Changes

Jump to navigation Jump to search
Line 128: Line 128:  
तत्रादितएववर्णाधिकारः|  
 
तत्रादितएववर्णाधिकारः|  
 
तद्यथा- कृष्णः, श्यामः, श्यामावदातः, अवदातश्चेति प्रकृतिवर्णाः शरीरस्य भवन्ति; यांश्चापरानुपेक्षमाणो विद्यादनूकतोऽन्यथा वाऽपि निर्दिश्यमानांस्तज्ज्ञैः||८||  
 
तद्यथा- कृष्णः, श्यामः, श्यामावदातः, अवदातश्चेति प्रकृतिवर्णाः शरीरस्य भवन्ति; यांश्चापरानुपेक्षमाणो विद्यादनूकतोऽन्यथा वाऽपि निर्दिश्यमानांस्तज्ज्ञैः||८||  
 +
 
tatrāditaēvavarṇādhikāraḥ|  
 
tatrāditaēvavarṇādhikāraḥ|  
 
tadyathā- kr̥ṣṇaḥ, śyāmaḥ  , śyāmāvadātaḥ, avadātaścēti prakr̥tivarṇāḥ śarīrasya bhavanti;yāṁścāparānupēkṣamāṇō  vidyādanūkatō'nyathā vā'pi nirdiśyamānāṁstajjñaiḥ||8||  
 
tadyathā- kr̥ṣṇaḥ, śyāmaḥ  , śyāmāvadātaḥ, avadātaścēti prakr̥tivarṇāḥ śarīrasya bhavanti;yāṁścāparānupēkṣamāṇō  vidyādanūkatō'nyathā vā'pi nirdiśyamānāṁstajjñaiḥ||8||  
 +
 
tatrAdita eva varNAdhikAraH|  
 
tatrAdita eva varNAdhikAraH|  
 
tadyathA- kRuShNaH, shyAmaH [1] , shyAmAvadAtaH, avadAtashceti prakRutivarNAH sharIrasya bhavanti; yAMshcAparAnupekShamANo [2] vidyAdanUkato~anyathAvA~api nirdishyamAnAMstajj~jaiH||8||  
 
tadyathA- kRuShNaH, shyAmaH [1] , shyAmAvadAtaH, avadAtashceti prakRutivarNAH sharIrasya bhavanti; yAMshcAparAnupekShamANo [2] vidyAdanUkato~anyathAvA~api nirdishyamAnAMstajj~jaiH||8||  
   −
There are four types of natural complexion – black, dark[ blue or brown], dark-fair[blue or brown], fair white, There may some more complexions with combinations of such colors.[8]
+
There are four types of natural complexion – black, dark (blue or brown), dark-fair (blue or brown), fair white, There may some more complexions with combinations of such colors.[8]
Abnormal complexion:
+
 
 +
==== Abnormal complexion ====
 +
 
 
नीलश्यावताम्रहरितशुक्लाश्च वर्णाः शरीरस्य वैकारिका भवन्ति; यांश्चापरानुपेक्षमाणो  विद्यात्प्राग्विकृतानभूत्वोत्पन्नान् | इति प्रकृतिविकृतिवर्णा भवन्त्युक्ताः शरीरस्य|  
 
नीलश्यावताम्रहरितशुक्लाश्च वर्णाः शरीरस्य वैकारिका भवन्ति; यांश्चापरानुपेक्षमाणो  विद्यात्प्राग्विकृतानभूत्वोत्पन्नान् | इति प्रकृतिविकृतिवर्णा भवन्त्युक्ताः शरीरस्य|  
 
तत्र प्रकृतिवर्णमर्धशरीरे विकृतिवर्णमर्धशरीरे, द्वावपि वर्णौ मर्यादाविभक्तौ दृष्ट्वा; यद्येवं सव्यदक्षिणविभागेन, यद्येवंपूर्वपश्चिमविभागेन, यद्युत्तराधरविभागेन, यद्यन्तर्बहिर्विभागेन, आतुरस्यारिष्टमिति विद्यात्; एवमेव वर्णभेदोमुखेऽप्यन्यत्र  वर्तमानो मरणाय भवति||९||  
 
तत्र प्रकृतिवर्णमर्धशरीरे विकृतिवर्णमर्धशरीरे, द्वावपि वर्णौ मर्यादाविभक्तौ दृष्ट्वा; यद्येवं सव्यदक्षिणविभागेन, यद्येवंपूर्वपश्चिमविभागेन, यद्युत्तराधरविभागेन, यद्यन्तर्बहिर्विभागेन, आतुरस्यारिष्टमिति विद्यात्; एवमेव वर्णभेदोमुखेऽप्यन्यत्र  वर्तमानो मरणाय भवति||९||  
 +
 
nīlaśyāvatāmraharitaśuklāśca varṇāḥ śarīrasya vaikārikā bhavanti; yāṁścāparānupēkṣamāṇōvidyātprāgvikr̥tānabhūtvōtpannān | iti prakr̥tivikr̥tivarṇā bhavantyuktāḥ śarīrasya| tatra prakr̥tivarṇamardhaśarīrē vikr̥tivarṇamardhaśarīrē, dvāvapi varṇau maryādāvibhaktau dr̥ṣṭvā;yadyēvaṁ savyadakṣiṇavibhāgēna, yadyēvaṁ pūrvapaścimavibhāgēna, yadyuttarādharavibhāgēna,yadyantarbahirvibhāgēna, āturasyāriṣṭamiti vidyāt; ēvamēva varṇabhēdō mukhē'pyanyatra vartamānōmaraṇāya bhavati||9||  
 
nīlaśyāvatāmraharitaśuklāśca varṇāḥ śarīrasya vaikārikā bhavanti; yāṁścāparānupēkṣamāṇōvidyātprāgvikr̥tānabhūtvōtpannān | iti prakr̥tivikr̥tivarṇā bhavantyuktāḥ śarīrasya| tatra prakr̥tivarṇamardhaśarīrē vikr̥tivarṇamardhaśarīrē, dvāvapi varṇau maryādāvibhaktau dr̥ṣṭvā;yadyēvaṁ savyadakṣiṇavibhāgēna, yadyēvaṁ pūrvapaścimavibhāgēna, yadyuttarādharavibhāgēna,yadyantarbahirvibhāgēna, āturasyāriṣṭamiti vidyāt; ēvamēva varṇabhēdō mukhē'pyanyatra vartamānōmaraṇāya bhavati||9||  
 +
 
nIlashyAvatAmraharitashuklAshca varNAH sharIrasya vaikArikA bhavanti; yAMshcAparAnupekShamANo [1] vidyAt prAgvikRutAnabhUtvotpannAn [2] |  
 
nIlashyAvatAmraharitashuklAshca varNAH sharIrasya vaikArikA bhavanti; yAMshcAparAnupekShamANo [1] vidyAt prAgvikRutAnabhUtvotpannAn [2] |  
 
iti prakRutivikRutivarNA bhavantyuktAH sharIrasya|  
 
iti prakRutivikRutivarNA bhavantyuktAH sharIrasya|  
 
tatra prakRutivarNamardhasharIre vikRutivarNamardhasharIre, dvAvapi varNau maryAdAvibhaktau dRuShTvA; yadyevaM savyadakShiNavibhAgena, yadyevaMpUrvapashcimavibhAgena, yadyuttarAdharavibhAgena, yadyantarbahirvibhAgena, AturasyAriShTamiti vidyAt; evameva varNabhedo mukhe~apyanyatra [3] vartamAnomaraNAya bhavati||9||  
 
tatra prakRutivarNamardhasharIre vikRutivarNamardhasharIre, dvAvapi varNau maryAdAvibhaktau dRuShTvA; yadyevaM savyadakShiNavibhAgena, yadyevaMpUrvapashcimavibhAgena, yadyuttarAdharavibhAgena, yadyantarbahirvibhAgena, AturasyAriShTamiti vidyAt; evameva varNabhedo mukhe~apyanyatra [3] vartamAnomaraNAya bhavati||9||  
   −
The unnatural or pathological complexions include blue, blackish, coppery, green and snow white. Similarly, there are some other unnatural types of complexion which appear suddenly for unknown reason. These are the normal and abnormal complexions of body.  
+
The unnatural or pathological complexions include blue, blackish, coppery, green and snow white. Similarly, there are some other unnatural types of complexion which appear suddenly for unknown reason. These are the normal and abnormal complexions of body.  
Normal complexion in one half of the body and abnormal complexion in the other half and both are demarcated clearly by a line, same abnormality on left and right side of body, front and back side of body, upper and lower or internal and external parts of the body is considered arishta [near to death signs]. Such demarcation abnormality on face and other parts too indicates death. [9]
+
Normal complexion in one half of the body and abnormal complexion in the other half and both are demarcated clearly by a line, same abnormality on left and right side of body, front and back side of body, upper and lower or internal and external parts of the body is considered ''arishta'' (near to death signs). Such demarcation abnormality on face and other parts too indicates death. [9]
    
वर्णभेदेन ग्लानिहर्षरौक्ष्यस्नेहा व्याख्याताः||१०||  
 
वर्णभेदेन ग्लानिहर्षरौक्ष्यस्नेहा व्याख्याताः||१०||  
 +
 
varṇabhēdēnaglāniharṣaraukṣyasnēhāvyākhyātāḥ||10||  
 
varṇabhēdēnaglāniharṣaraukṣyasnēhāvyākhyātāḥ||10||  
    
varNabhedena glAniharSharaukShyasnehA vyAkhyAtAH||10||  
 
varNabhedena glAniharSharaukShyasnehA vyAkhyAtAH||10||  
 +
 
On the same line of differentiation of complexion, malaise and cheerfulness, roughness and unctuousness are described. [10]
 
On the same line of differentiation of complexion, malaise and cheerfulness, roughness and unctuousness are described. [10]
तथा पिप्लुव्यङ्गतिलकालकपिडकानामन्यतमस्यानने जन्मातुरस्यैवमेवाप्रशस्तं विद्यात्||११||
+
 
 +
तथा पिप्लुव्यङ्गतिलकालकपिडकानामन्यतमस्यानने जन्मातुरस्यैवमेवाप्रशस्तं विद्यात्||११||
 +
 
 
tathā pipluvyaṅgatilakālakapiḍakānāmanyatamasyānanē janmāturasyaivamēvāpraśastaṁ vidyāt||11||  
 
tathā pipluvyaṅgatilakālakapiḍakānāmanyatamasyānanē janmāturasyaivamēvāpraśastaṁ vidyāt||11||  
 +
 
tathA pipluvya~ggatilakAlakapiDakAnAmanyatamasyAnane janmAturasyaivamevAprashastaM vidyAt||11||  
 
tathA pipluvya~ggatilakAlakapiDakAnAmanyatamasyAnane janmAturasyaivamevAprashastaM vidyAt||11||  
   −
Similarly, sudden appearance of piplu (Acne), vyanga (Pigmented skin), tilakalaka (Mole) and pidaka (Boil) on the face of the patient is inauspicious. [11]
+
Similarly, sudden appearance of ''piplu'' (Acne), ''vyanga'' (Pigmented skin), ''tilakalaka'' (Mole) and ''pidaka'' (Boil) on the face of the patient is inauspicious. [11]
नखनयनवदनमूत्रपुरीषहस्तपादौष्ठादिष्वपि च वैकारिकोक्तानां वर्णानामन्यतमस्य प्रादुर्भावो हीनबलवर्णेन्द्रियेषुलक्षणमायुषः क्षयस्य भवति||१२|| यच्चान्यदपि किञ्चिद्वर्णवैकृतमभूतपूर्वं सहसोत्पद्येतानिमित्तमेव हीयमानस्यातुरस्य शश्वत्, तदरिष्टमिति विद्यात्|  
+
 
 +
नखनयनवदनमूत्रपुरीषहस्तपादौष्ठादिष्वपि च वैकारिकोक्तानां वर्णानामन्यतमस्य प्रादुर्भावो हीनबलवर्णेन्द्रियेषुलक्षणमायुषः क्षयस्य भवति||१२||  
 +
 
 +
यच्चान्यदपि किञ्चिद्वर्णवैकृतमभूतपूर्वं सहसोत्पद्येतानिमित्तमेव हीयमानस्यातुरस्य शश्वत्, तदरिष्टमिति विद्यात्|  
 
इति वर्णाधिकारः||१३||  
 
इति वर्णाधिकारः||१३||  
 +
 
nakhanayanavadanamūtrapurīṣahastapādauṣṭhādiṣvapi ca vaikārikōktānāṁ varṇānāmanyatamasyaprādurbhāvō hīnabalavarṇēndriyēṣu lakṣaṇamāyuṣaḥ kṣayasya bhavati||12||  
 
nakhanayanavadanamūtrapurīṣahastapādauṣṭhādiṣvapi ca vaikārikōktānāṁ varṇānāmanyatamasyaprādurbhāvō hīnabalavarṇēndriyēṣu lakṣaṇamāyuṣaḥ kṣayasya bhavati||12||  
 +
 
yaccānyadapi kiñcidvarṇavaikr̥tamabhūtapūrvaṁ sahasōtpadyētānimittamēva hīyamānasyāturasyaśaśvat,tadariṣṭamitividyāt|itivarṇādhikāraḥ||13||  
 
yaccānyadapi kiñcidvarṇavaikr̥tamabhūtapūrvaṁ sahasōtpadyētānimittamēva hīyamānasyāturasyaśaśvat,tadariṣṭamitividyāt|itivarṇādhikāraḥ||13||  
nakhanayanavadanamUtrapurIShahastapAdauShThAdiShvapi ca vaikArikoktAnAM varNAnAmanyatamasya prAdurbhAvo hInabalavarNendriyeShu lakShaNamAyuShaHkShayasya bhavati||12|| yaccAnyadapi ki~jcidvarNavaikRutamabhUtapUrvaM sahasotpadyetAnimittameva hIyamAnasyAturasya shashvat, tadariShTamiti vidyAt|  
+
 
 +
nakhanayanavadanamUtrapurIShahastapAdauShThAdiShvapi ca vaikArikoktAnAM varNAnAmanyatamasya prAdurbhAvo hInabalavarNendriyeShu lakShaNamAyuShaHkShayasya bhavati||12||  
 +
 
 +
yaccAnyadapi ki~jcidvarNavaikRutamabhUtapUrvaM sahasotpadyetAnimittameva hIyamAnasyAturasya shashvat, tadariShTamiti vidyAt|  
 
iti varNAdhikAraH||13||  
 
iti varNAdhikAraH||13||  
Sudden appearance of any one of the abnormal colors in nails, eyes, face, urine, stool, hands, legs and lips together with diminished strength, complexion and senses indicate imminent death. Such other abnormal complexions too that appear suddenly for the first time without any apparent cause in the patient with constant deterioration of health are the signs of death. [12-13]
+
 
Normal and abnormal voice:
+
Sudden appearance of any one of the abnormal colors in nails, eyes, face, urine, stool, hands, legs and lips together with diminished strength, complexion and senses indicate imminent death. Such other abnormal complexions too that appear suddenly for the first time without any apparent cause in the patient with constant deterioration of health are the signs of death. [12-13]
 +
 
 +
==== Normal and abnormal voice ====
 +
 
 
स्वराधिकारस्तु- हंसक्रौञ्चनेमिदुन्दुभिकलविङ्ककाककपोतजर्जरानुकाराः प्रकृतिस्वरा भवन्ति; यांश्चापरानुपेक्षमाणोऽपि विद्यादनूकतोऽन्यथा वाऽपि निर्दिश्यमानांस्तज्ज्ञैः|  
 
स्वराधिकारस्तु- हंसक्रौञ्चनेमिदुन्दुभिकलविङ्ककाककपोतजर्जरानुकाराः प्रकृतिस्वरा भवन्ति; यांश्चापरानुपेक्षमाणोऽपि विद्यादनूकतोऽन्यथा वाऽपि निर्दिश्यमानांस्तज्ज्ञैः|  
 
एडककलग्रस्ताव्यक्तगद्गदक्षामदीनानुकीर्णास्त्वातुराणां  स्वरा वैकारिका भवन्ति; यांश्चापरानुपेक्षमाणोऽपि  विद्यात्प्राग्विकृतानभूत्वोत्पन्नान्  | इति प्रकृतिविकृतिस्वरा व्याख्याता भवन्ति||१४||  
 
एडककलग्रस्ताव्यक्तगद्गदक्षामदीनानुकीर्णास्त्वातुराणां  स्वरा वैकारिका भवन्ति; यांश्चापरानुपेक्षमाणोऽपि  विद्यात्प्राग्विकृतानभूत्वोत्पन्नान्  | इति प्रकृतिविकृतिस्वरा व्याख्याता भवन्ति||१४||  
Line 168: Line 190:  
svarādhikārastu- haṁsakrauñcanēmidundubhikalaviṅkakākakapōtajarjarānukārāḥ prakr̥tisvarā bhavanti;yāṁścāparānupēkṣamāṇō'pi  vidyādanūkatō'nyathā vā'pi nirdiśyamānāṁstajjñaiḥ| ēḍakakalagrastāvyaktagadgadakṣāmadīnānukīrṇāstvāturāṇāṁ  svarā vaikārikā bhavanti;yāṁścāparānupēkṣamāṇō'pi  vidyāt prāgvikr̥tānabhūtvōtpannānitiprakr̥tivikr̥tisvarāvyākhyātābhavanti||14||  
 
svarādhikārastu- haṁsakrauñcanēmidundubhikalaviṅkakākakapōtajarjarānukārāḥ prakr̥tisvarā bhavanti;yāṁścāparānupēkṣamāṇō'pi  vidyādanūkatō'nyathā vā'pi nirdiśyamānāṁstajjñaiḥ| ēḍakakalagrastāvyaktagadgadakṣāmadīnānukīrṇāstvāturāṇāṁ  svarā vaikārikā bhavanti;yāṁścāparānupēkṣamāṇō'pi  vidyāt prāgvikr̥tānabhūtvōtpannānitiprakr̥tivikr̥tisvarāvyākhyātābhavanti||14||  
   −
svarAdhikArastu- haMsakrau~jcanemidundubhikalavi~gkakAkakapotajarjarAnukArAH prakRutisvarA bhavanti; yAMshcAparAnupekShamANo~api [1]vidyAdanUkato~anyathA vA~api nirdishyamAnAMstajj~jaiH|  
+
svarAdhikArastu- haMsakrau~jcanemidundubhikalavi~gkakAkakapotajarjarAnukArAH prakRutisvarA bhavanti; yAMshcAparAnupekShamANo~api [1]vidyAdanUkato~anyathA vA~api nirdishyamAnAMstajj~jaiH|  
 
eDakakalagrastAvyaktagadgadakShAmadInAnukIrNAstvAturANAM [2] svarA vaikArikA bhavanti; yAMshcAparAnupekShamANo~api [3] vidyAtprAgvikRutAnabhUtvotpannAn [4] |  
 
eDakakalagrastAvyaktagadgadakShAmadInAnukIrNAstvAturANAM [2] svarA vaikArikA bhavanti; yAMshcAparAnupekShamANo~api [3] vidyAtprAgvikRutAnabhUtvotpannAn [4] |  
 
iti prakRutivikRutisvarA vyAkhyAtA bhavanti||14||  
 
iti prakRutivikRutisvarA vyAkhyAtA bhavanti||14||  
The normal human voice resembles the voice of hamsa (swan), krauncha (demoiselle crane), nemi (wheel), dundubhi (kettle drum), kalavinka (house sparrow), kaka (crow), kapota (dove)and jarjara (a type of drum).
+
 
 +
The normal human voice resembles the voice of ''hamsa'' (swan), ''krauncha'' (demoiselle crane), ''nemi'' (wheel), ''dundubhi'' (kettle drum), ''kalavinka'' (house sparrow), ''kaka'' (crow), ''kapota'' (dove) and jarjara (a type of drum).
 
The voice of person with disease resembles that of sheep and is feeble, inaudible, indistinct, choked, hoarse, painful and stammering.  Thus normal and abnormal voices are described. [14]
 
The voice of person with disease resembles that of sheep and is feeble, inaudible, indistinct, choked, hoarse, painful and stammering.  Thus normal and abnormal voices are described. [14]
 
   
 
   
तत्र प्रकृतिवैकारिकाणां स्वराणामाश्वभिनिर्वृत्तिः स्वरानेकत्वमेकस्य  चानेकत्वमप्रशस्तम्|  
+
तत्र प्रकृतिवैकारिकाणां स्वराणामाश्वभिनिर्वृत्तिः स्वरानेकत्वमेकस्य  चानेकत्वमप्रशस्तम्| इतिस्वराधिकारः||१५||  
इतिस्वराधिकारः||१५||  
+
 
 
इति वर्णस्वराधिकारौ यथावदुक्तौ मुमूर्षतां लक्षणज्ञानार्थमिति||१६||  
 
इति वर्णस्वराधिकारौ यथावदुक्तौ मुमूर्षतां लक्षणज्ञानार्थमिति||१६||  
 +
 
tatra prakr̥tivaikārikāṇāṁ svarāṇāmāśvabhinirvr̥ttiḥ svarānēkatvamēkasya  cānēkatvamapraśastam|itisvarādhikāraḥ||15||  
 
tatra prakr̥tivaikārikāṇāṁ svarāṇāmāśvabhinirvr̥ttiḥ svarānēkatvamēkasya  cānēkatvamapraśastam|itisvarādhikāraḥ||15||  
 +
 
iti varṇasvarādhikārau yathāvaduktau mumūrṣatāṁ lakṣaṇajñānārthamiti||16||
 
iti varṇasvarādhikārau yathāvaduktau mumūrṣatāṁ lakṣaṇajñānārthamiti||16||
If the abnormal and inauspicious voices occur suddenly, or rhythm, tone, pitch, resonance and frequency of voice changes on sudden onset, it is inauspicious [there is a grave indication of imminent death].[15]  
+
 
Summary:
+
If the abnormal and inauspicious voices occur suddenly, or rhythm, tone, pitch, resonance and frequency of voice changes on sudden onset, it is inauspicious (there is a grave indication of imminent death).[15]  
 +
 
 +
==== Summary ====
 +
 
 
भवन्तिचात्र-  
 
भवन्तिचात्र-  
 
यस्यवैकारिकोवर्णःशरीरउपपद्यते| अर्धे वा यदि वा कृत्स्ने निमित्तं न च नास्ति सः||१७||  
 
यस्यवैकारिकोवर्णःशरीरउपपद्यते| अर्धे वा यदि वा कृत्स्ने निमित्तं न च नास्ति सः||१७||  
 +
 
नीलंवायदिवाश्यावंताम्रंवायदिवाऽरुणम्| मुखार्धमन्यथा वर्णो मुखार्धेऽरिष्टमुच्यते||१८||  
 
नीलंवायदिवाश्यावंताम्रंवायदिवाऽरुणम्| मुखार्धमन्यथा वर्णो मुखार्धेऽरिष्टमुच्यते||१८||  
 +
 
स्नेहोमुखार्धेसुव्यक्तोरौक्ष्यमर्धमुखेभृशम्| ग्लानिरर्धे तथा हर्षो मुखार्धे प्रेतलक्षणम्||१९||  
 
स्नेहोमुखार्धेसुव्यक्तोरौक्ष्यमर्धमुखेभृशम्| ग्लानिरर्धे तथा हर्षो मुखार्धे प्रेतलक्षणम्||१९||  
 +
 
तिलकाःपिप्लवोव्यङ्गाराजयश्चपृथग्विधाः| आतुरस्याशुजायन्तेमुखे प्राणान् मुमुक्षतः||२०||
 
तिलकाःपिप्लवोव्यङ्गाराजयश्चपृथग्विधाः| आतुरस्याशुजायन्तेमुखे प्राणान् मुमुक्षतः||२०||
 +
 
पुष्पाणिनखदन्तेषुपङ्कोवादन्तसंश्रितः| चूर्णको वाऽपि दन्तेषु लक्षणं मरणस्य  तत्||२१||  
 
पुष्पाणिनखदन्तेषुपङ्कोवादन्तसंश्रितः| चूर्णको वाऽपि दन्तेषु लक्षणं मरणस्य  तत्||२१||  
 +
 
ओष्ठयोःपादयोःपाण्योरक्ष्णोर्मूत्रपुरीषयोः| नखेष्वपिचवैवर्ण्यमेतत्क्षीणबलेऽन्तकृत्||२२||  
 
ओष्ठयोःपादयोःपाण्योरक्ष्णोर्मूत्रपुरीषयोः| नखेष्वपिचवैवर्ण्यमेतत्क्षीणबलेऽन्तकृत्||२२||  
 +
 
यस्यनीलावुभावोष्ठौपक्वजाम्बवसन्निभौ| मुमूर्षुरिति तं विद्यान्नरो धीरो गतायुषम्||२३||  
 
यस्यनीलावुभावोष्ठौपक्वजाम्बवसन्निभौ| मुमूर्षुरिति तं विद्यान्नरो धीरो गतायुषम्||२३||  
 +
 
एकोवायदिवाऽनेकोयस्यवैकारिकःस्वरः| सहसोत्पद्यते जन्तोर्हीयमानस्नास्ति सः||२४||  
 
एकोवायदिवाऽनेकोयस्यवैकारिकःस्वरः| सहसोत्पद्यते जन्तोर्हीयमानस्नास्ति सः||२४||  
 +
 
यच्चान्यदपिकिञ्चित्स्याद्वैकृतंस्वरवर्णयोः| बलमांसविहीनस्यतत्सर्वं मरणोदयम् ||२५||  
 
यच्चान्यदपिकिञ्चित्स्याद्वैकृतंस्वरवर्णयोः| बलमांसविहीनस्यतत्सर्वं मरणोदयम् ||२५||  
 +
 
bhavanti cātra-  
 
bhavanti cātra-  
 
yasya vaikārikō varṇaḥ śarīra upapadyatē|  
 
yasya vaikārikō varṇaḥ śarīra upapadyatē|  
 
ardhē vā yadi vā kr̥tsnē nimittaṁ na ca nāsti saḥ||17||  
 
ardhē vā yadi vā kr̥tsnē nimittaṁ na ca nāsti saḥ||17||  
 +
 
nīlaṁ vā yadi vā śyāvaṁ tāmraṁ vā yadi vā'ruṇam|  
 
nīlaṁ vā yadi vā śyāvaṁ tāmraṁ vā yadi vā'ruṇam|  
 
mukhārdhamanyathā varṇō mukhārdhē'riṣṭamucyatē||18||  
 
mukhārdhamanyathā varṇō mukhārdhē'riṣṭamucyatē||18||  
 +
 
snēhō mukhārdhē suvyaktō raukṣyamardhamukhē [1] bhr̥śam|  
 
snēhō mukhārdhē suvyaktō raukṣyamardhamukhē [1] bhr̥śam|  
 
glānirardhē tathā harṣō mukhārdhē prētalakṣaṇam||19||  
 
glānirardhē tathā harṣō mukhārdhē prētalakṣaṇam||19||  
 +
 
tilakāḥ piplavō vyaṅgā rājayaśca pr̥thagvidhāḥ|  
 
tilakāḥ piplavō vyaṅgā rājayaśca pr̥thagvidhāḥ|  
 
āturasyāśu jāyantē mukhē prāṇān mumukṣataḥ||20||  
 
āturasyāśu jāyantē mukhē prāṇān mumukṣataḥ||20||  
 +
 
puṣpāṇi nakhadantēṣu paṅkō vā dantasaṁśritaḥ|  
 
puṣpāṇi nakhadantēṣu paṅkō vā dantasaṁśritaḥ|  
 
cūrṇakō vā'pi dantēṣu lakṣaṇaṁ maraṇasya [2] tat||21||  
 
cūrṇakō vā'pi dantēṣu lakṣaṇaṁ maraṇasya [2] tat||21||  
 +
 
ōṣṭhayōḥ pādayōḥ pāṇyōrakṣṇōrmūtrapurīṣayōḥ|  
 
ōṣṭhayōḥ pādayōḥ pāṇyōrakṣṇōrmūtrapurīṣayōḥ|  
 
nakhēṣvapi ca vaivarṇyamētat kṣīṇabalē'ntakr̥t||22||  
 
nakhēṣvapi ca vaivarṇyamētat kṣīṇabalē'ntakr̥t||22||  
 +
 
yasya nīlāvubhāvōṣṭhau pakvajāmbavasannibhau|  
 
yasya nīlāvubhāvōṣṭhau pakvajāmbavasannibhau|  
 
mumūrṣuriti taṁ vidyānnarō dhīrō gatāyuṣam||23||  
 
mumūrṣuriti taṁ vidyānnarō dhīrō gatāyuṣam||23||  
 +
 
ēkō vā yadi vā'nēkō yasya vaikārikaḥ svaraḥ|  
 
ēkō vā yadi vā'nēkō yasya vaikārikaḥ svaraḥ|  
 
sahasōtpadyatē jantōrhīyamānasya nāsti saḥ||24||  
 
sahasōtpadyatē jantōrhīyamānasya nāsti saḥ||24||  
 +
 
yaccānyadapi kiñcit syādvaikr̥taṁ svaravarṇayōḥ|  
 
yaccānyadapi kiñcit syādvaikr̥taṁ svaravarṇayōḥ|  
 
balamāṁsavihīnasya tat sarvaṁ maraṇōdayam [3] ||25||  
 
balamāṁsavihīnasya tat sarvaṁ maraṇōdayam [3] ||25||  
 +
 
tatra ślōkaḥ-  
 
tatra ślōkaḥ-  
 
iti varṇasvarāvuktau lakṣaṇārthaṁ mumūrṣatām|  
 
iti varṇasvarāvuktau lakṣaṇārthaṁ mumūrṣatām|  
 
yastau [4] samyagvijānāti nāyurjñānē sa muhyati||26||  
 
yastau [4] samyagvijānāti nāyurjñānē sa muhyati||26||  
 +
 
bhavanticAtra-  
 
bhavanticAtra-  
 
yasyavaikArikovarNaHsharIraupapadyate|  
 
yasyavaikArikovarNaHsharIraupapadyate|  
 
ardhe vA yadi vA kRutsne nimittaM na canAstisaH||17||  
 
ardhe vA yadi vA kRutsne nimittaM na canAstisaH||17||  
 +
 
nIlaM vA yadi vA shyAvaM tAmraM vA yadi vA~aruNam|  
 
nIlaM vA yadi vA shyAvaM tAmraM vA yadi vA~aruNam|  
 
mukhArdhamanyathA varNo mukhArdhe~ariShTamucyate||18||  
 
mukhArdhamanyathA varNo mukhArdhe~ariShTamucyate||18||  
sneho mukhArdhe suvyakto raukShyamardhamukhe bhRusham|  
+
 
 +
sneho mukhArdhe suvyakto raukShyamardhamukhe bhRusham|  
 
glAnirardhe tathA harSho mukhArdhe pretalakShaNam||19||  
 
glAnirardhe tathA harSho mukhArdhe pretalakShaNam||19||  
 +
 
tilakAH piplavo vya~ggA rAjayashca pRuthagvidhAH|  
 
tilakAH piplavo vya~ggA rAjayashca pRuthagvidhAH|  
 
AturasyAshu jAyante mukhe prANAn mumukShataH||20||  
 
AturasyAshu jAyante mukhe prANAn mumukShataH||20||  
 +
 
puShpANi nakhadanteShu pa~gko vA dantasaMshritaH|  
 
puShpANi nakhadanteShu pa~gko vA dantasaMshritaH|  
 
cUrNako vA~api danteShu lakShaNaM maraNasya  tat||21||  
 
cUrNako vA~api danteShu lakShaNaM maraNasya  tat||21||  
 +
 
oShThayoH pAdayoH pANyorakShNormUtrapurIShayoH|  
 
oShThayoH pAdayoH pANyorakShNormUtrapurIShayoH|  
 
nakheShvapi ca vaivarNyametat kShINabale~antakRut||22||  
 
nakheShvapi ca vaivarNyametat kShINabale~antakRut||22||  
 +
 
yasya nIlAvubhAvoShThau pakvajAmbavasannibhau|  
 
yasya nIlAvubhAvoShThau pakvajAmbavasannibhau|  
 
mumUrShuriti taM vidyAnnaro dhIro gatAyuSham||23||  
 
mumUrShuriti taM vidyAnnaro dhIro gatAyuSham||23||  
 +
 
eko vA yadi vA~aneko yasya vaikArikaH svaraH|  
 
eko vA yadi vA~aneko yasya vaikArikaH svaraH|  
 
sahasotpadyate jantorhIyamAnasya nAsti saH||24||  
 
sahasotpadyate jantorhIyamAnasya nAsti saH||24||  
 +
 
yaccAnyadapi ki~jcit syAdvaikRutaM svaravarNayoH|  
 
yaccAnyadapi ki~jcit syAdvaikRutaM svaravarNayoH|  
 
balamAMsavihInasya tat sarvaM maraNodayam  ||25||
 
balamAMsavihInasya tat sarvaM maraNodayam  ||25||
    +
If half of the face there is blue, blackish, coppery or tawny color and the color of the remaining half is otherwise. Manifestation of unctuousness in one half of the face and roughness in the other half is inauspicious.
 +
 +
The appearance of swelling in one-half of the face and emaciation in the other half. Spontaneous appearance of various types of ''tila'' (black mole), ''piplu'' (port wine mark),''vyanga'' (freckles), and ''raji'' (spots like mustard) in the face of the patient.
 +
 +
The appearance of flowers like spots in nails and teeth and sticky and powdery substance over the teeth is an indicator of death. Discoloration of lips, legs, heels, eyes, urine, stool and nails of the patient are indicators of diminished strength.
 +
 +
When both the lips become bluish like ripe fruits of ''jambu'', this is a clear indication of death.
 +
 +
In a patient who is very much weak, due to ''Ojokshaya'' (immune depletion) along with any changes occur in voice either as single problem or multiple issues, that indicates death.
 +
 +
In chronic immune deficient person, there is all possibilities of ''dhatusaraheenatha'' (Severe wasting of tissues) can lead to abnormal voice.
   −
If half of the face there is blue, blackish, coppery or tawny color and the color of the remaining half is otherwise. Manifestation of unctuousness in one half of the face and roughness in the other half is inauspicious.
  −
The appearance of swelling in one-half of the face and emaciation in the other half. Spontaneous appearance of various types of tila (black mole), piplu (port wine mark),vyanga (freckles), and raji (spots like mustard) in the face of the patient|
  −
The appearance of flowers like spots in nails and teeth and sticky and powdery substance over the teeth is an indicator of death. Discoloration of lips, legs, heels, eyes, urine, stool and nails of the patient are indicators of diminished strength.
  −
When both the lips become bluish like ripe fruits of jambu, this is a clear indication of death.
  −
In a patient who is very much weak, due to Ojokshaya (immune depletion) along with any changes occur in voice either as single problem or multiple issues, that indicates death.
  −
In chronic immune deficient person, there is all possibilities of Dhatusaraheenatha (Severe wasting of tissues) can lead to abnormal voice.
   
Such other abnormalities in voice and complexion of an individual who is devoid of strength and flesh also indicate imminent death.[17-25]
 
Such other abnormalities in voice and complexion of an individual who is devoid of strength and flesh also indicate imminent death.[17-25]
      
तत्रश्लोकः-  
 
तत्रश्लोकः-  
 
इतिवर्णस्वरावुक्तौलक्षणार्थंमुमूर्षताम्|यस्तौसम्यग्विजानाति नायुर्ज्ञाने स मुह्यति||२६||  
 
इतिवर्णस्वरावुक्तौलक्षणार्थंमुमूर्षताम्|यस्तौसम्यग्विजानाति नायुर्ज्ञाने स मुह्यति||२६||  
 +
 
tatraślōkaḥ-  
 
tatraślōkaḥ-  
 
itivarṇasvarāvuktaulakṣaṇārthaṁmumūrṣatām|  
 
itivarṇasvarāvuktaulakṣaṇārthaṁmumūrṣatām|  
 
yastau  samyagvijānāti nāyurjñānē sa muhyati||26||
 
yastau  samyagvijānāti nāyurjñānē sa muhyati||26||
 +
 
tatra shlokaH-  
 
tatra shlokaH-  
 
iti varNasvarAvuktau lakShaNArthaM mumUrShatAm|  
 
iti varNasvarAvuktau lakShaNArthaM mumUrShatAm|  
 
yastau [4] samyagvijAnAti nAyurj~jAne sa muhyati||26||   
 
yastau [4] samyagvijAnAti nAyurj~jAne sa muhyati||26||   
 +
 
Thus the fatal signs related with complexion and voice are described. One who knows the details of these facts will not be confused in knowing lifespan of patient.   
 
Thus the fatal signs related with complexion and voice are described. One who knows the details of these facts will not be confused in knowing lifespan of patient.   
 +
 
Tattva Vimarsha:  
 
Tattva Vimarsha:  
 
• The prognosis of disease leading to death can be predicted by keen observation of complexion, color of body parts and voice. [3]
 
• The prognosis of disease leading to death can be predicted by keen observation of complexion, color of body parts and voice. [3]

Navigation menu