Trimarmiya Chikitsa: Difference between revisions

Line 3,412: Line 3,412:


खालित्येपलितेवल्यांहरिलोम्निचशोधितम्||२६२||  
खालित्येपलितेवल्यांहरिलोम्निचशोधितम्||२६२||  
नस्यैस्तैलैःशिरोवक्रप्रलेपैश्चाप्युपाचरेत्|  
नस्यैस्तैलैःशिरोवक्रप्रलेपैश्चाप्युपाचरेत्|  
सिद्धंविदारीगन्धाद्यैर्जीवनीयैरथापिच||२६३||  
सिद्धंविदारीगन्धाद्यैर्जीवनीयैरथापिच||२६३||  
नस्यंस्यादणुतैलंवाखालित्यपलितापहम्|  
नस्यंस्यादणुतैलंवाखालित्यपलितापहम्|  
क्षीरात्सहचराद्भृङ्गराजाच्चसौरसाद्रसात्||२६४||  
क्षीरात्सहचराद्भृङ्गराजाच्चसौरसाद्रसात्||२६४||  
प्रस्थैस्तुकुडवस्तैलाद्यष्ट्याह्वपलकल्कितः|  
प्रस्थैस्तुकुडवस्तैलाद्यष्ट्याह्वपलकल्कितः|  
सिद्धःशिलासमेभाण्डेमेषशृङ्गादिषुस्थितः||२६५||  
सिद्धःशिलासमेभाण्डेमेषशृङ्गादिषुस्थितः||२६५||  
नस्यंस्याद्भिषजासम्यग्योजितंपलितापहम्|  
नस्यंस्याद्भिषजासम्यग्योजितंपलितापहम्|  
भिषजाक्षीरपिष्टौवादुग्धिकाकरवीरकौ||२६६||  
भिषजाक्षीरपिष्टौवादुग्धिकाकरवीरकौ||२६६||  
उत्पाट्यपलितेदेयौतावुभौपलितापहौ|  
उत्पाट्यपलितेदेयौतावुभौपलितापहौ|  
मार्कवस्वरसात्क्षीराद्द्विप्रस्थंमधुकात्पलम्||२६७||  
मार्कवस्वरसात्क्षीराद्द्विप्रस्थंमधुकात्पलम्||२६७||  
तैःपचेत्कुडवंतैलात्तन्नस्यंपलितापहम्|  
तैःपचेत्कुडवंतैलात्तन्नस्यंपलितापहम्|  
आदित्यवल्ल्यामूलानिकृष्णशैरेयकस्यच||२६८||  
आदित्यवल्ल्यामूलानिकृष्णशैरेयकस्यच||२६८||  
सुरसस्यचपत्राणिपत्रंकृष्णशणस्यच|  
सुरसस्यचपत्राणिपत्रंकृष्णशणस्यच|  
मार्कवःकाकमाचीचमधुकंदेवदारुच||२६९||  
मार्कवःकाकमाचीचमधुकंदेवदारुच||२६९||  
पृथग्दशपलांशानिपिप्पल्यस्त्रिफलाऽञ्जनम्|  
पृथग्दशपलांशानिपिप्पल्यस्त्रिफलाऽञ्जनम्|  
प्रपौण्डरीकंमञ्जिष्ठालोध्रंकृष्णागुरूत्पलम्||२७०||  
प्रपौण्डरीकंमञ्जिष्ठालोध्रंकृष्णागुरूत्पलम्||२७०||  
आम्रास्थिकर्दमःकृष्णोमृणालंरक्तचन्दनम्|  
आम्रास्थिकर्दमःकृष्णोमृणालंरक्तचन्दनम्|  
नीलीभल्लातकास्थीनिकासीसंमदयन्तिका||२७१||  
नीलीभल्लातकास्थीनिकासीसंमदयन्तिका||२७१||  
सोमराज्यसनःशस्त्रंकृष्णौपिण्डीतचित्रकौ|  
सोमराज्यसनःशस्त्रंकृष्णौपिण्डीतचित्रकौ|  
पुष्करार्जुनकाश्मर्याण्याम्रजम्बूफलानिच||२७२||  
पुष्करार्जुनकाश्मर्याण्याम्रजम्बूफलानिच||२७२||  
पृथक्पञ्चपलांशानितैःपिष्टैराढकंपचेत्|  
पृथक्पञ्चपलांशानितैःपिष्टैराढकंपचेत्|  
बैभीतकस्यतैलस्यधात्रीरसचतुर्गुणम्||२७३||  
बैभीतकस्यतैलस्यधात्रीरसचतुर्गुणम्||२७३||  
कुर्यादादित्यपाकंवायावच्छुष्कोभवेद्रसः|  
कुर्यादादित्यपाकंवायावच्छुष्कोभवेद्रसः|  
लोहपात्रेततःपूतंसंशुद्धमुपयोजयेत्||२७४||  
लोहपात्रेततःपूतंसंशुद्धमुपयोजयेत्||२७४||  
पानेनस्यक्रियायांचशिरोभ्यङ्गेतथैवच|  
पानेनस्यक्रियायांचशिरोभ्यङ्गेतथैवच|  
एतच्चक्षुष्यमायुष्यंशिरसःसर्वरोगनुत्||२७५||  
एतच्चक्षुष्यमायुष्यंशिरसःसर्वरोगनुत्||२७५||  
महानीलमितिख्यातंपलितघ्नमनुत्तमम्|  
महानीलमितिख्यातंपलितघ्नमनुत्तमम्|  
इतिमहानीलतैलम्|  
इतिमहानीलतैलम्|  
प्रपौण्डरीकमधुकपिप्पलीचन्दनोत्पलैः||२७६||  
प्रपौण्डरीकमधुकपिप्पलीचन्दनोत्पलैः||२७६||  
कार्षिकैस्तैलकुडवोद्विगुणामलकीरसः|  
कार्षिकैस्तैलकुडवोद्विगुणामलकीरसः|  
सिद्धःसप्रतिमर्शःस्यात्सर्वमूर्धगदापहः||२७७||  
सिद्धःसप्रतिमर्शःस्यात्सर्वमूर्धगदापहः||२७७||  
(पलितघ्नोविशेषेणकृष्णात्रेयेणभाषितः|)  
(पलितघ्नोविशेषेणकृष्णात्रेयेणभाषितः|)  
क्षीरंप्रियालयष्ट्याह्वेजीवकाद्योगणस्तिलाः||२७८||  
क्षीरंप्रियालयष्ट्याह्वेजीवकाद्योगणस्तिलाः||२७८||  
कृष्णावक्त्रेप्रलेपःस्याद्धरिलोमनिवारणः|  
कृष्णावक्त्रेप्रलेपःस्याद्धरिलोमनिवारणः|  
तिलाःसामलकाश्चैवकिञ्जल्कोमधुकंमधु||२७९||  
तिलाःसामलकाश्चैवकिञ्जल्कोमधुकंमधु||२७९||  
बृंहयेद्रञ्जयेचैतत्केशान्मूर्धप्रलेपनात्|  
बृंहयेद्रञ्जयेचैतत्केशान्मूर्धप्रलेपनात्|  
पचेत्सैन्धवशुक्ताम्लैरयश्चूर्णंसतण्डुलम्||२८०||  
पचेत्सैन्धवशुक्ताम्लैरयश्चूर्णंसतण्डुलम्||२८०||  
तेनालिप्तंशिरःशुद्धमस्निग्धमुषितंनिशि|  
तेनालिप्तंशिरःशुद्धमस्निग्धमुषितंनिशि|  
तत्प्रातस्त्रिफलाधौतंस्यात्कृष्णमृदुमूर्धजम्||२८१||  
तत्प्रातस्त्रिफलाधौतंस्यात्कृष्णमृदुमूर्धजम्||२८१||  
अयश्चूर्णोऽम्लपिष्टश्चरागःसत्रिफलोवरः|  
अयश्चूर्णोऽम्लपिष्टश्चरागःसत्रिफलोवरः|  
कुर्याच्छेषेषुरोगेषुक्रियांस्वांस्वाच्चिकित्सितात्|  
कुर्याच्छेषेषुरोगेषुक्रियांस्वांस्वाच्चिकित्सितात्|  
शेषेष्वादौचनिर्दिष्टासिद्धौचान्याप्रवक्ष्यते||२८२||  
शेषेष्वादौचनिर्दिष्टासिद्धौचान्याप्रवक्ष्यते||२८२||  
इतिखालित्यादिचिकित्सा|  
इतिखालित्यादिचिकित्सा|  
khālityē palitē valyāṁ harilōmni ca śōdhitam||262||  
khālityē palitē valyāṁ harilōmni ca śōdhitam||262||  
nasyaistailaiḥ śirōvakrapralēpaiścāpyupācarēt|  
nasyaistailaiḥ śirōvakrapralēpaiścāpyupācarēt|  
siddhaṁ vidārīgandhādyairjīvanīyairathāpi ca||263||  
siddhaṁ vidārīgandhādyairjīvanīyairathāpi ca||263||  
nasyaṁ syādaṇutailaṁ vā khālityapalitāpaham|  
nasyaṁ syādaṇutailaṁ vā khālityapalitāpaham|  
kṣīrāt sahacarādbhr̥ṅgarājācca saurasādrasāt||264||  
kṣīrāt sahacarādbhr̥ṅgarājācca saurasādrasāt||264||  
prasthaistu kuḍavastailādyaṣṭyāhvapalakalkitaḥ|  
prasthaistu kuḍavastailādyaṣṭyāhvapalakalkitaḥ|  
siddhaḥ śilāsamē bhāṇḍē mēṣaśr̥ṅgādiṣu sthitaḥ||265||  
siddhaḥ śilāsamē bhāṇḍē mēṣaśr̥ṅgādiṣu sthitaḥ||265||  
nasyaṁ syādbhiṣajā samyagyōjitaṁ palitāpaham|  
nasyaṁ syādbhiṣajā samyagyōjitaṁ palitāpaham|  
bhiṣajā kṣīrapiṣṭau vā dugdhikākaravīrakau||266||  
bhiṣajā kṣīrapiṣṭau vā dugdhikākaravīrakau||266||  
utpāṭya palitē dēyau tāvubhau palitāpahau|  
utpāṭya palitē dēyau tāvubhau palitāpahau|  
mārkavasvarasāt kṣīrāddviprasthaṁ madhukāt palam||267||  
mārkavasvarasāt kṣīrāddviprasthaṁ madhukāt palam||267||  
taiḥ pacēt kuḍavaṁ tailāttannasyaṁ palitāpaham|  
taiḥ pacēt kuḍavaṁ tailāttannasyaṁ palitāpaham|  
ādityavallyā mūlāni kr̥ṣṇaśairēyakasya ca||268||  
ādityavallyā mūlāni kr̥ṣṇaśairēyakasya ca||268||  
surasasya ca patrāṇi patraṁ [1] kr̥ṣṇaśaṇasya ca|  
surasasya ca patrāṇi patraṁ [1] kr̥ṣṇaśaṇasya ca|  
mārkavaḥ kākamācī ca madhukaṁ dēvadāru ca||269||  
mārkavaḥ kākamācī ca madhukaṁ dēvadāru ca||269||  
pr̥thagdaśapalāṁśāni pippalyastriphalā'ñjanam|  
pr̥thagdaśapalāṁśāni pippalyastriphalā'ñjanam|  
prapauṇḍarīkaṁ mañjiṣṭhā lōdhraṁ kr̥ṣṇāgurūtpalam||270||  
prapauṇḍarīkaṁ mañjiṣṭhā lōdhraṁ kr̥ṣṇāgurūtpalam||270||  
āmrāsthi kardamaḥ kr̥ṣṇō mr̥ṇālaṁ raktacandanam|  
āmrāsthi kardamaḥ kr̥ṣṇō mr̥ṇālaṁ raktacandanam|  
nīlī bhallātakāsthīni kāsīsaṁ madayantikā||271||  
nīlī bhallātakāsthīni kāsīsaṁ madayantikā||271||  
sōmarājyasanaḥ śastraṁ kr̥ṣṇau piṇḍītacitrakau|  
sōmarājyasanaḥ śastraṁ kr̥ṣṇau piṇḍītacitrakau|  
puṣkarārjunakāśmaryāṇyāmrajambūphalāni ca||272||  
puṣkarārjunakāśmaryāṇyāmrajambūphalāni ca||272||  
pr̥thak pañcapalāṁśāni taiḥ piṣṭairāḍhakaṁ pacēt|  
pr̥thak pañcapalāṁśāni taiḥ piṣṭairāḍhakaṁ pacēt|  
baibhītakasya tailasya dhātrīrasacaturguṇam||273||  
baibhītakasya tailasya dhātrīrasacaturguṇam||273||  
kuryādādityapākaṁ vā yāvacchuṣkō bhavēdrasaḥ|  
kuryādādityapākaṁ vā yāvacchuṣkō bhavēdrasaḥ|  
lōhapātrē tataḥ pūtaṁ saṁśuddhamupayōjayēt||274||  
lōhapātrē tataḥ pūtaṁ saṁśuddhamupayōjayēt||274||  
pānē nasyakriyāyāṁ ca śirōbhyaṅgē tathaiva ca|  
pānē nasyakriyāyāṁ ca śirōbhyaṅgē tathaiva ca|  
ētaccakṣuṣyamāyuṣyaṁ śirasaḥ sarvarōganut||275||  
ētaccakṣuṣyamāyuṣyaṁ śirasaḥ sarvarōganut||275||  
mahānīlamiti khyātaṁ palitaghnamanuttamam|  
mahānīlamiti khyātaṁ palitaghnamanuttamam|  
iti mahānīlatailam|  
iti mahānīlatailam|  
prapauṇḍarīkamadhukapippalīcandanōtpalaiḥ||276||  
prapauṇḍarīkamadhukapippalīcandanōtpalaiḥ||276||  
kārṣikaistailakuḍavō dviguṇāmalakīrasaḥ|  
kārṣikaistailakuḍavō dviguṇāmalakīrasaḥ|  
siddhaḥ sa pratimarśaḥ syāt sarvamūrdhagadāpahaḥ||277||  
siddhaḥ sa pratimarśaḥ syāt sarvamūrdhagadāpahaḥ||277||  
(palitaghnō [2] viśēṣēṇa kr̥ṣṇātrēyēṇa bhāṣitaḥ|)  
(palitaghnō [2] viśēṣēṇa kr̥ṣṇātrēyēṇa bhāṣitaḥ|)  
kṣīraṁ priyālayaṣṭyāhvē jīvakādyō gaṇastilāḥ||278||  
kṣīraṁ priyālayaṣṭyāhvē jīvakādyō gaṇastilāḥ||278||  
kr̥ṣṇā vaktrē pralēpaḥ syāddharilōmanivāraṇaḥ|  
kr̥ṣṇā vaktrē pralēpaḥ syāddharilōmanivāraṇaḥ|  
tilāḥsāmalakāścaiva kiñjalkō madhukaṁ madhu||279||  
tilāḥsāmalakāścaiva kiñjalkō madhukaṁ madhu||279||  
br̥ṁhayēdrañjayēcaitat kēśānmūrdhapralēpanāt|  
br̥ṁhayēdrañjayēcaitat kēśānmūrdhapralēpanāt|  
pacētsaindhavaśuktāmlairayaścūrṇaṁ sataṇḍulam||280||  
pacētsaindhavaśuktāmlairayaścūrṇaṁ sataṇḍulam||280||  
tēnāliptaṁ śiraḥ śuddhamasnigdhamuṣitaṁ niśi|  
tēnāliptaṁ śiraḥ śuddhamasnigdhamuṣitaṁ niśi|  
tat prātastriphalādhautaṁ syāt kr̥ṣṇamr̥dumūrdhajam||281||  
tat prātastriphalādhautaṁ syāt kr̥ṣṇamr̥dumūrdhajam||281||  
ayaścūrṇō'mlapiṣṭaśca rāgaḥ satriphalō varaḥ|  
ayaścūrṇō'mlapiṣṭaśca rāgaḥ satriphalō varaḥ|  
kuryācchēṣēṣu rōgēṣu kriyāṁ svāṁ svāccikitsitāt|  
kuryācchēṣēṣu rōgēṣu kriyāṁ svāṁ svāccikitsitāt|  
śēṣēṣvādau ca nirdiṣṭā siddhau cānyā pravakṣyatē||282||  
śēṣēṣvādau ca nirdiṣṭā siddhau cānyā pravakṣyatē||282||  
iti khālityādicikitsā|  
iti khālityādicikitsā|  


khAlitye palite valyAM harilomni ca shodhitam ||262||  
khAlitye palite valyAM harilomni ca shodhitam ||262||  
nasyaistailaiH shirovakrapralepaishcApyupAcaret |  
nasyaistailaiH shirovakrapralepaishcApyupAcaret |  
siddhaM vidArIgandhAdyairjIvanIyairathApi ca ||263||  
siddhaM vidArIgandhAdyairjIvanIyairathApi ca ||263||  
nasyaM syAdaNutailaM vA khAlityapalitApaham |  
nasyaM syAdaNutailaM vA khAlityapalitApaham |  
kShIrAt sahacarAdbhRu~ggarAjAcca saurasAdrasAt ||264||  
kShIrAt sahacarAdbhRu~ggarAjAcca saurasAdrasAt ||264||  
prasthaistu kuDavastailAdyaShTyAhvapalakalkitaH |  
prasthaistu kuDavastailAdyaShTyAhvapalakalkitaH |  
siddhaH shilAsame bhANDe meShashRu~ggAdiShu sthitaH ||265||  
siddhaH shilAsame bhANDe meShashRu~ggAdiShu sthitaH ||265||  
nasyaM syAdbhiShajA samyagyojitaM palitApaham |  
nasyaM syAdbhiShajA samyagyojitaM palitApaham |  
bhiShajA kShIrapiShTau vA dugdhikAkaravIrakau ||266||  
bhiShajA kShIrapiShTau vA dugdhikAkaravIrakau ||266||  
utpATya palite deyau tAvubhau palitApahau |  
utpATya palite deyau tAvubhau palitApahau |  
mArkavasvarasAt kShIrAddviprasthaM madhukAt palam ||267||  
mArkavasvarasAt kShIrAddviprasthaM madhukAt palam ||267||  
taiH pacet kuDavaM tailAttannasyaM palitApaham |  
taiH pacet kuDavaM tailAttannasyaM palitApaham |  
AdityavallyA mUlAni kRuShNashaireyakasya ca ||268||  
AdityavallyA mUlAni kRuShNashaireyakasya ca ||268||  
surasasya ca patrANi patraM [1] kRuShNashaNasya ca |  
surasasya ca patrANi patraM [1] kRuShNashaNasya ca |  
mArkavaH kAkamAcI ca madhukaM devadAru ca ||269||  
mArkavaH kAkamAcI ca madhukaM devadAru ca ||269||  
pRuthagdashapalAMshAni pippalyastriphalA~a~jjanam |  
pRuthagdashapalAMshAni pippalyastriphalA~a~jjanam |  
prapauNDarIkaM ma~jjiShThA lodhraM kRuShNAgurUtpalam ||270||  
prapauNDarIkaM ma~jjiShThA lodhraM kRuShNAgurUtpalam ||270||  
AmrAsthi kardamaH kRuShNo mRuNAlaM raktacandanam |  
AmrAsthi kardamaH kRuShNo mRuNAlaM raktacandanam |  
nIlI bhallAtakAsthIni kAsIsaM madayantikA ||271||  
nIlI bhallAtakAsthIni kAsIsaM madayantikA ||271||  
somarAjyasanaH shastraM kRuShNau piNDItacitrakau |  
somarAjyasanaH shastraM kRuShNau piNDItacitrakau |  
puShkarArjunakAshmaryANyAmrajambUphalAni ca ||272||  
puShkarArjunakAshmaryANyAmrajambUphalAni ca ||272||  
pRuthak pa~jcapalAMshAni taiH piShTairADhakaM pacet |  
pRuthak pa~jcapalAMshAni taiH piShTairADhakaM pacet |  
baibhItakasya tailasya dhAtrIrasacaturguNam ||273||  
baibhItakasya tailasya dhAtrIrasacaturguNam ||273||  
kuryAdAdityapAkaM vA yAvacchuShko bhavedrasaH |  
kuryAdAdityapAkaM vA yAvacchuShko bhavedrasaH |  
lohapAtre tataH pUtaM saMshuddhamupayojayet ||274||  
lohapAtre tataH pUtaM saMshuddhamupayojayet ||274||  
pAne nasyakriyAyAM ca shirobhya~gge tathaiva ca |  
pAne nasyakriyAyAM ca shirobhya~gge tathaiva ca |  
etaccakShuShyamAyuShyaM shirasaH sarvaroganut ||275||  
etaccakShuShyamAyuShyaM shirasaH sarvaroganut ||275||  
mahAnIlamiti khyAtaM palitaghnamanuttamam |  
mahAnIlamiti khyAtaM palitaghnamanuttamam |  
iti mahAnIlatailam |  
iti mahAnIlatailam |  
prapauNDarIkamadhukapippalIcandanotpalaiH ||276||  
prapauNDarIkamadhukapippalIcandanotpalaiH ||276||  
kArShikaistailakuDavo dviguNAmalakIrasaH |  
kArShikaistailakuDavo dviguNAmalakIrasaH |  
siddhaH sa pratimarshaH syAt sarvamUrdhagadApahaH ||277||  
siddhaH sa pratimarshaH syAt sarvamUrdhagadApahaH ||277||  
(palitaghno [2] visheSheNa kRuShNAtreyeNa bhAShitaH|)  
(palitaghno [2] visheSheNa kRuShNAtreyeNa bhAShitaH|)  
kShIraM priyAlayaShTyAhve jIvakAdyo gaNastilAH ||278||  
kShIraM priyAlayaShTyAhve jIvakAdyo gaNastilAH ||278||  
kRuShNA vaktre pralepaH syAddharilomanivAraNaH |  
kRuShNA vaktre pralepaH syAddharilomanivAraNaH |  
tilAH sAmalakAshcaiva ki~jjalko madhukaM madhu ||279||  
tilAH sAmalakAshcaiva ki~jjalko madhukaM madhu ||279||  
bRuMhayedra~jjayecaitat keshAnmUrdhapralepanAt |  
bRuMhayedra~jjayecaitat keshAnmUrdhapralepanAt |  
pacetsaindhavashuktAmlairayashcUrNaM sataNDulam ||280||  
pacetsaindhavashuktAmlairayashcUrNaM sataNDulam ||280||  
tenAliptaM shiraH shuddhamasnigdhamuShitaM nishi |  
tenAliptaM shiraH shuddhamasnigdhamuShitaM nishi |  
tat prAtastriphalAdhautaM syAt kRuShNamRudumUrdhajam ||281||  
tat prAtastriphalAdhautaM syAt kRuShNamRudumUrdhajam ||281||  
ayashcUrNo~amlapiShTashca rAgaH satriphalo varaH |  
ayashcUrNo~amlapiShTashca rAgaH satriphalo varaH |  
kuryAccheSheShu rogeShu kriyAM svAM svAccikitsitAt |  
kuryAccheSheShu rogeShu kriyAM svAM svAccikitsitAt |  
sheSheShvAdau ca nirdiShTA siddhau cAnyA pravakShyate ||282||  
sheSheShvAdau ca nirdiShTA siddhau cAnyA pravakShyate ||282||  
iti khAlityAdicikitsA |
iti khAlityAdicikitsA |


General treatment of alopecia and graying of hair:
====== General treatment of alopecia and graying of hair ======
 
In case of khalitya (alopecia), palitya (graying of the hair), vali (appearance of wrinkles over the face) and hari loman (tawny hair), the patient should be managed after elimination/ detoxification therapies in the beginning and thereafter be given nasya (inhalation therapy) with medicated oil, and application of paste of drugs over the head and face. [262 1/2- 263½]
In case of khalitya (alopecia), palitya (graying of the hair), vali (appearance of wrinkles over the face) and hari loman (tawny hair), the patient should be managed after elimination/ detoxification therapies in the beginning and thereafter be given nasya (inhalation therapy) with medicated oil, and application of paste of drugs over the head and face. [262 1/2- 263½]
1. Oils which should be used in treatment of alopecia and graying of hair:
1. Oils which should be used in treatment of alopecia and graying of hair: