Rasayana: Difference between revisions

दीर्घमायुः स्मृतिं मेधामारोग्यं तरुणंवयः|  

प्रभावर्णस्वरौदार्यं देहेन्द्रियबलं परम्||७||  

वाक्सिद्धिं प्रणतिंकान्तिं लभते ना रसायनात्|  

लाभोपायो हि शस्तानां रसादीनां रसायनम्||८||

dīrghamāyuḥ smr̥tiṁ mēdhāmārōgyaṁ taruṇaṁ vayaḥ|  

prabhāvarṇasvaraudāryaṁ  dēhēndriyabalaṁ param||7||  

vāksiddhiṁ praṇatiṁ kāntiṁ labhatēnā rasāyanāt|  

lābhōpāyō hi śastānāṁ rasādīnāṁ rasāyanam||8||

dIrghamAyuH smRutiM medhAmArogyaM taruNaM vayaH|  

prabhAvarNasvaraudAryaM dehendriyabalaM param||7||  

vAksiddhiM praNatiM  kAntiM labhate nA rasAyanAt|  

lAbhopAyo hi shastAnAM rasAdInAM rasAyanam||8||  

अपत्यसन्तानकरं यत् सद्यः सम्प्रहर्षणम्|  

वाजीवातिबलो येनयात्यप्रतिहतः स्त्रियः||९||  

भवत्यतिप्रियः स्त्रीणां येन येनोपचीयते|  

जीर्यतोऽप्यक्षयं शुक्रं फलवद्येन दृश्यते||१०||  

प्रभूतशाखः शाखीव येन चैत्यो यथा महान्|  

भवत्यर्च्योबहुमतः प्रजानां सुबहुप्रजः||११||  

सन्तानमूलं येनेह प्रेत्य चानन्त्यमश्नुते|  

यशः श्रियं बलं पुष्टिं वाजीकरणमेव तत्||१२||

apatyasantānakaraṁ yat sadyaḥsampraharṣaṇam|  

vājīvātibalō yēna yātyapratihataḥ striyaḥ||9||  

bhavatyatipriyaḥ strīṇāṁ yēna yēnōpacīyatē|  

jīryatō'pyakṣayaṁ śukraṁ phalavadyēna dr̥śyatē||10||  

prabhūtaśākhaḥ śākhīva yēna caityō yathā mahān|  

bhavatyarcyō bahumataḥ prajānāṁsubahuprajaḥ||11||  

santānamūlaṁ yēnēha prētya cānantyamaśnutē|  

yaśaḥ śriyaṁ balaṁ puṣṭiṁ vājīkaraṇamēva tat||12||

apatyasantAnakaraM yat sadyaH sampraharShaNam|  

vAjIvAtibalo yena yAtyapratihataH striyaH||9||  

bhavatyatipriyaH strINAM yena yenopacIyate|  

jIryato~apyakShayaM shukraM phalavadyena dRushyate||10||  

prabhUtashAkhaH shAkhIva yena caityo yathA mahAn|  

bhavatyarcyo bahumataH prajAnAM subahuprajaH||11||  

santAnamUlaM yeneha pretya cAnantyamashnute|  

yashaH shriyaM balaM puShTiM vAjIkaraNameva tat||12||  

स्वस्थस्योर्जस्करं त्वेतद्द्विविधं प्रोक्तमौषधम्|  

यद्व्याधिनिर्घातकरं वक्ष्यते तच्चिकित्सिते||१३||  

चिकित्सितार्थ एतावान् विकाराणां यदौषधम्|  

रसायनविधिश्चाग्रे वाजीकरणमेव च||१४||

yadvyādhinirghātakaraṁ vakṣyatē taccikitsitē||13||  

cikitsitārtha ētāvān vikārāṇāṁ yadauṣadham|  

rasāyanavidhiścāgrē vājīkaraṇamēva ca||14||

svasthasyorjaskaraM tvetaddvividhaM proktamauShadham|  

yadvyAdhinirghAtakaraM vakShyate taccikitsite||13||  

cikitsitArtha etAvAn vikArANAM yadauShadham|  

rasAyanavidhishcAgre vAjIkaraNameva ca||14||  

अभेषजमिति ज्ञेयं विपरीतं यदौषधात्|  

तदसेव्यं निषेव्यं तु प्रवक्ष्यामि यदौषधम्||१५||

abhēṣajamiti jñēyaṁ viparītaṁ yadauṣadhāt|  

tadasēvyaṁ niṣēvyaṁ tu pravakṣyāmi yadauṣadham||15||

abheShajamiti j~jeyaM viparItaM yadauShadhAt|  

tadasevyaM niShevyaM tu pravakShyAmi yadauShadham||15||  

रसायनानां द्विविधं प्रयोगमृषयो विदुः|  

कुटीप्रावेशिकं चैव वातातपिकमेव च||१६||

कुटीप्रावेशिकस्यादौ विधिः समुपदेक्ष्यते|  

नृपवैद्यद्विजातीनां साधूनांपुण्यकर्मणाम्||१७||  

निवासे निर्भये शस्ते प्राप्योपकरणे पुरे|  

दिशि पूर्वोत्तरस्यां च सुभूमौ कारयेत् कुटीम्||१८||  

विस्तारोत्सेधसम्पन्नां त्रिगर्भां सूक्ष्मलोचनाम्|  

घनभित्तिमृतुसुखां सुस्पष्टां मनसः प्रियाम्||१९||  

शब्दादीनामशस्तानामगम्यं स्त्रीविवर्जिताम्|  

इष्टोपकरणोपेतां सज्जवैद्यौषधद्विजाम्||२०||  

अथोदगयने शुक्ले तिथिनक्षत्रपूजिते|  

मुहूर्तकरणोपेते प्रशस्तेकृतवापनः||२१||  

धृतिस्मृतिबलं कृत्वा श्रद्दधानः समाहितः|  

विधूय मानसान् दोषान् मैत्रीं भूतेषु चिन्तयन्||२२||  

देवताःपूजयित्वाऽग्रे द्विजातींश्च प्रदक्षिणम्|  

देवगोब्राह्मणान् कृत्वा ततस्तां प्रविशेत्कुटीम्||२३||  

तस्यां संशोधनैः शुद्धः सुखी जातबलः पुनः|  

रसायनं प्रयुञ्जीत तत्प्रवक्ष्यामिशोधनम्||२४||

rasāyanānāṁ dvividhaṁ prayōgamr̥ṣayō viduḥ|  

kuṭīprāvēśikaṁ caiva vātātapikamēva ca||16||  

kuṭīprāvēśikasyādau vidhiḥ samupadēkṣyatē|  

nr̥pavaidyadvijātīnāṁ sādhūnāṁ puṇyakarmaṇām||17||  

nivāsē nirbhayē śastē prāpyōpakaraṇē purē|  

diśi pūrvōttarasyāṁ ca subhūmau kārayēt kuṭīm||18||  

vistārōtsēdhasampannāṁ trigarbhāṁ sūkṣmalōcanām|  

ghanabhittimr̥tusukhāṁ suspaṣṭāṁ manasaḥ priyām||19||  

śabdādīnāmaśastānāmagamyaṁstrīvivarjitām|  

iṣṭōpakaraṇōpētāṁ sajjavaidyauṣadhadvijām ||20||  

athōdagayanē śuklētithinakṣatrapūjitē|  

muhūrtakaraṇōpētē praśastē kr̥tavāpanaḥ||21||  

dhr̥tismr̥tibalaṁ kr̥tvā śraddadhānaḥ samāhitaḥ|  

vidhūya mānasān dōṣān maitrīṁ bhūtēṣu cintayan||22||  

dēvatāḥ pūjayitvā'grē dvijātīṁścapradakṣiṇam|  

dēvagōbrāhmaṇān kr̥tvā tatastāṁ praviśēt kuṭīm||23||  

tasyāṁ saṁśōdhanaiḥ śuddhaḥ sukhī jātabalaḥ punaḥ|  

rasāyanaṁ prayuñjīta tatpravakṣyāmi śōdhanam||24||

rasAyanAnAM dvividhaM prayogamRuShayo viduH|  

kuTIprAveshikaM caiva vAtAtapikameva ca||16||  

kuTIprAveshikasyAdau vidhiH samupadekShyate|  

nRupavaidyadvijAtInAM sAdhUnAM puNyakarmaNAm||17||  

nivAse nirbhaye shaste prApyopakaraNe pure|  

dishi pUrvottarasyAM ca subhUmau kArayet kuTIm||18||  

vistArotsedhasampannAM trigarbhAM sUkShmalocanAm|  

ghanabhittimRutusukhAM suspaShTAM manasaH priyAm||19||  

shabdAdInAmashastAnAmagamyaM strIvivarjitAm|  

iShTopakaraNopetAM sajjavaidyauShadhadvijAm [1] ||20||  

athodagayane shukle tithinakShatrapUjite|  

muhUrtakaraNopete prashaste kRutavApanaH||21||  

dhRutismRutibalaM kRutvA shraddadhAnaH samAhitaH|  

vidhUya mAnasAn doShAn maitrIM bhUteShu cintayan||22||  

devatAH pUjayitvA~agre dvijAtIMshca pradakShiNam|  

devagobrAhmaNAn kRutvA tatastAM pravishet kuTIm||23||  

tasyAM saMshodhanaiH shuddhaH sukhI jAtabalaH punaH|  

rasAyanaM prayu~jjIta tatpravakShyAmi  shodhanam||24||  

हरीतकीनां चूर्णानि सैन्धवामलके गुडम्|  

वचां विडङ्गं रजनीं पिप्पलीं विश्वभेषजम्||२५||  

पिबेदुष्णाम्बुना जन्तुःस्नेहस्वेदोपपादितः|  

तेन शुद्धशरीराय कृतसंसर्जनाय च||२६||  

त्रिरात्रं यावकं दद्यात् पञ्चाहंवाऽपि सर्पिषा|  

सप्ताहं वा पुराणस्य यावच्छुद्धेस्तु वर्चसः||२७||  

शुद्धकोष्ठं तु तं ज्ञात्वा रसायनमुपाचरेत्|  

वयःप्रकृतिसात्म्यज्ञो यौगिकं यस्य यद्भवेत्||२८||

harītakīnāṁ cūrṇāni saindhavāmalakē guḍam|

vacāṁ viḍaṅgaṁ rajanīṁ pippalīṁ viśvabhēṣajam||25||  

pibēduṣṇāmbunā jantuḥ snēhasvēdōpapāditaḥ|  

tēna śuddhaśarīrāya kr̥tasaṁsarjanāya ca||26||  

trirātraṁ yāvakaṁ dadyāt pañcāhaṁ vā'pi sarpiṣā|  

saptāhaṁ vā purāṇasya yāvacchuddhēstu varcasaḥ||27||  

śuddhakōṣṭhaṁ tu taṁ jñātvā rasāyanamupācarēt|  

vayaḥprakr̥tisātmyajñō yaugikaṁ yasya yadbhavēt||28||

harItakInAM cUrNAni saindhavAmalake guDam|  

vacAM viDa~ggaM rajanIM pippalIM vishvabheShajam||25||  

pibeduShNAmbunA jantuH snehasvedopapAditaH|  

tena shuddhasharIrAya kRutasaMsarjanAya ca||26||  

trirAtraM yAvakaM dadyAt pa~jcAhaM vA~api sarpiShA|  

saptAhaM vA purANasya yAvacchuddhestu varcasaH||27||  

shuddhakoShThaM tu taM j~jAtvA rasAyanamupAcaret|  

vayaHprakRutisAtmyaj~jo yaugikaM yasya yadbhavet||28||  

हरीतकीं पञ्चरसामुष्णामलवणां शिवाम्|  

दोषानुलोमनीं लघ्वींविद्याद्दीपनपाचनीम्||२९||  

आयुष्यां पौष्टिकीं धन्यां वयसः स्थापनीं पराम्|  

सर्वरोगप्रशमनींबुद्धीन्द्रियबलप्रदाम्||३०||  

कुष्ठं गुल्ममुदावर्तं शोषं पाण्ड्वामयंमदम्|  

अर्शांसि ग्रहणीदोषं पुराणं विषमज्वरम्||३१||  

हृद्रोगं सशिरोरोगमतीसारमरोचकम्|  

कासं प्रमेहमानाहं प्लीहानमुदरं नवम्||३२||  

कफप्रसेकं वैस्वर्यं वैवर्ण्यं कामलां क्रिमीन्|  

श्वयथुं तमकं छर्दिं क्लैब्यमङ्गावसादनम्||३३||  

स्रोतोविबन्धान् विविधान् प्रलेपं हृदयोरसोः|  

स्मृतिबुद्धिप्रमोहं च जयेच्छीघ्रं हरीतकी||३४||  

(अजीर्णिनो रूक्षभुजः स्त्रीमद्यविषकर्शिताः|  

सेवेरन्नाभयामेते क्षुत्तृष्णोष्णार्दिताश्चये)||३५||  

तान् गुणांस्तानि कर्माणि विद्यादामलकीष्वपि|  

यान्युक्तानि हरीतक्या वीर्यस्य तु विपर्ययः||३६||  

अतश्चामृतकल्पानि विद्यात् कर्मभिरीदृशैः|  

हरीतकीनां शस्यानि भिषगामलकस्य च||३७||

harītakīṁ pañcarasāmuṣṇāmalavaṇāṁ śivām|  

dōṣānulōmanīṁ laghvīṁ vidyāddīpanapācanīm||29||  

āyuṣyāṁ pauṣṭikīṁ dhanyāṁ vayasaḥ sthāpanīṁ parām|  

sarvarōgapraśamanīṁ buddhīndriyabalapradām||30||  

kuṣṭhaṁ gulmamudāvartaṁ śōṣaṁ pāṇḍvāmayaṁ madam|  

arśāṁsi grahaṇīdōṣaṁ purāṇaṁ viṣamajvaram||31||  

hr̥drōgaṁ saśirōrōgamatīsāramarōcakam|  

kāsaṁ pramēhamānāhaṁ plīhānamudaraṁ navam||32||  

kaphaprasēkaṁ vaisvaryaṁ vaivarṇyaṁ kāmalāṁ krimīn|  

śvayathuṁ tamakaṁ chardiṁ klaibyamaṅgāvasādanam||33||  

srōtōvibandhān vividhān pralēpaṁ hr̥dayōrasōḥ|  

smr̥tibuddhipramōhaṁ ca jayēcchīghraṁ harītakī||34||  

(ajīrṇinō rūkṣabhujaḥ strīmadyaviṣakarśitāḥ|  

sēvērannābhayāmētē kṣuttr̥ṣṇōṣṇārditāśca yē)||35||  

tān guṇāṁstāni karmāṇi vidyādāmalakīṣvapi|  

yānyuktāni harītakyā vīryasya tu viparyayaḥ||36||  

ataścāmr̥takalpāni vidyāt karmabhirīdr̥śaiḥ|  

harītakīnāṁ śasyāni bhiṣagāmalakasya ca||37||

harItakIM pa~jcarasAmuShNAmalavaNAM shivAm|  

doShAnulomanIM laghvIM vidyAddIpanapAcanIm||29||  

AyuShyAM pauShTikIM dhanyAM vayasaH sthApanIM parAm|  

sarvarogaprashamanIM buddhIndriyabalapradAm||30||  

kuShThaM gulmamudAvartaM shoShaM pANDvAmayaM madam|  

arshAMsi grahaNIdoShaM purANaM viShamajvaram||31||  

hRudrogaM sashirorogamatIsAramarocakam|  

kAsaM pramehamAnAhaM plIhAnamudaraM navam||32||  

kaphaprasekaM vaisvaryaM vaivarNyaM kAmalAM krimIn|  

shvayathuM tamakaM chardiM klaibyama~ggAvasAdanam||33||  

srotovibandhAn vividhAn pralepaM hRudayorasoH|  

smRutibuddhipramohaM ca jayecchIghraM harItakI||34||  

(ajIrNino [1] rUkShabhujaH strImadyaviShakarshitAH|  

severannAbhayAmete kShuttRuShNoShNArditAshca ye)||35||  

tAn guNAMstAni karmANi vidyAdAmalakIShvapi|  

yAnyuktAni harItakyA vIryasya tu viparyayaH||36||  

atashcAmRutakalpAni vidyAt karmabhirIdRushaiH|  

harItakInAM shasyAni bhiShagAmalakasya ca||37||

ओषधीनां परा भूमिर्हिमवाञ् शैलसत्तमः|  

तस्मात्फलानि तज्जानि ग्राहयेत्कालजानि तु||३८||  

आपूर्णरसवीर्याणि काले काले यथाविधि|  

आदित्यपवनच्छायासलिलप्रीणितानि च||३९||  

यान्यजग्धान्यपूतीनि निर्व्रणान्यगदानि च|  

तेषां प्रयोगं वक्ष्यामि फलानां कर्म चोत्तमम्||४०||

ōṣadhīnāṁ parā bhūmirhimavāñ śailasattamaḥ|  

tasmātphalāni tajjāni grāhayētkālajāni tu||38||  

āpūrṇarasavīryāṇi kālē kālē yathāvidhi|  

ādityapavanacchāyāsalilaprīṇitāni ca||39||  

yānyajagdhānyapūtīni nirvraṇānyagadāni ca|  

tēṣāṁ prayōgaṁ vakṣyāmi phalānāṁ karma cōttamam||40||

oShadhInAM parA bhUmirhimavA~j shailasattamaH|  

tasmAtphalAni tajjAni grAhayetkAlajAni tu||38||  

ApUrNarasavIryANi kAle kAle yathAvidhi|  

AdityapavanacchAyAsalilaprINitAni ca||39||  

yAnyajagdhAnyapUtIni nirvraNAnyagadAni ca|  

teShAM prayogaM vakShyAmi phalAnAM karma cottamam||40||  

पञ्चानां पञ्चमूलानां भागान् दशपलोन्मितान्|  

हरीतकीसहस्रं च त्रिगुणामलकं नवम्||४१||  

विदारिगन्धां बृहतीं पृश्निपर्णीं निदिग्धिकाम्|  

विद्याद्विदारिगन्धाद्यं श्वदंष्ट्रापञ्चमं गणम्||४२||  

बिल्वाग्निमन्थश्योनाकं काश्मर्यमथ पाटलाम्|  

पुनर्नवां शूर्पपर्ण्यौ बलामेरण्डमेव च||४३||  

जीवकर्षभकौ मेदां जीवन्तीं सशतावरीम्|  

शरेक्षुदर्भकाशानां शालीनां मूलमेव च||४४||  

इत्येषां पञ्चमूलानां|पञ्चानामुपकल्पयेत्|  

भागान् यथोक्तांस्तत्सर्वं साध्यं दशगुणेऽम्भसि||४५||  

दशभागावशेषं तु पूतं तं ग्राहयेद्रसम्|  

हरीतकीश्च ताः सर्वाः सर्वाण्यामलकानि च||४६||  

तानि सर्वाण्यनस्थीनि फलान्यापोथ्य कूर्चनैः|  

विनीय तस्मिन्निर्यूहे चूर्णानीमानिदापयेत्||४७||  

मण्डूकपर्ण्याः पिप्पल्याः शङ्खपुष्प्याः प्लवस्यच|  

मुस्तानां सविडङ्गानां चन्दनागुरुणोस्तथा||४८||  

मधुकस्य हरिद्राया वचायाः कनकस्य च|  

भागांश्चतुष्पलान् कृत्वा सूक्ष्मैलायास्त्वचस्तथा||४९||  

सितोपलासहस्रं च चूर्णितंतुलयाऽधिकम्|  

तैलस्य द्व्याढकं तत्र दद्यात्त्रीणि च सर्पिषः||५०||  

साध्यमौदुम्बरे पात्रे तत् सर्वं मृदुनाऽग्निना|  

ज्ञात्वालेह्यमदग्धं च शीतं क्षौद्रेण संसृजेत्||५१||  

क्षौद्रप्रमाणं स्नेहार्धं तत् सर्वं घृतभाजने|  

तिष्ठेत्सम्मूर्च्छितं तस्य मात्रां काले प्रयोजयेत्||५२||  

या नोपरुन्ध्यादाहारमेकं मात्रा जरांप्रति|  

षष्टिकः पयसा चात्र जीर्णे भोजनमिष्यते||५३||  

वैखानसा वालखिल्यास्तथा चान्ये तपोधनाः|  

रसायनमिदं प्राश्यबभूवुरमितायुषः||५४||  

मुक्त्वा जीर्णं वपुश्चाग्र्यमवापुस्तरुणं वयः|  

वीततन्द्राक्लमश्वासा निरातङ्काः समाहिताः||५५||  

मेधास्मृतिबलोपेताश्चिररात्रं तपोधनाः|  

ब्राह्मं तपो ब्रह्मचर्यं चेरुश्चात्यन्तनिष्ठया||५६||  

रसायनमिदं ब्राह्ममायुष्कामः प्रयोजयेत्|  

दीर्घमायुर्वयश्चाग्र्यं कामांश्चेष्टान् समश्नुते||५७||  

pañcānāṁ pañcamūlānāṁ bhāgān daśapalōnmitān|  

harītakīsahasraṁ ca triguṇāmalakaṁ navam||41||  

vidārigandhāṁ br̥hatīṁ pr̥śniparṇīṁ nidigdhikām|  

vidyādvidārigandhādyaṁśvadaṁṣṭrāpañcamaṁ gaṇam||42||  

bilvāgnimanthaśyōnākaṁ kāśmaryamatha pāṭalām|  

punarnavāṁ śūrpaparṇyau balāmēraṇḍamēva ca||43||  

jīvakarṣabhakau mēdāṁ jīvantīṁ saśatāvarīm|  

śarēkṣudarbhakāśānāṁ śālīnāṁ mūlamēva ca||44||  

ityēṣāṁ pañcamūlānāṁ pañcānāmupakalpayēt|  

bhāgān yathōktāṁstatsarvaṁ sādhyaṁ daśaguṇē'mbhasi||45||  

daśabhāgāvaśēṣaṁ tu pūtaṁ taṁ grāhayēdrasam|  

harītakīśca tāḥ sarvāḥ sarvāṇyāmalakāni ca||46||

tāni sarvāṇyanasthīni phalānyāpōthya kūrcanaiḥ|  

vinīya tasminniryūhē cūrṇānīmāni dāpayēt||47||  

maṇḍūkaparṇyāḥ pippalyāḥ śaṅkhapuṣpyāḥ plavasya ca|  

mustānāṁ saviḍaṅgānāṁ candanāguruṇōstathā||48||  

madhukasya haridrāyā vacāyāḥ kanakasyaca|  

bhāgāṁścatuṣpalān kr̥tvā sūkṣmailāyāstvacastathā||49||  

sitōpalāsahasraṁ ca cūrṇitaṁ tulayā'dhikam|  

tailasya dvyāḍhakaṁ tatra dadyāttrīṇi ca sarpiṣaḥ||50||  

sādhyamaudumbarē pātrē tat sarvaṁ mr̥dunā'gninā|  

jñātvā lēhyamadagdhaṁ ca śītaṁ kṣaudrēṇa saṁsr̥jēt||51||  

kṣaudrapramāṇaṁ snēhārdhaṁ tat sarvaṁ ghr̥tabhājanē|  

tiṣṭhētsammūrcchitaṁ tasya mātrāṁ kālē prayōjayēt||52||  

yā nōparundhyādāhāramēkaṁ mātrā jarāṁ prati|  

ṣaṣṭikaḥ payasā cātra jīrṇēbhōjanamiṣyatē||53||  

vaikhānasā vālakhilyāstathā cānyē tapōdhanāḥ|  

rasāyanamidaṁ prāśya babhūvuramitāyuṣaḥ||54||  

muktvā jīrṇaṁ vapuścāgryamavāpustaruṇaṁ vayaḥ|  

vītatandrāklamaśvāsā nirātaṅkāḥ samāhitāḥ||55||  

mēdhāsmr̥tibalōpētāścirarātraṁ tapōdhanāḥ|  

brāhmaṁ tapō brahmacaryaṁ cēruścātyantaniṣṭhayā||56||  

rasāyanamidaṁ brāhmamāyuṣkāmaḥ prayōjayēt|  

dīrghamāyurvayaścāgryaṁ kāmāṁścēṣṭān samaśnutē||57||  

(iti brāhmarasāyanam)

pa~jcAnAM pa~jcamUlAnAM bhAgAn dashapalonmitAn|  

harItakIsahasraM ca triguNAmalakaM navam||41||  

vidArigandhAM bRuhatIM pRushniparNIM nidigdhikAm|  

vidyAdvidArigandhAdyaM shvadaMShTrApa~jcamaM gaNam||42||  

bilvAgnimanthashyonAkaM kAshmaryamatha pATalAm|  

punarnavAM shUrpaparNyau balAmeraNDameva ca||43||