''maha-meda'' – Polygonatum verticillatum, ''kakoli'' – Fritillaria roylei, ''mudga'' – Green gram- ''parni'' and ''masha-parni'' – Teramnus labialis.) and Oil.
 
##Medicated oil is prepared by cooking all above ingredients. Inhalation therapy with these medicated oils or with ''anu taila'' cures alopecia and graying of the hair. [263-264]
 
##Medicated oil is prepared by cooking all above ingredients. Inhalation therapy with these medicated oils or with ''anu taila'' cures alopecia and graying of the hair. [263-264]
Line 3,636: Line 4,228:     
===== Treatment of hoarseness of voice =====
 
===== Treatment of hoarseness of voice =====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
सर्पींष्युपरिभक्तानिस्वरभेदेऽनिलात्मके|  
+
सर्पींष्युपरिभक्तानिस्वरभेदेऽनिलात्मके| <br />
तैलैश्चतुष्प्रयोगैश्चबलारास्नामृताह्वयैः||२८३||  
+
तैलैश्चतुष्प्रयोगैश्चबलारास्नामृताह्वयैः||२८३|| <br />
   −
बर्हितित्तिरिदक्षाणांपञ्चमूलशृतान्रसान्|  
+
बर्हितित्तिरिदक्षाणांपञ्चमूलशृतान्रसान्| <br />
मायूरंक्षीरसर्पिर्वापिबेत्त्र्यूषणमेववा||२८४||  
+
मायूरंक्षीरसर्पिर्वापिबेत्त्र्यूषणमेववा||२८४|| <br />
   −
पैत्तिकेतुविरेकःस्यात्पयश्चमधुरैःशृतम्|  
+
पैत्तिकेतुविरेकःस्यात्पयश्चमधुरैःशृतम्| <br />
सर्पिर्गुडाघृतंतिक्तंजीवनीयंवृषस्यवा||२८५||  
+
सर्पिर्गुडाघृतंतिक्तंजीवनीयंवृषस्यवा||२८५|| <br />
   −
कफजेस्वरभेदेतुतीक्ष्णंमूर्धविरेचनम्|  
+
कफजेस्वरभेदेतुतीक्ष्णंमूर्धविरेचनम्| <br />
विरेकोवमनंधूमोयवान्नकटुसेवनम्||२८६||  
+
विरेकोवमनंधूमोयवान्नकटुसेवनम्||२८६|| <br />
   −
चव्यभार्ग्यभयाव्योषक्षारमाक्षिकचित्रकान्|  
+
चव्यभार्ग्यभयाव्योषक्षारमाक्षिकचित्रकान्| <br />
लिह्याद्वापिप्पलीपथ्येतीक्ष्णंमद्यंपिबेच्चसः||२८७||  
+
लिह्याद्वापिप्पलीपथ्येतीक्ष्णंमद्यंपिबेच्चसः||२८७|| <br />
   −
रक्तजेस्वरभेदेतुसघृताजाङ्गलारसाः|  
+
रक्तजेस्वरभेदेतुसघृताजाङ्गलारसाः| <br />
द्राक्षाविदारीक्षुरसाःसघृतक्षौद्रशर्कराः||२८८||  
+
द्राक्षाविदारीक्षुरसाःसघृतक्षौद्रशर्कराः||२८८|| <br />
   −
यच्चोक्तंक्षयकासघ्नंतच्चसर्वंचिकित्सितम्|  
+
यच्चोक्तंक्षयकासघ्नंतच्चसर्वंचिकित्सितम्| <br />
पित्तजस्वरभेदघ्नंसिरावेधश्चरक्तजे||२८९||  
+
पित्तजस्वरभेदघ्नंसिरावेधश्चरक्तजे||२८९|| <br />
   −
सन्निपातेहिताःसर्वाःक्रियानतुसिराव्यधः|  
+
सन्निपातेहिताःसर्वाःक्रियानतुसिराव्यधः| <br />
इत्युक्तंस्वरभेदस्यसमासेनचिकित्सितम्||२९०||  
+
इत्युक्तंस्वरभेदस्यसमासेनचिकित्सितम्||२९०|| <br />
   −
इतिस्वरभेदचिकित्सा|
+
इतिस्वरभेदचिकित्सा|<br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
sarpīṁṣyuparibhaktāni svarabhēdē'nilātmakē|  
+
sarpīṁṣyuparibhaktāni svarabhēdē'nilātmakē| <br />
tailaiścatuṣprayōgaiśca balārāsnāmr̥tāhvayaiḥ||283||  
+
tailaiścatuṣprayōgaiśca balārāsnāmr̥tāhvayaiḥ||283|| <br />
   −
barhitittiridakṣāṇāṁ pañcamūlaśr̥tān rasān|  
+
barhitittiridakṣāṇāṁ pañcamūlaśr̥tān rasān| <br />
māyūraṁ kṣīrasarpirvā pibēttryūṣaṇamēva vā||284||  
+
māyūraṁ kṣīrasarpirvā pibēttryūṣaṇamēva vā||284|| <br />
   −
paittikē tu virēkaḥ syāt payaśca madhuraiḥ śr̥tam|  
+
paittikē tu virēkaḥ syāt payaśca madhuraiḥ śr̥tam| <br />
sarpirguḍā ghr̥taṁ tiktaṁ jīvanīyaṁ vr̥ṣasya vā||285||  
+
sarpirguḍā ghr̥taṁ tiktaṁ jīvanīyaṁ vr̥ṣasya vā||285|| <br />
   −
kaphajē svarabhēdē tu tīkṣṇaṁ mūrdhavirēcanam|  
+
kaphajē svarabhēdē tu tīkṣṇaṁ mūrdhavirēcanam| <br />
virēkō vamanaṁ dhūmō yavānnakaṭusēvanam||286||  
+
virēkō vamanaṁ dhūmō yavānnakaṭusēvanam||286|| <br />
   −
cavyabhārgyabhayāvyōṣakṣāramākṣikacitrakān|  
+
cavyabhārgyabhayāvyōṣakṣāramākṣikacitrakān| <br />
lihyādvā pippalīpathyē tīkṣṇaṁ madyaṁ pibēcca saḥ||287||  
+
lihyādvā pippalīpathyē tīkṣṇaṁ madyaṁ pibēcca saḥ||287|| <br />
   −
raktajē svarabhēdē tu saghr̥tā [jāṅgalā rasāḥ|  
+
raktajē svarabhēdē tu saghr̥tā [jāṅgalā rasāḥ| <br />
drākṣāvidārīkṣurasāḥ saghr̥takṣaudraśarkarāḥ||288||  
+
drākṣāvidārīkṣurasāḥ saghr̥takṣaudraśarkarāḥ||288|| <br />
   −
yaccōktaṁ kṣayakāsaghnaṁ tacca sarvaṁ cikitsitam|  
+
yaccōktaṁ kṣayakāsaghnaṁ tacca sarvaṁ cikitsitam| <br />
pittajasvarabhēdaghnaṁ sirāvēdhaśca raktajē||289||  
+
pittajasvarabhēdaghnaṁ sirāvēdhaśca raktajē||289|| <br />
   −
sannipātē hitāḥ sarvāḥ kriyā na tu sirāvyadhaḥ|  
+
sannipātē hitāḥ sarvāḥ kriyā na tu sirāvyadhaḥ| <br />
ityuktaṁ svarabhēdasya samāsēna cikitsitam||290||  
+
ityuktaṁ svarabhēdasya samāsēna cikitsitam||290|| <br />
iti svarabhēdacikitsā|  
+
iti svarabhēdacikitsā| <br />
   −
sarpIMShyuparibhaktAni svarabhede~anilAtmake |  
+
sarpIMShyuparibhaktAni svarabhede~anilAtmake | <br />
tailaishcatuShprayogaishca balArAsnAmRutAhvayaiH ||283||  
+
tailaishcatuShprayogaishca balArAsnAmRutAhvayaiH ||283|| <br />
   −
barhitittiridakShANAM pa~jcamUlashRutAn rasAn |  
+
barhitittiridakShANAM pa~jcamUlashRutAn rasAn | <br />
mAyUraM kShIrasarpirvA pibettryUShaNameva vA ||284||  
+
mAyUraM kShIrasarpirvA pibettryUShaNameva vA ||284|| <br />
   −
paittike tu virekaH syAt payashca madhuraiH shRutam |  
+
paittike tu virekaH syAt payashca madhuraiH shRutam | <br />
sarpirguDA ghRutaM tiktaM jIvanIyaM vRuShasya vA ||285||  
+
sarpirguDA ghRutaM tiktaM jIvanIyaM vRuShasya vA ||285|| <br />
   −
kaphaje svarabhede tu tIkShNaM mUrdhavirecanam |  
+
kaphaje svarabhede tu tIkShNaM mUrdhavirecanam |<br />
vireko vamanaM dhUmo yavAnnakaTusevanam ||286||  
+
vireko vamanaM dhUmo yavAnnakaTusevanam ||286|| <br />
   −
cavyabhArgyabhayAvyoShakShAramAkShikacitrakAn |  
+
cavyabhArgyabhayAvyoShakShAramAkShikacitrakAn | <br />
lihyAdvA pippalIpathye tIkShNaM madyaM pibecca saH ||287||  
+
lihyAdvA pippalIpathye tIkShNaM madyaM pibecca saH ||287|| <br />
   −
raktaje svarabhede tu saghRutA jA~ggalA rasAH |  
+
raktaje svarabhede tu saghRutA jA~ggalA rasAH | <br />
drAkShAvidArIkShurasAH saghRutakShaudrasharkarAH ||288||  
+
drAkShAvidArIkShurasAH saghRutakShaudrasharkarAH ||288|| <br />
   −
yaccoktaM kShayakAsaghnaM tacca sarvaM cikitsitam |  
+
yaccoktaM kShayakAsaghnaM tacca sarvaM cikitsitam | <br />
pittajasvarabhedaghnaM sirAvedhashca raktaje ||289||  
+
pittajasvarabhedaghnaM sirAvedhashca raktaje ||289|| <br />
   −
sannipAte hitAH sarvAH kriyA na tu sirAvyadhaH |  
+
sannipAte hitAH sarvAH kriyA na tu sirAvyadhaH | <br />
ityuktaM svarabhedasya samAsena cikitsitam ||290||  
+
ityuktaM svarabhedasya samAsena cikitsitam ||290|| <br />
   −
iti svarabhedacikitsA |
+
iti svarabhedacikitsA |<br />
 +
</div></div>
   −
====== Treatment of ''vatika svarabheda'' ======
+
====== Treatment of ''vataja svarabheda'' ======
In ''vatika svarabheda'' (hoarseness of voice) medicated ghee is given after the intake of food. Medicated oil prepared by cooking with ''bala'' – country mallow root – Sida cordifolia, etc), ''rasna'' (Vanda roxburghi / Pluchea lanceolata) etc), and ''guduchi'' – Tinospora cordifolia etc., is administered in four ways viz, ''pana'' or drinking, ''abhyanga'' – massage, gargle and ''basti'' – enema.Meat soup of peacock, partridge and chicken prepared by cooking with ''panchamula'' (''Bilva''- Aegle marmelos, ''syonaka'' – Orchis mascula, ''gambhari'' – Gmelina arborea, ''patala'' – Ficus microcarpa and ''ganikarika'' or medicated milk and medicated ghee prepared by boiling with the meat of peacock or ''tryushana'' (''shunthi'' – ginger, ''pippali'' – long pepper fruit and ''maricha'' – black pepper) are beneficial in this condition. [283- 284]
+
In ''vataja svarabheda'' (hoarseness of voice) medicated ghee is given after the intake of food. Medicated oil prepared by cooking with ''bala'' – country mallow root – Sida cordifolia, etc), ''rasna'' (Vanda roxburghi / Pluchea lanceolata) etc), and ''guduchi'' – Tinospora cordifolia etc., is administered in four ways viz, ''pana'' or drinking, ''abhyanga'' – massage, gargle and ''basti'' – enema.Meat soup of peacock, partridge and chicken prepared by cooking with ''panchamula'' (''Bilva''- Aegle marmelos, ''syonaka'' – Orchis mascula, ''gambhari'' – Gmelina arborea, ''patala'' – Ficus microcarpa and ''ganikarika'' or medicated milk and medicated ghee prepared by boiling with the meat of peacock or ''tryushana'' (''shunthi'' – ginger, ''pippali'' – long pepper fruit and ''maricha'' – black pepper) are beneficial in this condition. [283- 284]
   −
====== Treatment of ''paittika svarabheda'' ======
+
====== Treatment of ''pittaja svarabheda'' ======
For ''paittika'' type of ''svarabheda'' (hoarseness of voice), purgation therapy is useful. In addition, following recipes are useful in this condition:
+
For ''pittaja'' type of ''svarabheda'' (hoarseness of voice), purgation therapy is useful. In addition, following recipes are useful in this condition:
 
#Milk boiled with drugs having sweet taste  
 
#Milk boiled with drugs having sweet taste  
 
#''Sarpirguda''  
 
#''Sarpirguda''  
Line 3,739: Line 4,334:  
====== Treatment of ''sannipatika svarabheda'' ======
 
====== Treatment of ''sannipatika svarabheda'' ======
   −
''Svarabheda'' (hoarseness of voice) caused by ''sannipata'' (simultaneous vitiation of all the three ''dosha'') is treated with all the therapeutic measures prescribed above for the ''vatika, paittika'' and ''kaphaja,'' except vensection therapy (''siravyadha''). Thus, in brief, the treatment of ''svarabheda'' is described.
+
''Svarabheda'' (hoarseness of voice) caused by ''sannipata'' (simultaneous vitiation of all the three ''dosha'') is treated with all the therapeutic measures prescribed above for the ''vatika, paittika'' and [[kapha]]ja, except vensection therapy (''siravyadha''). Thus, in brief, the treatment of ''svarabheda'' is described.
    
This ends the description of the treatment of ''svarabheda'' (hoarseness of voice). [290]
 
This ends the description of the treatment of ''svarabheda'' (hoarseness of voice). [290]
    
==== Summary ====
 
==== Summary ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
भवन्तिचात्र-  
 
भवन्तिचात्र-  
   −
वातपित्तकफानॄणांबस्तिहृन्मूर्धसंश्रयाः|  
+
वातपित्तकफानॄणांबस्तिहृन्मूर्धसंश्रयाः| <br />
तस्मात्तत्स्थानसामीप्याद्धर्तव्यावमनादिभिः||२९१||  
+
तस्मात्तत्स्थानसामीप्याद्धर्तव्यावमनादिभिः||२९१|| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
bhavanti cātra-  
 
bhavanti cātra-  
   −
vātapittakaphā nr̥̄ṇāṁ bastihr̥nmūrdhasaṁśrayāḥ|  
+
vātapittakaphā nr̥̄ṇāṁ bastihr̥nmūrdhasaṁśrayāḥ| <br />
tasmāttatsthānasāmīpyāddhartavyā vamanādibhiḥ||291||  
+
tasmāttatsthānasāmīpyāddhartavyā vamanādibhiḥ||291|| <br />
    
bhavanticAtra-  
 
bhavanticAtra-  
   −
vAtapittakaphA nRUNAM bastihRunmUrdhasaMshrayAH |  
+
vAtapittakaphA nRUNAM bastihRunmUrdhasaMshrayAH | <br />
tasmAttatsthAnasAmIpyAddhartavyA vamanAdibhiH ||291||
+
tasmAttatsthAnasAmIpyAddhartavyA vamanAdibhiH ||291||<br />
 +
</div></div>
   −
To sum up, in human beings, ''vata, pitta'' and ''kapha'' are located in the ''basti'' (region of the urinary bladder, i.e pelvic region), heart (cardiac region) and ''murdha'' (head) respectively therefore, the morbid matter located in these places is eliminated from the nearby region appropriately by emetic therapy etc. [291]
+
To sum up, in human beings, [[vata]], [[pitta]] and [[kapha]] are located in the ''basti'' (region of the urinary bladder, i.e pelvic region), heart (cardiac region) and ''murdha'' (head) respectively therefore, the morbid matter located in these places is eliminated from the nearby region appropriately by emetic therapy etc. [291]
    
==== Microcosm and macrocosm ====
 
==== Microcosm and macrocosm ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
अध्यात्मलोकोवाताद्यैर्लोकोवातरवीन्दुभिः|  
+
अध्यात्मलोकोवाताद्यैर्लोकोवातरवीन्दुभिः| <br />
पीड्यतेधार्यतेचैवविकृताविकृतैस्तथा||२९२||  
+
पीड्यतेधार्यतेचैवविकृताविकृतैस्तथा||२९२|| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
adhyātmalōkō vātādyairlōkō vātaravīndubhiḥ|  
+
adhyātmalōkō vātādyairlōkō vātaravīndubhiḥ| <br />
pīḍyatē dhāryatē caiva vikr̥tāvikr̥taistathā||292||  
+
pīḍyatē dhāryatē caiva vikr̥tāvikr̥taistathā||292|| <br />
   −
adhyAtmalokovAtAdyairlokovAtaravIndubhiH |  
+
adhyAtmalokovAtAdyairlokovAtaravIndubhiH | <br />
pIDyate dhAryate caiva vikRutAvikRutaistathA ||292||
+
pIDyate dhAryate caiva vikRutAvikRutaistathA ||292||<br />
 +
</div></div>
   −
As the ''loka'' (macrocosm) is afflicted or maintained respectively by the morbidity and normal state of the wind, sun and moon, so also the ''adhyatma-loka'' (sentient world or microcosm) is either afflicted or maintained respectively by the morbidity and normal state of ''vayu, pitta'' and ''kapha''. [292]
+
As the ''loka'' (macrocosm) is afflicted or maintained respectively by the morbidity and normal state of the wind, sun and moon, so also the ''adhyatma-loka'' (sentient world or microcosm) is either afflicted or maintained respectively by the morbidity and normal state of [[vayu]], [[pitta]] and [[kapha]]. [292]
    
==== Harmony among the dosha ====
 
==== Harmony among the dosha ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
   −
विरुद्धैरपिनत्वेतेगुणैर्घ्नन्तिपरस्परम्|  
+
विरुद्धैरपिनत्वेतेगुणैर्घ्नन्तिपरस्परम्| <br />
दोषाःसहजसात्म्यत्वाद्विषंघोरमहीनिव||२९३||
+
दोषाःसहजसात्म्यत्वाद्विषंघोरमहीनिव||२९३||<br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
   −
viruddhairapi na tvētē guṇairghnanti parasparam|  
+
viruddhairapi na tvētē guṇairghnanti parasparam| <br />
dōṣāḥ sahajasātmyatvādviṣaṁ ghōramahīniva||293||  
+
dōṣāḥ sahajasātmyatvādviṣaṁ ghōramahīniva||293|| <br />
   −
viruddhairapi na tvete guNairghnanti parasparam |  
+
viruddhairapi na tvete guNairghnanti parasparam | <br />
doShAH sahajasAtmyatvAdviShaM ghoramahIniva ||293||
+
doShAH sahajasAtmyatvAdviShaM ghoramahIniva ||293||<br />
 +
</div></div>
   −
The ''dosha'' viz, ''vayu, pitta'' and ''kapha'' never destroy each other inspite of having contradictory properties, they coexist in a harmonious state. This happens because of their ''sahaja- satmya'' (natural wholesome disposition of coexistence), as even fatal poison does not effect snakes [293].
+
The [[dosha]] viz, [[vayu]], [[pitta]] and [[kapha]] never destroy each other inspite of having contradictory properties, they coexist in a harmonious state. This happens because of their ''sahaja- satmya'' (natural wholesome disposition of coexistence), as even fatal poison does not effect snakes [293].
    
==== In Conclusion ====
 
==== In Conclusion ====
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
तत्रश्लोकः-  
 
तत्रश्लोकः-  
   −
त्रिमर्मजानांरोगाणांनिदानाकृतिभेषजम्|  
+
त्रिमर्मजानांरोगाणांनिदानाकृतिभेषजम्| <br />
विस्तरेणपृथग्दिष्टंत्रिमर्मीयेचिकित्सिते||२९४||
+
विस्तरेणपृथग्दिष्टंत्रिमर्मीयेचिकित्सिते||२९४|| <br />
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
tatra ślōkaḥ-  
 
tatra ślōkaḥ-  
   −
trimarmajānāṁ rōgāṇāṁ nidānākr̥tibhēṣajam|  
+
trimarmajānāṁ rōgāṇāṁ nidānākr̥tibhēṣajam|<br />
vistarēṇa pr̥thagdiṣṭaṁ trimarmīyē cikitsitē||294||  
+
vistarēṇa pr̥thagdiṣṭaṁ trimarmīyē cikitsitē||294|| <br />
    
tatrashlokaH-  
 
tatrashlokaH-  
   −
trimarmajAnAM rogANAM nidAnAkRutibheShajam |  
+
trimarmajAnAM rogANAM nidAnAkRutibheShajam | <br />
vistareNa pRuthagdiShTaM trimarmIye cikitsite ||294||
+
vistareNa pRuthagdiShTaM trimarmIye cikitsite ||294||<br />
 +
</div></div>
    
In this chapter on “the Treatment of diseases of the Three Vital Organs”, the etiology, signs and symptoms, and treatment of the individual diseases afflicting the three vital organs of the body are described in detail.[294]
 
In this chapter on “the Treatment of diseases of the Three Vital Organs”, the etiology, signs and symptoms, and treatment of the individual diseases afflicting the three vital organs of the body are described in detail.[294]
 +
<div class="mw-collapsible mw-collapsed">
    
इत्यग्निवेशकृतेतन्त्रेचरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्तेदृढबलसम्पूरितेचिकित्सास्थानेत्रिमर्मीयचिकित्सितंनामषड्विंशोऽध्यायः||२६||
 
इत्यग्निवेशकृतेतन्त्रेचरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्तेदृढबलसम्पूरितेचिकित्सास्थानेत्रिमर्मीयचिकित्सितंनामषड्विंशोऽध्यायः||२६||
 +
<div class="mw-collapsible-content">
    
ityagnivēśakr̥tē tantrē carakapratisaṁskr̥tē'prāptē dr̥ḍhabalasampūritē cikitsāsthānē trimarmīyacikitsitaṁnāma ṣaḍviṁśō'dhyāyaḥ||26||  
 
ityagnivēśakr̥tē tantrē carakapratisaṁskr̥tē'prāptē dr̥ḍhabalasampūritē cikitsāsthānē trimarmīyacikitsitaṁnāma ṣaḍviṁśō'dhyāyaḥ||26||  
    
ityagniveshakRute tantre carakapratisaMskRute~aprApte dRuDhabalasampUrite cikitsAsthAne trimarmIyacikitsitaM nAma ShaDviMsho~adhyAyaH ||26||
 
ityagniveshakRute tantre carakapratisaMskRute~aprApte dRuDhabalasampUrite cikitsAsthAne trimarmIyacikitsitaM nAma ShaDviMsho~adhyAyaH ||26||
 +
</div></div>
   −
Thus, ends the 26th chapter of [[Chikitsa Sthana]] dealing with the treatment of diseases of the three vital organs in Agnivesha’s work as redacted by Charaka, and supplemented by Dridhabala.
+
Thus, ends the 26th chapter of [[Chikitsa Sthana]] dealing with the treatment of diseases of the three vital organs in Agnivesha’s work as redacted by Charak, and supplemented by Dridhabala.
   −
=== ''Tattva Vimarsha'' ===  
+
== Tattva Vimarsha (Fundamental Principles) ==  
    
*There are one hundred and seven vital points called ''marma'' in the body which are junctures of body components and ''prana'' (life force) resides in them. Among the ten ''pranayatana'', three ''marma'' i.e., ''shira, hridaya'' and ''basti'' are important.  
 
*There are one hundred and seven vital points called ''marma'' in the body which are junctures of body components and ''prana'' (life force) resides in them. Among the ten ''pranayatana'', three ''marma'' i.e., ''shira, hridaya'' and ''basti'' are important.  
 
*If ''dosha'' affect these three ''marma'', they will have impact on the ''prana''. Hence their protection is crucial for preservation of health and management of disorders.  
 
*If ''dosha'' affect these three ''marma'', they will have impact on the ''prana''. Hence their protection is crucial for preservation of health and management of disorders.  
*''Udavarta'' means abnormal upward frequent movement of ''vata dosha''. Commonly this condition is caused by suppression of natural urges and ''vata'' aggravating factors. ''Udavarta'' hampers digestion and metabolism at micro channels. This leads to accumulation of the toxic elements to cause various diseases.
+
*''Udavarta'' means abnormal upward frequent movement of [[vata]] [[dosha]]. Commonly this condition is caused by suppression of natural urges and [[vata]] aggravating factors. ''Udavarta'' hampers digestion and metabolism at micro channels. This leads to accumulation of the toxic elements to cause various diseases.
*''Vata dosha'' can be aggravated due to its own causes or due to obstruction by other two vitiated ''dosha''.  
+
*[[Vata]] [[dosha]] can be aggravated due to its own causes or due to obstruction by other two vitiated [[dosha]].  
*In ''udavarta'', the pathogenesis takes place at ''pakvashaya'' (colon) and ''apana vata'' is aggravated to turn into opposite movements. The ''apana'' can cause various disorders after affecting the sites.  
+
*In ''udavarta'', the pathogenesis takes place at ''pakvashaya'' (colon) and apana [[vata]] is aggravated to turn into opposite movements. The ''apana'' can cause various disorders after affecting the sites.  
*''Anulomana'' (treatment leading to normal movement of ''vata'') is the principle of treatment in ''udavarta''. This includes therapies for pacification of ''vata'' and removing obstruction in its movement.   
+
*''Anulomana'' (treatment leading to normal movement of [[vata]]) is the principle of treatment in ''udavarta''. This includes therapies for pacification of [[vata]] and removing obstruction in its movement.   
*In ''vata'' predominance, the enema added with sour, salty and oily medicines is administered. In ''pitta'' predominance, the enema added with milk is administered. In ''kapha'' predominance, the enema added with urine (cow’s urine) is administered.
+
*In [[vata]] predominance, the enema added with sour, salty and oily medicines is administered. In [[pitta]] predominance, the enema added with milk is administered. In [[kapha]] predominance, the enema added with urine (cow’s urine) is administered.
*The management of ''udavarta'' depends upon condition of ''dosha'' vitiation and its clinical presentation in patient. Excess unctuousness is treated with dryness and vice versa.  
+
*The management of ''udavarta'' depends upon condition of [[dosha]] vitiation and its clinical presentation in patient. Excess unctuousness is treated with dryness and vice versa.  
*Emesis therapy, ''langhana'' (fasting therapy) and ''pachana'' (carminatives) are advised in ''sama dosha'' located in upper part of abdomen.  
+
*Emesis therapy, [[langhana]] (fasting therapy) and [[pachana]] (carminatives) are advised in same [[dosha]] located in upper part of abdomen.  
*Castor oil is an excellent remedy for obstruction caused by excess fat, ''kapha, pitta'' and ''rakta''.  
+
*Castor oil is an excellent remedy for obstruction caused by excess fat, [[kapha]], [[pitta]] and [[rakta]].  
*Diet and lifestyle factors along with vitiation of ''annavaha srotasa'' (gastrointestinal tract) are important causative factors for vitiation of ''dosha'' in urinary system disorders. This is caused when the vitiated ''dosha'' located in urinary bladder, kidney and urinary system.
+
*Diet and lifestyle factors along with vitiation of ''annavaha srotasa'' (gastrointestinal tract) are important causative factors for vitiation of [[dosha]] in urinary system disorders. This is caused when the vitiated [[dosha]] located in urinary bladder, kidney and urinary system.
*When the aggravated ''vata'' dries up semen and urine along with ''pitta'' and ''kapha'' which is located in urinary bladder the calculus is formed. The clinical presentation and composition of ''ashmari'' (calculus) depends upon vitiation of ''dosha''.  
+
*When the aggravated [[vata]] dries up semen and urine along with [[pitta]] and [[kapha]] which is located in urinary bladder the calculus is formed. The clinical presentation and composition of ''ashmari'' (calculus) depends upon vitiation of [[dosha]].  
*The treatment of ''ashmari'' includes massage, unctuous and non-unctuous medicated enema, unctuous poultice, ''uttara basti'' (urethral douche) and ''sekam'' (affusion) as well as the diet of soup prepared with ''dosha'' alleviating drugs. The main ''dosha'' shall be treated first.  
+
*The treatment of ''ashmari'' includes massage, unctuous and non-unctuous medicated enema, unctuous poultice, ''uttara basti'' (urethral douche) and ''sekam'' (affusion) as well as the diet of soup prepared with [[dosha]] alleviating drugs. The main [[dosha]] shall be treated first.  
 
*''Tikshna''(sharply acting) and ''anulomana''(facilitating movement) medicines along with specific procedures like riding fast moving vehicle are administered for breaking, moving and flushing out of calculus.
 
*''Tikshna''(sharply acting) and ''anulomana''(facilitating movement) medicines along with specific procedures like riding fast moving vehicle are administered for breaking, moving and flushing out of calculus.
*Diet, lifestyle and psychological factors are responsible for causing heart diseases. The clinical presentation is based upon vitiation of ''dosha'' and accordingly treatment is planned. ''Langhana, pachana'' and purification are principles of treatment.  
+
*Diet, lifestyle and psychological factors are responsible for causing heart diseases. The clinical presentation is based upon vitiation of [[dosha]] and accordingly treatment is planned. [[Langhana]], [[pachana]] and purification are principles of treatment.  
*In addition to the dietary and lifestyle causes, environmental factors like change in weather conditions, temperature are responsible for ''pratishyaya'' (rhinitis). ''Kapha/vata dosha'' with ''rasa'' and ''rakta dushya'' are vitiating factors in its pathogenesis.   
+
*In addition to the dietary and lifestyle causes, environmental factors like change in weather conditions, temperature are responsible for ''pratishyaya'' (rhinitis). [[Kapha]]/[[vata]] [[dosha]] with [[rasa]] and ''rakta dushya'' are vitiating factors in its pathogenesis.   
*In diseases of head, eyes, nose, oral cavity and ears, the treatment of local ''dosha'' as well as vitiated ''dosha'' is important. Local treatment with generalized treatment is advised.  
+
*In diseases of head, eyes, nose, oral cavity and ears, the treatment of local [[dosha]] as well as vitiated [[dosha]] is important. Local treatment with generalized treatment is advised.  
*The route of administration of drug is the nearest route to site of vitiation of ''dosha''.
+
*The route of administration of drug is the nearest route to site of vitiation of [[dosha]].
 
*Treatment of ''arochaka'' (anorexia) due to psychological factors includes counseling therapy and ''harshana'' (happiness) therapy.  
 
*Treatment of ''arochaka'' (anorexia) due to psychological factors includes counseling therapy and ''harshana'' (happiness) therapy.  
*In human beings, ''vata, pitta'' and ''kapha'' are located in the ''basti'' (region of the urinary bladder, i.e pelvic region), heart (cardiac region) and ''murdha'' (head) respectively. The treatment of ''dosha'' located in these places is administered from the nearby region appropriately by medicated enema, purgation and emetic therapy respectively.   
+
*In human beings, [[vata]], [[pitta]] and [[kapha]] are located in the ''basti'' (region of the urinary bladder, i.e pelvic region), heart (cardiac region) and ''murdha'' (head) respectively. The treatment of [[dosha]] located in these places is administered from the nearby region appropriately by medicated enema, purgation and emetic therapy respectively.   
*As the ''loka'' (macrocosm) is afflicted or maintained respectively by the morbidity and normal state of the wind, sun and moon, so also the ''adhyatma loka'' (sentient world or microcosm) is either afflicted or maintained respectively by the morbidity and normal state of ''vayu, pitta'' and ''kapha''.
+
*As the ''loka'' (macrocosm) is afflicted or maintained respectively by the morbidity and normal state of the wind, sun and moon, so also the ''adhyatma loka'' (sentient world or microcosm) is either afflicted or maintained respectively by the morbidity and normal state of [[vayu]], [[pitta]] and [[kapha]].
*The dosha viz. ''vayu, pitta'' and ''kapha'' never destroy each other in spite of having contradictory properties, they coexist in a harmonious state. This happens because of their ''sahaja satmya'' (natural wholesome disposition of coexistence).
+
*The dosha viz. [[vayu]], [[pitta]] and [[kapha]] never destroy each other in spite of having contradictory properties, they coexist in a harmonious state. This happens because of their ''sahaja satmya'' (natural wholesome disposition of coexistence).
   −
=== ''Vidhi Vimarsha'' ===  
+
== Vidhi Vimarsha (Applied Inferences ) ==  
    
==== Understanding concept of ''udavarta'' ====
 
==== Understanding concept of ''udavarta'' ====
Line 3,944: Line 4,554:  
| Lukewarm water/milk/soup
 
| Lukewarm water/milk/soup
 
|-
 
|-
| rowspan="3"|''Anumolana''
+
| rowspan="3"|''Anulomana''
 
| ''Gomutra haritaki''
 
| ''Gomutra haritaki''
 
| 500-1500 mg
 
| 500-1500 mg
Line 3,985: Line 4,595:  
==== Researches done on [[Trimarmiya Chikitsa]] ====  
 
==== Researches done on [[Trimarmiya Chikitsa]] ====  
 
#Mohanlal P.K. (1976): A study on Tri-marma W.S.R. to Hridaya, , Trivandrum
 
#Mohanlal P.K. (1976): A study on Tri-marma W.S.R. to Hridaya, , Trivandrum
#Thakare S.S. (1992): Charakokta Trimarmo mein Basti marma ka rachanatmaka Visihesh Adhayana. , Nagpur
+
#Thakare S.S. (1992): Charakokta Trimarmo mein Basti marma ka rachanatmaka Vishesh Adhyayana , Nagpur
#Waghmare S.S. (2003): Charaka samhita varnita trimarmi paiki Hridaya Marma cha itar samhitatil sthana va tya babat vivechanatkaka rugna adhyanana, R K T. Ayurveda Maha-vidhyalaya, Akola
+
#Waghmare S.S. (2003): Charak samhita varnita trimarmi paiki Hridaya Marma cha itar samhitatil sthana va tya babat vivechanatkaka rugna adhyanana, R K T. [[Ayurveda]] Mahavidyalaya, Akola
 
#Chirag Goradiya, (2006): An applied aspect of Trimarmiya Adhyaya (Charak Chikitsa 26 and Siddhi 9) wsr to Mutraukasada, Jamnagar.   
 
#Chirag Goradiya, (2006): An applied aspect of Trimarmiya Adhyaya (Charak Chikitsa 26 and Siddhi 9) wsr to Mutraukasada, Jamnagar.   
   Line 4,236: Line 4,846:  
#Dr. D. K. Udaya (1989): “Effect of Veeratarvaadi Compound in Mootraashmari w.s.r. to its Etiopathogenesis”.  
 
#Dr. D. K. Udaya (1989): “Effect of Veeratarvaadi Compound in Mootraashmari w.s.r. to its Etiopathogenesis”.  
 
#Dr. Mehta J. J. (1990): “Role of indigenous drug compound in the management of Moot-raashmari”.  
 
#Dr. Mehta J. J. (1990): “Role of indigenous drug compound in the management of Moot-raashmari”.  
#Dr. C. M. Vaghani (1993): “Structures and Functions of Urinary System w.s.r. to Moot-ravaha Srotodushti & its Principle of Management by  Aayurvedic Indigenous Com-pound i.e. Ashmarihara Kwaatha”.  
+
#Dr. C. M. Vaghani (1993): “Structures and Functions of Urinary System w.s.r. to Moot-ravaha Srotodushti & its Principle of Management by  Ayurvedic Indigenous Compound i.e. Ashmarihara Kwaatha”.  
 
#Dr. Ramesh Chand (1994): “Role of Indigenous Compound in Mootraashmari”. I.P.G.T. & R.A., Jamnagar
 
#Dr. Ramesh Chand (1994): “Role of Indigenous Compound in Mootraashmari”. I.P.G.T. & R.A., Jamnagar
 
#Dr. Vankata Ramaiah (1994): “Role of Shunthyaadi Kwaatha in the Management of Mootraashmari”.
 
#Dr. Vankata Ramaiah (1994): “Role of Shunthyaadi Kwaatha in the Management of Mootraashmari”.
 
#Dr. Deepak Kulsreshtha (1996): “Role of Punarnavaadi Compound in the Management of Mootraashmari”.
 
#Dr. Deepak Kulsreshtha (1996): “Role of Punarnavaadi Compound in the Management of Mootraashmari”.
 
#Dr. Dhiraj V. Malaviya (1997): “Role of Badaraashma Pishti in the Management of Mootraashmari”.
 
#Dr. Dhiraj V. Malaviya (1997): “Role of Badaraashma Pishti in the Management of Mootraashmari”.
#Dr. Sharma Anil Kumar (2001): “Role of Imaging Techniques in the Diagnosis of Moot-raashmari (Urolithiasis) and Shikhaadi Compound in its Management”.
+
#Dr. Sharma Anil Kumar (2001): “Role of Imaging Techniques in the Diagnosis of Mootraashmari (Urolithiasis) and Shikhaadi Compound in its Management”.
 
#Dr. Shailesh Chovatiya (2004): “Role of Naagaraadi Kashaaya in the Management of Mootraashmari (urolithiasis)”.
 
#Dr. Shailesh Chovatiya (2004): “Role of Naagaraadi Kashaaya in the Management of Mootraashmari (urolithiasis)”.
 
#Dr. Mukesh Kumar Meena (2006): “Experimental and Clinical Evaluation on Nephro-protective and Lithotripsic Activity of Naagaraadi Kashaaya”.  
 
#Dr. Mukesh Kumar Meena (2006): “Experimental and Clinical Evaluation on Nephro-protective and Lithotripsic Activity of Naagaraadi Kashaaya”.  
 
#Dr. Asim Mandal (2007): “A Comparative Study on Vrikka Samrakshanaatmaka and Ashmarighna Effect of Tilaadi Kshaara and Varunaadi Ghrita (Nephroprotective and Lithotripsic effect)”.
 
#Dr. Asim Mandal (2007): “A Comparative Study on Vrikka Samrakshanaatmaka and Ashmarighna Effect of Tilaadi Kshaara and Varunaadi Ghrita (Nephroprotective and Lithotripsic effect)”.
#Dr. S. K. Gupta (2012): “A clinical & Experimental study of Ashmari and its Manage-ment with Paashaanabhedaadi Ghrita w.s.r. to Urolithiasis”.
+
#Dr. S. K. Gupta (2012): “A clinical & Experimental study of Ashmari and its Management with Paashaanabhedaadi Ghrita w.s.r. to Urolithiasis”.
#Dr.Sheetal Kumar Solanki (2013):  A comparative clinical evaluation of Ashmarihara Kwaatha & Palaasha Kshaara in the management of Mootraashmari  
+
#Dr.Sheetal Kumar Solanki (2013):  A comparative clinical evaluation of Ashmarihara Kwaatha & Palaasha Kshaara in the management of Mootraashmari
 +
 
 
===== B. H. U., Varanasi =====
 
===== B. H. U., Varanasi =====
 
#Gupta S. K. (1995): “Effect of Paashaanabheda (Saxifraga ligulata) in the Management of Ashmari Roga- A Clinical and Experimental Study”.
 
#Gupta S. K. (1995): “Effect of Paashaanabheda (Saxifraga ligulata) in the Management of Ashmari Roga- A Clinical and Experimental Study”.
Line 4,254: Line 4,865:  
#Chaudhari R. C. (1997): “Mootraashmari Par Aayurvedeeya Aushadhiyon Kaa Prab-haavaatmaka Adhyayana”.
 
#Chaudhari R. C. (1997): “Mootraashmari Par Aayurvedeeya Aushadhiyon Kaa Prab-haavaatmaka Adhyayana”.
 
===== Puri =====
 
===== Puri =====
#Sunita Mahapatra (2003): “Management of Mootraashmari (Urinary Calculus) with In-digenous Drugs”.  
+
#Sunita Mahapatra (2003): “Management of Mootraashmari (Urinary Calculus) with Indigenous Drugs”.
    
==== Causes, prevalence, clinical features and management of diseases of heart ====
 
==== Causes, prevalence, clinical features and management of diseases of heart ====
Line 4,313: Line 4,924:  
====== Preventive aspect ======
 
====== Preventive aspect ======
   −
Prevention of cardiac diseases can be done by following dietary regulations, lifestyle modifications, [[Panchakarma]] (body purification therapies), psychotherapies as per ''dosha'' dominance in ''prakriti''.  
+
Prevention of cardiac diseases can be done by following dietary regulations, lifestyle modifications, [[Panchakarma]] (body purification therapies), psychotherapies as per [[dosha]] dominance in [[prakriti]].  
   −
The management emphasizes upon prevention of any obstruction to flow of ''vata dosha''. Facilitating the movement of ''vata'' in its proper direction is the key factor in management of heart diseases. The flow of ''vata'' with respect to cardiac functions is observed in respiration, digestive processes, nervous conduction, and blood circulation. If there is any obstruction in any of these functions, then cardiac function is affected. Hence the preventive and curative aspect focuses on proper unobstructed functioning of ''vata'' in body.  
+
The management emphasizes upon prevention of any obstruction to flow of [[vata dosha]]. Facilitating the movement of [[vata]] in its proper direction is the key factor in management of heart diseases. The flow of [[vata]] with respect to cardiac functions is observed in respiration, digestive processes, nervous conduction, and blood circulation. If there is any obstruction in any of these functions, then cardiac function is affected. Hence the preventive and curative aspect focuses on proper unobstructed functioning of [[vata]] in body.  
    
====== Management of disease ======
 
====== Management of disease ======
    
'''Disease specific therapies:'''  
 
'''Disease specific therapies:'''  
#Pacification of ''dosha''
+
#Pacification of [[dosha]]
#''Snehana''
+
#[[Snehana]]
#''Swedana''
+
#[[Swedana]]
    
'''Important medicines:'''  
 
'''Important medicines:'''  
Line 4,338: Line 4,949:  
| scope="col"| ''Anupana''
 
| scope="col"| ''Anupana''
 
|-
 
|-
| rowspan="4"|''Vata'' dominant
+
| rowspan="4"|[[Vata]] dominant
 
| ''Mriga shringa''
 
| ''Mriga shringa''
 
| 125-250 mg
 
| 125-250 mg
Line 4,359: Line 4,970:  
| Water
 
| Water
 
|-
 
|-
| ''Kaphanubandha''
+
| [[Kapha]]nubandha
 
| ''Karaskara kalpa''
 
| ''Karaskara kalpa''
 
| 250-500 mg
 
| 250-500 mg
Line 4,365: Line 4,976:  
| Medicated milk processed with ''Arjuna''
 
| Medicated milk processed with ''Arjuna''
 
|-
 
|-
| rowspan="2"|''Pitta'' dominant
+
| rowspan="2"|[[Pitta]] dominant
 
| ''Makshika'' mixture
 
| ''Makshika'' mixture
 
| 500-1000 mg
 
| 500-1000 mg
Line 4,376: Line 4,987:  
| ''Amalakavaleha''
 
| ''Amalakavaleha''
 
|-
 
|-
| rowspan="4"|''Kapha'' dominant
+
| rowspan="4"|[[Kapha]] dominant
|  
+
| ''Shringyadi kwatha''
 +
| 25-50 ml
 +
| Between meals
 +
| ''-''
 +
|-
 +
| ''Kumari asava mishrana''
 +
| 20-30 ml
 +
| Between meals
 +
| Water
 +
|-
 +
| ''Shwasa kuthara mishrana''
 +
| 125-250 mg
 +
| Between meals
 +
| Honey
 +
|-
 +
| ''Hemagrabha mishrana''
 +
| 60-120 mg
 +
| Between meals
 +
| Honey
 
|}
 
|}
   −
'''External applications:'''
+
'''[[Panchakarma]] therapy:'''
#''Snehana'' : ''Eranda sneha''  
+
{| class="wikitable"
#''Swedana'' : ''Atasi upanaha''  
+
|-
 
+
! scope="col"| Type
Causes, prevalence, clinical features and management of diseases of head:
+
! scope="col"| Name
Shiras (head) is the site of the indriyas (the seat of special senses), the srotas (channels) pertain-ing to the conduction of indriya and prana.(Cha.Si.9/5) Moreover, prana vayu and tarpaka kapha are located in head. Aalochaka pitta is specifically located in eyes. All the indriyas are controlled by mind. Hence the co-ordination of mind and senses takes place at head. 
+
! scope="col"| Dosage
Complex structures of brain and spinal cord, roots of nervous system are located in head. All the functions of  nervous system are regulated by brain and spinal cord. Twelve cranial nerves are important to be considered in this context.
+
! scope="col"| Time of administration
Consequences of head injury:
+
| scope="col"| ''Anupana''
Injury to the shiras (head) leads to manyastambha (stiffness of neck), ardita (hemiplegia with facial palsy), chakshuvibhrama (improper movements of eyeball/lesions in sight), moha (a state of confusion), udveshtana (twisting pain in the head), cheshtanasha (loss of body functions), kasa (cough), shwasa (breathlessness), hanugraha (stiffness of jaw), muka (dumbness), gadgada (hoarseness of voice), akshinimilana (ptosis), gandaspandana (twitching in cheek), jrambhana (excessive yawning), lalasrava (dribbling of saliva), svarahani (aphonia), vadana jihmatva (de-viation of face) etc.(Cha.Si.9/6)
+
|-
All the above diseases are observed due to dysfunction of cranial nerves.
+
| [[Virechana]]
Clinical features:
+
| [[Virechana]] Kashaya
Clinical features are observed as per dosha dominance and described in the text in kiyanta shi-rasiya, seventeenth chapter of sutra sthana. 
+
| 20-40 ml
Diagnosis and assessment:
+
| Morning one time
Diagnosis of diseases of head is generally based upon history, clinical examination of signs and symptoms of patient. Assessment of frequency, nature and severity of disease are important.  Specific investigations are done for each part like eyes, ears and nose. Advanced investigations like Magnetic Resonance Imaging, Computed Tomography scanning, Positron Emission To-mography scans are useful in detecting the space occupying lesions, degenerative pathologies in the brain and spinal cord.
+
| ''-''
Treatment:
+
|-
Management of khalitya and palitya (hair loss/alopecia/graying of hair): 4
+
| rowspan="3"|''Anulomana''
Type Name Dose Time of admin-istration Anupana
+
| ''Haritaki churna''
In-dralupta/Khalitya Chyavanaprasha 5-10 grams Morning empty stomach Milk + sugar
+
| 125-250 mg
Massage with Japa-kusuma oil -- -- --
+
| Between meals
Massage with Maha neela oil -- -- --
+
| Honey
Palitam Hastidanta masi churnam with navanita appli-cation -- -- --
+
|-
Mahaneela oil massage -- -- --
+
| ''Katuki churna''
Bhringaraja oil massage -- -- --
+
| 125-250 mg
 +
| Between meals
 +
| Sugar + milk
 +
|-
 +
| ''Abhayarishta''
 +
| 10-20 ml
 +
| Before meals
 +
| Hot water
 +
|-
 +
| ''Stramsana''
 +
| ''Stramsana churna''
 +
| 250-500 mg
 +
| At night
 +
| Hot water
 +
|-
 +
| Niruha [[basti]]
 +
| ''Dashamulika''
 +
| 900 ml
 +
| Morning one time
 +
| ''-''
 +
|}
   −
Management of Pratishyaya (rhinitis): 4
+
'''External applications:'''
Disease specific therapies: 1. Nasya 2. Dhuma (medicated smoke)  3. Shodhana  4. Shamana
+
#[[Snehana]] : ''Eranda sneha''
Important medicines: 1. Twak (dalachini) 2. Vatsanabha  3. Dhattura
+
#[[Swedana]] : ''Atasi upanaha''
Type Name Dose Time of admin-istration Anupana
  −
Peenasa Samirapannaga rasa 30-120 mg Frequently Honey
  −
Aarogya mish-rana 500-750 mg After meals two times Ghee + milk
  −
Chaturbhuja kalpa 250-500 mg After meals two times Ghee + milk
  −
Shadbindu taila nasya, Apa-marga kshara taila nasya
  −
Nasa paka Pravala bhasma 250-500 mg Between meals Honey
  −
Goghrita nasya
  −
Vata dominant pratishyaya Malla + Naga mishrana 250-500 mg Between meals Honey
  −
Pitta dominant pratishyaya Makshika mish-rana 250-500 mg Between meals Vasavaleha
  −
Kapha dominant pratishyaya Naga guti 60-120 mg Between meals Honey + Ka-nakasava
      +
'''Causes, prevalence, clinical features and management of diseases of head:'''
   −
Glossary:
+
''Shiras'' (head) is the site of the [[indriya]](the seat of special senses), the ''srotas'' (channels) pertaining to the conduction of [[indriya]] and ''prana''.[Cha.Sa.[[Siddhi Sthana]] 9/5] Moreover, prana [[vayu]] and tarpaka [[kapha]] are located in head. Alochaka [[pitta]] is specifically located in eyes. All the [[indriya]] are controlled by mind. Hence the coordination of mind and senses takes place at head. 
 +
 
 +
Complex structures of brain and spinal cord, roots of nervous system are located in head. All the functions of  nervous system are regulated by brain and spinal cord. Twelve cranial nerves are important to be considered in this context.
 +
 
 +
'''Consequences of head injury:'''
 +
 
 +
Injury to the ''shiras'' (head) leads to ''manyastambha'' (stiffness of neck), ''ardita'' (hemiplegia with facial palsy), ''chakshuvibhrama'' (improper movements of eyeball/lesions in sight), ''moha'' (a state of confusion), ''udveshtana'' (twisting pain in the head), ''cheshtanasha'' (loss of body functions), ''kasa'' (cough), ''shwasa'' (breathlessness), ''hanugraha'' (stiffness of jaw), ''muka'' (dumbness), ''gadgada'' (hoarseness of voice), ''akshinimilana'' (ptosis), ''gandaspandana'' (twitching in cheek), ''jrambhana'' (excessive yawning), ''lalasrava'' (dribbling of saliva), ''svarahani'' (aphonia), ''vadana jihmatva'' (deviation of face) etc.(Cha.Si.9/6)
 +
 
 +
All the above diseases are observed due to dysfunction of cranial nerves.
 +
 +
'''Clinical features:'''
 +
 
 +
Clinical features are observed as per [[dosha]] dominance and described in the text in [[Kiyanta Shiraseeya Adhyaya]].
 +
 
 +
'''Diagnosis and assessment:'''
 +
 +
Diagnosis of diseases of head is generally based upon history, clinical examination of signs and symptoms of patient. Assessment of frequency, nature and severity of disease are important. Specific investigations are done for each part like eyes, ears and nose. Advanced investigations like Magnetic Resonance Imaging, Computed Tomography scanning, Positron Emission Tomography scans are useful in detecting the space occupying lesions, degenerative pathologies in the brain and spinal cord.
 +
 
 +
'''Treatment:'''
 +
 
 +
'''Management of ''khalitya'' and ''palitya'' (hair loss/alopecia/graying of hair):'''
 +
{| class="wikitable"
 +
|-
 +
! scope="col"| Type
 +
! scope="col"| Name
 +
! scope="col"| Dosage
 +
! scope="col"| Time of administration
 +
| scope="col"| ''Anupana''
 +
|-
 +
| rowspan="3"|''Indralupta/Khalitya''
 +
| ''Chyavanaprasha''
 +
| 5-10 grams
 +
| Morning empty stomach
 +
| Milk + sugar
 +
|-
 +
| Massage with ''Japa-kusuma'' oil
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
|-
 +
| Massage with ''Mahaneela'' oil
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
|-
 +
| rowspan="3"|''Palitam''
 +
| ''Hastidanta masi churnam'' with ''navanita'' application
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
|-
 +
| Massage with ''Mahaneela'' oil
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
|-
 +
|-
 +
| Massage with ''Bhringaraja'' oil
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
| ''-''
 +
|}
 +
 
 +
'''Management of ''Pratishyaya'' (rhinitis):'''
 +
 
 +
Disease specific therapies:
 +
#''Nasya''
 +
#''Dhuma'' (medicated smoke) 
 +
#''Shodhana'' 
 +
#''Shamana''
 +
 
 +
Important medicines:
 +
#''Twak'' (''dalachini'')
 +
#''Vatsanabha'' 
 +
#''Dhatura''
 +
 
 +
{| class="wikitable"
 +
|-
 +
! scope="col"| Type
 +
! scope="col"| Name
 +
! scope="col"| Dosage
 +
! scope="col"| Time of administration
 +
| scope="col"| ''Anupana''
 +
|-
 +
| rowspan="4"|''Pinasa''
 +
| ''Samirapannaga rasa''
 +
| 30-120 mg
 +
| Frequently
 +
| Honey
 +
|-
 +
| ''Arogya mishrana''
 +
| 500-750 mg
 +
| After meals, two times
 +
| Ghee + milk
 +
|-
 +
| ''Chaturbhuja kalpa''
 +
| 250-500 mg
 +
| After meals, two times
 +
| Ghee + milk
 +
 
 +
|}
 +
 
 +
{| class="wikitable"
 +
|-
 +
! Disorder !! Drug !! Dose !! Time of administration !! Vehicle (Anupana)
 +
|-
 +
|Peenasa || Samirapannaga rasa || 30-120 mg || Frequently || Honey
 +
|-
 +
| || Aarogya mishrana || 500-750 mg || Twice after meals || Ghee + milk
 +
|-
 +
| || Chaturbhuja kalpa || 250-500 mg || Twice after meals || Ghee + milk
 +
|-
 +
| || Shadbindu taila nasya || || ||
 +
|-
 +
| || Apa-marga kshara taila nasya || || ||
 +
|-
 +
|Nasa paka || Pravala bhasma|| 250-500 mg || Between meals || Honey
 +
|-
 +
| ||Goghrita nasya || || ||
 +
|-
 +
| [[Vata]] dominant pratishyaya || Malla + Naga mishrana || 250-500 mg || Between meals || Honey
 +
|-
 +
|[[Pitta]] dominant pratishyaya || Makshika mish-rana || 250-500 mg ||Between meals || Vasavaleha
 +
|-
 +
|[[Kapha]] dominant pratishyaya || Naga guti ||60-120 mg ||Between meals|| Honey + Kanakasava
 +
 
 +
|}
   −
1. udavarta (उदावर्त- udAvarta): Abnormal condition characterized by retention of feces, urine and flatus, associated with pain and leading to or caused by anti-peristaltic move-ments in the body by vata.
+
=== Related Chapters ===
2. pravāhikā  (प्रवाहिका- pravAhikA): spurious feeling of the need to evacuate stools with straining.
+
* [[Kiyanta Shiraseeya Adhyaya]]
3. asthilā (अष्ठील AShThIla): stony hard tumour
+
* [[Trimarmiya Siddhi]]
4. śīta jwara  (शीतज्वर- shItajwara) fever with external cold touch.
+
</div>
5. vartiṁ (वर्ति-vartiM): Anal suppository
+
<big>'''[[Special:ContactMe|Send us your suggestions and feedback on this page.]]'''</big>
6. pradhamēt (प्रधमेत्तु - pradhamett): Insufflations-  powder is blowed up with the pipe/ tube in to the oleated anal canal
+
<div id="BackToTop" class="noprint" style="background-color:#DDEFDD; position:fixed;
7. prasannā (प्रसन्ना- prasannA): clear top portion of alcohol
+
bottom:32px; left:2%; z-index:9999; padding:0; margin:0;"><span style="color:blue;
8. guḍasīdhu (गुडसीधु –guDasIdhu): wine prepared out of jaggery.
+
font-size:8pt; font-face:verdana,sans-serif;  border:0.2em outset #ceebf7;
9. dadhimaṇḍa (दधिमण्ड- dadhimaNDa): upper liquid portion of curd/ curd-scum
+
padding:0.1em; font-weight:bolder; -moz-border-radius:8px; ">
10. ānāha (आनाह-AnAha): bloated abdomen above navel area
+
[[#top| Back to the Top ]]</span></div>
11. bradhna (ब्रध्ना- bradhna): inguinal swelling
  −
12. mūtrakr̥cchra (मूत्रकृच्छ्र- mUtrakRucchra): Dysuria
  −
13. tripuṭ  (त्रिपुट्य- tripuT): prismatic i.e. having three layers
  −
14. sēvanī (सेवनी- sevanI): perineum- suture below the pudendum and between two testicles.
  −
15. ccharkarā (च्छर्करा-ccharkarA): Graveluria
  −
16. aṇḍa stabdham (अण्डयोःस्तब्ध aNDa stabdham): stiffness of the testicles
  −
17. drava  (द्रव-drava): palpitation/ tachycardia
  −
18. dūyana (दूयन- dUyana): giddiness
  −
19. santrāsa (सन्त्रास- santrAsa): distress
  −
20. stimita  (त्स्तिमितं- stimita): timidity of heart
  −
21. vikartikā  (विकर्तिका- vikartikA): cutting pain in this chapter it is related to Angina pain
  −
22. pratiśyāya (प्रतिश्याय-pratishyAya): Chronic rhinitis
  −
23. śirōbhitāpa (शिरोभिताshirobhitApa): excessive exposure of head to the heat
  −
24. duṣṭapratiśyāya (duShTapratishyAya): vicious coryza
  −
25. pratīnāha (प्रतीनाह- pratInAha): nasal obstruction
  −
26. parisrava (परिस्रवौ- parisrava): excessive discharge from the nose
  −
27. pūti ghrāṇa (पूतिघ्राण- pUtighrANa) foul smell in nostrils (ozena),
  −
28. apīnasa (अपीनस- apInasa- ) chronic rhinitis
  −
29. nāsāpāka (पाक- nasApAka) inflammation (suppurative rhinitis),
  −
30. nāsāśōtha (शोथा- shotha) swelling (oedematous rhinitis),
  −
31. nāsārbuda (अर्बुद- nasArbuda) growth/nasal tumor,
  −
32. pūyarakta (पूयरक्ताः- pUyaraktA) purulent and sanguineous rhinitis,
  −
33. arūṁṣi (अरूंषि- arUMShi) furunculosis
  −
34. vaisvarya (वैस्वर्ये- vaisvarye): hoarseness of voice
  −
35. śr̥ṅgāṭak (शृङ्गाट- shRu~ggATak): vital spot where the junction of vessels supplying nourishment to eye, nose and ear takes place.
  −
36. avapīḍaka (वपीडकः-avapIDaka): juice extracted after squeezing
  −
37. kavalagrahaḥ - (कवलग्रहः-kavalagrahaH): gargling or holding paste of drugs in mouth.
  −
38. gr̥hadhūmō (गृहधूमो- gRuhadhUmo): Kitchen shoot deposited after burning wood of various plants.
  −
39. Rasakriyā  (रसक्रिया-rasakriyA): the decoction of daruharidra when solidified is called rasakriya.
  −
40. biḍālakaḥ (बिडालकः-biDAlakaH): application of drugs in paste form on the closed eye lids excluding eye-lashes.
  −
41. Āścyōtana (आश्च्योतनं- Ashcyotana): eye douche
  −
42. khālityē (खालित्ये- khAlityA): alopecia
  −
43. palitē (पलिते- palite): Graying of the hair
  −
44. Vali (वलि- vali): appearance of wrinkles over the face
  −
45. visūcikā  (विसूचिका-visUcikA) diarrhea with pricking pain in abdomen