Visha Chikitsa: Difference between revisions

प्रागुत्पत्तिं गुणान् योनिं वेगाँल्लिङ्गान्युपक्रमान् |  

विषस्य ब्रुवतः सम्यगग्निवेश निबोध मे ||३||  

iti ha smāha bhagavānātrēyaḥ||2||  

viṣasya bruvataḥ samyagagnivēśa nibōdha mē||3||  

prAgutpattiM guNAn yoniM vegAmlli~ggAnyupakramAn |  

viShasya bruvataH samyagagnivesha nibodha me ||3||

अमृतार्थं समुद्रे तु मथ्यमाने सुरासुरैः |  

जज्ञे प्रागमृतोत्पत्तेः पुरुषो घोरदर्शनः ||४||  

दीप्ततेजाश्चतुर्दंष्ट्रो हरिकेशोऽनलेक्षणः |  

जगद्विषण्णं तं दृष्ट्वा तेनासौ विषसञ्ज्ञितः ||५||  

amr̥tārthaṁ samudrē tu mathyamānē surāsuraiḥ|  

jajñē prāgamr̥tōtpattēḥ puruṣō ghōradarśanaḥ||4||  

dīptatējāścaturdaṁṣṭrō harikēśō'nalēkṣaṇaḥ|  

jagadviṣaṇṇaṁ taṁ dr̥ṣṭvā tēnāsau [1] viṣasañjñitaḥ||5||  

amRutArthaM samudre tu mathyamAne surAsuraiH |  

jaj~je prAgamRutotpatteH puruSho ghoradarshanaH ||4||  

dIptatejAshcaturdaMShTro harikesho~analekShaNaH |  

jagadviShaNNaM taM dRuShTvA tenAsau viShasa~jj~jitaH ||5||

जङ्गमस्थावरायां तद्योनौ ब्रह्मा न्ययोजयत् |  

तदम्बुसम्भवं तस्माद्द्विविधं पावकोपमम् ||६||  

अष्टवेगं दशगुणं चतुर्विंशत्युपक्रमम् |७|  

tadambusambhavaṁ tasmāddvividhaṁ pāvakōpamam||6||  

ja~ggamasthAvarAyAM tadyonau brahmA nyayojayat |  

tadambusambhavaM tasmAddvividhaM pAvakopamam ||6||  

सर्पत्यम्बुधरापाये तदगस्त्यो हिनस्ति च |  

प्रयाति मन्दवीर्यत्वं विषं तस्माद्धनात्यये ||८|  

sarpatyambudharāpāyē tadagastyō hinasti ca|  

prayāti mandavīryatvaṁ viṣaṁ tasmāddhanātyayē||8||  

sarpatyambudharApAye tadagastyo hinasti ca |  

prayAti mandavIryatvaM viShaM tasmAddhanAtyaye ||8||

सर्पाः कीटोन्दुरा लूता वृश्चिका गृहगोधिकाः |  

जलौकामत्स्यमण्डूकाः कणभाः सकृकण्टकाः ||९||  

श्वसिंहव्याघ्रगोमायुतरक्षुनकुलादयः |  

दंष्ट्रिणो ये विषं तेषां दंष्ट्रोत्थं जङ्गमं मतम् ||१०||  

sarpāḥ kīṭōndurā lūtā vr̥ścikā gr̥hagōdhikāḥ|  

jalaukāmatsyamaṇḍūkāḥ kaṇabhāḥ [1] sakr̥kaṇṭakāḥ||9||  

śvasiṁhavyāghragōmāyutarakṣunakulādayaḥ|  

daṁṣṭriṇō [2] yē viṣaṁ tēṣāṁ daṁṣṭrōtthaṁ jaṅgamaṁ matam||10||  

sarpAH kITondurA lUtA vRushcikA gRuhagodhikAH |  

jalaukAmatsyamaNDUkAH kaNabhAH sakRukaNTakAH ||9||  

shvasiMhavyAghragomAyutarakShunakulAdayaH |  

daMShTriNo ye viShaM teShAM daMShTrotthaM ja~ggamaM matam ||10||

मुस्तकं पौष्करं क्रौञ्चं वत्सनाभं बलाहकम् |  

कर्कटं कालकूटं च करवीरकसञ्ज्ञकम् ||११||  

पालकेन्द्रायुधं तैलं मेघकं कुशपुष्पकम् |  

रोहिषं पुण्डरीकं च लाङ्गलक्यञ्जनाभकम् ||१२||  

सङ्कोचं मर्कटं शृङ्गीविषं हालाहलं तथा |  

एवमादीनि चान्यानि मूलजानि स्थिराणि च ||१३||  

mustakaṁ pauṣkaraṁ krauñcaṁ vatsanābhaṁ balāhakam|  

karkaṭaṁ kālakūṭaṁ ca karavīrakasañjñakam||11||  

pālakēndrāyudhaṁ tailaṁ mēghakaṁ kuśapuṣpakam|  

rōhiṣaṁ puṇḍarīkaṁ ca lāṅgalakyañjanābhakam||12||  

saṅkōcaṁ markaṭaṁ śr̥ṅgīviṣaṁ hālāhalaṁ tathā|  

ēvamādīni cānyāni mūlajāni sthirāṇi ca||13||  

mustakaM pauShkaraM krau~jcaM vatsanAbhaM balAhakam |  

karkaTaM kAlakUTaM ca karavIrakasa~jj~jakam ||11||  

pAlakendrAyudhaM tailaM meghakaM kushapuShpakam |  

rohiShaM puNDarIkaM ca lA~ggalakya~jjanAbhakam ||12||  

sa~gkocaM markaTaM shRu~ggIviShaM hAlAhalaM tathA |  

evamAdIni cAnyAni mUlajAni sthirANi ca ||13||

गरसंयोगजं चान्यद्गरसञ्ज्ञं गदप्रदम् |  

कालान्तरविपाकित्वान्न तदाशु हरत्यसून् ||१४||  

kālāntaravipākitvānna tadāśu haratyasūn||14||  

garasaMyogajaM cAnyadgarasa~jj~jaM gadapradam |  

kAlAntaravipAkitvAnna tadAshu haratyasUn ||14||

निद्रां तन्द्रां क्लमं दाहं सपाकं लोमहर्षणम् |  

शोफं चैवातिसारं च जनयेज्जङ्गमं विषम् ||१५||  

स्थावरं तु ज्वरं हिक्कां दन्तहर्षं गलग्रहम् |  

फेनवम्यरुचिश्वासमूर्च्छाश्च जनयेद्विषम् ||१६||  

जङ्गमं स्यादधोभागमूर्ध्वभागं तु मूलजम् |  

तस्माद्दंष्ट्राविषं मौलं हन्ति मौलं च दंष्ट्रजम् ||१७||  

nidrāṁ tandrāṁ klamaṁ dāhaṁ sapākaṁ [1] lōmaharṣaṇam|  

śōphaṁ caivātisāraṁ ca janayējjaṅgamaṁ viṣam||15||  

sthāvaraṁ tu jvaraṁ hikkāṁ dantaharṣaṁ galagraham|  

phēnavamyaruciśvāsamūrcchāśca janayēdviṣam [2] ||16||  

jaṅgamaṁ [3] syādadhōbhāgamūrdhvabhāgaṁ tu mūlajam|  

tasmāddaṁṣṭrāviṣaṁ [4] maulaṁ hanti maulaṁ ca daṁṣṭrajam [5] ||17||  

nidrAM tandrAM klamaM dAhaM sapAkaM lomaharShaNam |  

shophaM caivAtisAraM ca janayejja~ggamaM viSham ||15||  

sthAvaraM tu jvaraM hikkAM dantaharShaM galagraham |  

phenavamyarucishvAsamUrcchAshca janayedviSham ||16||  

ja~ggamaM syAdadhobhAgamUrdhvabhAgaM tu mUlajam |  

tasmAddaMShTrAviShaM maulaM hanti maulaM ca daMShTrajam ||17||

तृण्मोहदन्तहर्षप्रसेकवमथक्लमा भवन्त्याद्ये |  

वेगे रसप्रदोषादसृक्प्रदोषाद्द्वितीये तु ||१८||  

वैवर्ण्यभ्रमवेपथुमूर्च्छाजृम्भाङ्गचिमिचिमातमकाः |  

दुष्टपिशितात्तृतीये मण्डलकण्डूश्वयथुकोठाः ||१९||  

वातादिजाश्चतुर्थे दाहच्छर्द्यङ्गशूलमूर्च्छाद्याः |  

नीलादीनां तमसश्च दर्शनं पञ्चमे वेगे ||२०||  

tr̥ṇmōhadantaharṣaprasēkavamathaklamā bhavantyādyē|  

vēgē rasapradōṣādasr̥kpradōṣāddvitīyē tu||18||  

duṣṭapiśitāttr̥tīyē maṇḍalakaṇḍūśvayathukōṭhāḥ||19||  

vātādijāścaturthē dāhacchardyaṅgaśūlamūrcchādyāḥ|  

nīlādīnāṁ tamasaśca darśanaṁ pañcamē vēgē||20||  

tRuNmohadantaharShaprasekavamathaklamA bhavantyAdye |  

vege rasapradoShAdasRukpradoShAddvitIye tu ||18||  

vaivarNyabhramavepathumUrcchAjRumbhA~ggacimicimAtamakAH |  

duShTapishitAttRutIye maNDalakaNDUshvayathukoThAH ||19||  

vAtAdijAshcaturthe dAhacchardya~ggashUlamUrcchAdyAH |  

nIlAdInAM tamasashca darshanaM pa~jcame vege ||20||  

In human beings, the effects of poisons are manifested in eight different stages as follows:

सीदत्याद्ये भ्रमति च, चतुष्पदो वेपते, ततः शून्यः |  

मन्दाहारो म्रियते श्वासेन हि चतुर्थवेगे तु ||२२||  

ध्यायति विहगः प्रथमे वेगे, प्रभ्राम्यति द्वितीये तु |  

स्रस्ताङ्गश्च तृतीये विषवेगे याति पञ्चत्वम् ||२३||  

sīdatyādyē bhramati ca, catuṣpadō vēpatē, tataḥ śūnyaḥ [2] |  

mandāhārō mriyatē śvāsēna hi caturthavēgē tu||22||  

dhyāyati [3] vihagaḥ prathamē vēgē, prabhrāmyati dvitīyē tu|  

srastāṅgaśca tr̥tīyē viṣavēgē yāti pañcatvam||23||  

sIdatyAdye bhramati ca, catuShpado vepate, tataH shUnyaH |  

mandAhAro mriyate shvAsena hi caturthavege tu ||22||  

dhyAyati vihagaH prathame vege, prabhrAmyati dvitIye tu |  

srastA~ggashca tRutIye viShavege yAti pa~jcatvam ||23||

लघु रूक्षमाशु विशदं व्यवायि तीक्ष्णं विकासि सूक्ष्मं च |  

उष्णमनिर्देश्यरसं दशगुणमुक्तं विषं तज्ज्ञैः ||२४||  

रौक्ष्याद्वातमशैत्यात्पित्तं सौक्ष्म्यादसृक् प्रकोपयति |  

कफमव्यक्तरसत्वादन्नरसांश्चानुवर्तते शीघ्रम् ||२५||  

शीघ्रं व्यवायिभावादाशु व्याप्नोति केवलं देहम् |  

तीक्ष्णत्वान्मर्मघ्नं प्राणघ्नं तद्विकासित्वात् ||२६||  

दुरुपक्रमं लघुत्वाद्वैशद्यात् स्यादसक्तगतिदोषम् |  

दोषस्थानप्रकृतीः प्राप्यान्यतमं ह्युदीरयति ||२७||

laghu rūkṣamāśu viśadaṁ vyavāyi tīkṣṇaṁ vikāsi sūkṣmaṁ ca|  

uṣṇamanirdēśyarasaṁ daśaguṇamuktaṁ viṣaṁ tajjñaiḥ||24||  

raukṣyādvātamaśaityātpittaṁ saukṣmyādasr̥k prakōpayati|  

kaphamavyaktarasatvādannarasāṁścānuvartatē [1] śīghram||25||  

śīghraṁ vyavāyibhāvādāśu vyāpnōti kēvalaṁ dēham|  

tīkṣṇatvānmarmaghnaṁ prāṇaghnaṁ tadvikāsitvāt||26||  

durupakramaṁ laghutvādvaiśadyāt syādasaktagatidōṣam|  

dōṣasthānaprakr̥tīḥ prāpyānyatamaṁ hyudīrayati||27||  

laghu rUkShamAshu vishadaM vyavAyi tIkShNaM vikAsi sUkShmaM ca |  

uShNamanirdeshyarasaM dashaguNamuktaM viShaM tajj~jaiH ||24||  

raukShyAdvAtamashaityAtpittaM saukShmyAdasRuk prakopayati |  

kaphamavyaktarasatvAdannarasAMshcAnuvartate shIghram ||25||  

shIghraM vyavAyibhAvAdAshu vyApnoti kevalaM deham |  

tIkShNatvAnmarmaghnaM prANaghnaM tadvikAsitvAt ||26||  

durupakramaM laghutvAdvaishadyAt syAdasaktagatidoSham |  

doShasthAnaprakRutIH prApyAnyatamaM hyudIrayati ||27||